Content uploaded by Bilal Şahin
Author content
All content in this area was uploaded by Bilal Şahin on May 05, 2015
Content may be subject to copyright.
Darende’nin Bazı Dar Yayılışlı Endemik Bitki Türleri Hakkında Gözlemler
Bilal Şahina, Mecit Vuralb, Ömer Varolc
aÇankırı Karatekin Üniversitesi, Yapraklı MYO, Çankırı, felicyntoukand@yahoo.com
bGazi Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Ankara
cMuğla Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Muğla
Acanthophyllum oppositiflorum Aytaç
1996 yılında Zeki Aytaç tarafından Darende-Gürün arasından toplanarak
tanımlanan bu tür daha sonra yazar tarafından yakın yerlerde 2
noktadan daha toplanmıştır. Dikensi yaprakları ve çalı formuyla göze
batan bir bitki olup kurak, kalkerli kayalıklarda yetişmektedir.
Çalışmamızda Darende çevresinde yeni lokaliteler tespit edilmiştir.
Gümüşlüdere mevkii, Elbistan yolu, Yazıköy yolu, Kurudere köyü ve
Günpınar şelalesi. Daha çok 10-100 arasında bireyle temsil edilen türün
en güzel populasyonu Günpınar şelalesi çevresindeki kayalıklardadır.
Burada yaklaşık 500-1000 civarında birey olduğu gözlenmiştir. Ancak
şelaleyi gezmeye gelenlerin geçtiği bir noktada olduğundan zarar görme
ihtimali vardır. Diğer noktalarla birlikte habitat kaybı en büyük tehdittir.
Centaurea brevifimbriata Hub. – Mor.
1967 yılında Darende çevresinden tanımlanan bu güzel peygamber çiçeği,
Malatya Akçadağ’da da bulunmaktadır. Darende çevresinde Hekimhan yolu,
Akçatoprak mevkii, Tohma çayı girişi, Elbistan yolu girişi (2 noktada),
Bahçeiçi köyü (2 noktada), Tepecik köyü (2 noktada) gözlenmiştir. Gösterişli
çiçekleriyle dikkat çeken bu türün neredeyse bulunduğu tüm noktalar tehdit
altındadır. Otlatma, ağaç dikme, yol yapımı, tarla açma, çöplük tesisi ve
erozyon yaşadığı habitatları tehdit eden sıkıntılardır. Önlem alınmazsa ciddi
zarar görebilir. Neredeyse bulunduğu tüm populasyonların Darende
çevresinde olması nedeniyle “Darende Peygamber Çiçeği” olarak
adlandırılmasının uygun olacağını düşündüğümüz bu güzel bitkinin
korunması için gerekli önlemler alınmalıdır.
Astragalus densifolius Torr.
subsp. ayashensis Aytaç & Ekim
1992 yılında Ankara Ayaş ilçesindeki jipsli
tepelerden tanımlanan bu alttür
araştırmamız esnasında Darende
çevresinde Gökpınar köyü ve Gürün yolu
Çukurkaya köyü girişindeki kayalıklardan
da tespit edilmiştir. Geç çiçeklenen bu
alttür her iki noktada da 50 kadar bireylik
küçük topluluklar olarak bulunur. Kalkerli
yamaçlarda bulunan bu alttür kesintili
yayılışa bir örnek olduğu için özenle
korunması gerekir.
Astragalus melitenensis Boiss.
1843 yılında Malatya’dan tanımlanan bu
tür adını Malatya’nın eski isminden
almaktadır. Mor çiçekli, kısa boylu
öbekler oluşturan bu narin bitki kısa
ömürlü çok yıllık bir geven türüdür.
Darende çevresinde birçok alanda
görülür. Özellikle Tohma çayı vadisi,
Gökpınar çevresi, Tepecik, Çukurkaya
Hezanlı Dağları bulunduğu noktalardan
bir kaçıdır. Yaptığımız bir sayımda 1 da
alanda yaklaşık 1000 birey gözlenmiştir.
Nispeten sık ve bol bulunuyor olması
türün tehlike durumunu azaltmakla
birlikte, otlatma baskısı neticesi bozulan
meralarda bulunması dikkatli olunmasını
gerektirmektedir.
Ebenus depressa Boiss. & Balansa
1859 yılında Kayseri’den tanımlanan bu
tür Niğde, Sivas ve Malatya civarında da
görülür. Ancak lokaliteler incelendiğinde
genel olarak 2 noktada
yoğunlaşmaktadır. Bunlardan biri olan
Darende-Gürün arasında doğal
bozkırlarda görülür. Kısa boyuna karşın
gösterişli çiçekleri vardır. Jipsli, yüksek
oranda kireç içeren topraklarda veya
kayalıklarda yaşar. Erozyon, otlatma ve
habitat kaybı üzerindeki tehditlerdir.
Silene akmaniana Ekim & Çelik
1984 yılında Pınarbaşı’ndan tanımlanan
bu tür daha sonra Zeki Aytaç tarafından
Maraş Ahır Dağından da toplanmıştır.
Darende çevresinde Hezanlı Dağlarında
bulunan tür daha çok Karakuyu köyünde
Sinekkonmaz Tepesinde bol olarak
bulunurken, Yeniköy çevresinde
Külaliyurdu mevkiinde de seyrek olarak
görülmektedir. Otlatmanın az olduğu
tepelerde çapı 1 metreye yaklaşan
öbekler oluşturmaktadır. Güzel ve
gösterişli çiçeklere sahiptir.
Verbascum melitenense Hub. – Mor.
Adını Malatya’dan alan bir başka bitki olan bu
sığırkuyruğu 1955 yılında tanımlanmıştır.
Kahramanmaraş – Malatya arasında yayılış
gösteren bu tür, Darende çevresinde
korunmuş bozkırlarda, yol kenarlarında ve
derin topraklı sahalarda topluluklar
oluşturmaktadır. Yaşadığı habitatların çeşitli
olması nedeniyle doğrudan bir tehdit altında
görülmemektedir. Ancak birey sayısının çok
yüksek olmadığı da göz önünde
bulundurulmalıdır.
Reseda tomentosa Boiss.
var. tomentosa
Tip lokalitesi Kapadokya ve Fırat olarak
gösterilen bu tür, Darende çevresinde 2
lokalitede gösterilmiştir. Mecit Vural
tarafından Nevşehir’den toplanan bu tür,
Zeki Aytaç tarafından Darende-Gürün
yolu üzerinde de toplanmıştır. Darende
çevresinde tarafımızdan 3 lokalitede
tespit edilmiştir. Darende’nin güneyinde
Akçatoprak mevkiinde yaklaşık 50-100
birey, Tepecik köyü girişinde birkaç birey
ve Darende-Elbistan yolu üzerinde
birkaç birey olarak gözlenmiştir.
Bulunduğu noktalarda az sayıda
bulunan tür, tarla açma çalışmaları
nedeniyle ciddi bir tehdit altındadır. 1,5
metreye kadar uzayabilen gösterişli
türün korumaya alınması gerekmektedir.
Fumana trisperma Hub. – Mor.
1943 yılında tip lokalitesi olarak
Sivas’ın güneyinden tanımlanan bu tür
Gürün merkezinden de toplanmıştır.
Uzun zamandır tekrar toplanamayan bu
tür yaptığımız çalışmada Darende ve
Gürün çevresinde 6 lokalitede tespit
edilmiştir. Bu noktalar Gökpınar köyü
çevresi, Gürün ilçe merkezi, Bahçeiçi
köyü, Hekimhan yolu üzerinde ilçe
çöplüğü yanı, Gürün yolu Yazıköy köyü
çevresi, Fatmaderviş köyü yolu.
Genellikle Thymus sipyleus ve
Convolvulus assyricus türleriyle birlikte
kireçli topraklarda bulunan bu tür, jipsli
alanlarda da görülür. Birçok noktada
50-100 birey olarak bulunan türün en iyi
populasyonu Gökpınar köyündedir.
Habitat kaybı ve erozyon önemli bir
tehdittir.
Gypsophila leucochlaena Hub – Mor
1967 yılında, Darende-Akçadağ arasından
tanımlanan bu türün muhtemel tip lokalitesi
Darende’nin 10 km güneyindeki Akçatoprak
mevkii. Burada 50-100 kadar bireyi bulunan
türün floradaki diğer lokalitesi Hekimhan yolu 1.
Kilometresinde yol kenarındaki jipsli yamaçlar.
Burada 500 kadar birey bulunuyor ancak tepenin
yanındaki ilçe çöplüğü ve ağaç dikme amaçlı
yazılan kazılar habitata ciddi zarar vermekte.
Yaptığımız gezilerde Gürün yolu Suçatı
mevkiinde yine yol kenarında 10 birey, Elbistan
yolu üzerinde erozyonlu bir yamaçta 250
bireyden oluşan topluluklar tespit edilmiştir.
Yüksek oranda kireç içeren jipsli topraklarda
yaşayan bu tür, yol açma, erozyon, ağaç dikme
gibi habitat kayıpları nedeniyle ciddi bir tehdit
altındadır. 4 lokalitedeki toplam birey sayısı
1000’i geçmemekte, dolayısıyla acilen koruma
altına alınmalıdır.
Klasea bornmuelleri (Azn.) Greuter &
Wagenitz
1912 yılında tanımlanan ve o günden sonra
toplanamayan bu tür çalışmamızda
Akçatoprak mevkiinden toplanmıştır. Yüksek
oranda kireç içeren jipsli tepeciklerden
oluşan bu alan yaklaşık 1 km2 olup bitki
örtüsü çok zayıftır. Ancak bu türün yaşadığı
tek alandır. 5000 den fazla bireyin yaşadığı
bu alanda yol açma, ağaç dikme ve erozyon
gibi tesirler neticesinde ciddi bir habitat
kaybı ihtimali vardır. 2012 yılı çalışmaları
esnasında türü Elbistan yolu Günpınar köyü
girişinde benzer bir habitat da yalnızca 1
birey olarak gözlemledik. Kuvvetli kök
yapısıyla direnç sağlamaya çalışan bitkinin
çok acil koruma altına alınması
gerekmektedir.
Muscari discolor Boiss. & Hausskn.
1882 uılında Mardin’den tanımlanan bu tür
Gaziantep ve Diyarbakır çevresinde
yetişmektedir. Ancak daha kuzeye çıkarak
Hezanlı Dağları’nın yüksek kesimlerinde de
görülmektedir. Özellikle 1900 metre ve
üzerindeki kalker kayalıklarda yaşayan bu tür,
kısa boyu ve çakıllı kaya çatlaklarına uyum
sağlamasıyla iyi bir yaşam alanı sağlamıştır.
Dağın geniş bir kesiminde yaşamasına rağmen
dağınık ve seyrek olarak bulunur. Darende için
güzel ve gösterişli bir türdür.
Dianthus masmenaeus Boiss.
1856 yılında tanımlanan bu türün 1867
yılında aynı yazar tarafından tüysüz
varyetesi de tanımlanmıştır. Dianthus
masmenaeus var. masmenaeus ve D.
masmenaeus var. glabrescent
varyetelerinin her ikisi de Darende
çevresinde kireçli tepelerde görülmektedir.
Geç çiçeklenen bu tür Hezanlı Dağlarının
özellikle 2000 metre ve üzerindeki
yaylalarında dağınık olarak bulunur.
Otlatma baskısından etkilenen bu türün,
toplu ve gösterişli çiçeklere sahip olması,
peyzaj açısından da
değerlendirilebilineceğine işarettir.
Minuartia corymbulosa (Boiss. & Bal.)
McNeill var. gypsophiloides McNeill
1963 yılında Malatya – Darende arasından
tanımlanan bu varyete Tohma çayı vadisindeki
kalker kayalıklarda yaşamaktadır.
Araştırmamızda Gürün yolu üzerinde
Gümüşlüdere mevkii ve çevresinden toplanan
türün populasyonu ile ilgili yeterince gözlem
yapılamamıştır. Bu noktadaki ciddi erozyon türü
etkilemektedir. Tohma vadisi boyunca görülen
türle ilgili daha detaylı gözleme ihtiyaç vardır.
Matthiola anchoniifolia Hub. – Mor.
1963 yılında Huber – Morath tarafından Gürün-
Pınarbaşı-Tecer arasından tanımlanmıştır.
Kalkerli yamaçlarda ve yol kenarlarında,
nispeten tahrip olmuş alanlarda topluluk
oluşturur. Darende’nin bir çok yerinde bulunur.
Gösterişli ve büyük çiçekleri sarıdan koyu
kahverengiye kadar değişik tonlarda açar.
Meyveler büyük ve tüylüdür. Hoş bir kokusu
vardır. Görsel açıdan oldukça hoş olan bu tür
peyzajda kullanım potansiyeline sahiptir. Tehdit
faktörü erozyondur.
Aethionema lepidioides Hub. – Mor.
1963 yılında Huber – Morath tarafından
Darende-Gürün-Kangal arasından tanıtılan bu
tür çalışma alanımızda 2 lokalitede
gözlenmiştir. Gökpınar köyü çevresindeki
tepelerde ve Darende – Elbistan yolu üzerinde
yol kenarındaki bir tepede, %70-80 oranında
kireç içeren topraklarda, zayıf bitki örtüsüne
sahip erozyonlu yamaçlarda gözlenmiştir. Her
2 noktada 100-500 bireyden ibaret
populasyonu vardır. Erozyon ciddi bir tehdittir.
Astragalus scabrifolius Boiss.
1843 yılında Darende-Gürün arasından
tanımlanmıştır. Daha sonra Hasan Akan
tarafından güneydoğu Anadolu’dan toplama
kayıtları vardır. Darende çevresinde
Gümüşlüdere mevkii, Akçatoprak mevkii ve
Hekimhan yolu 1. Kilometresinde gözlenmiştir.
Buralardaki populasyon dağınık olup birkaç
yüz bireylik topluluklardır. Özellikle Akçatoprak
ve Hekimhan yolundaki populasyonlar yol
yapımı, çöplük tesisi, ağaç dikme, otlatma gibi
faaliyetler neticesinde ciddi bir tehdit
altındadır. Halen sistematik olarak tartışmalı
bazı özelliklerinin olması türün mutlaka
korunmasını gerektirmektedir.
Sonuç ve Tartışma: Yukarıda bahsedilen türler Darende çevresinde yaşayan endemik
türlerin bir kısmıdır. Hepsi değişik lokalitelerde yaşamaktadır. Ancak birkaç endemik türün
bir arada olduğu 3 nokta göze batacak şekilde öne çıkmaktadır. Akçatoprak köyü
güneyinde Akçatoprak mevkii, Hekimhan yolu üzerinde ilçeye ait çöp depolama tesisi
çevresi ve Elbistan yolu üzerinde Günpınar köyüne giderken sol tarafta kalan dik
yamaçlar. Ancak her 3 alan da yukarıda türleri açıklarken bahsettiğimiz ciddi insani
müdahale altındadır. Yol yapımı, çöp dökme ve çöp depolama, tarla açma ve ağaç dikme
en önemli insani faaliyetlerdir ve bu türlerin yaşadığı bu alanları çok ciddi olarak tehdit
etmektedir. Özellikle bu 3 noktanın acilen koruma altına alınması bu türlerin nesillerini
kaybetmemeleri için elzemdir. Darende bölgesinde iklimsel olarak düşük yağış ve yazın
yüksek sıcaklık bitkilerin yaşaması için kısıtlı bir zaman tanımaktadır. Yine rüzgar
erozyonu vardır ve toprak kaybındaki artış geniş alanlarda anakayayı yüzeye çıkaracak
kadar ilerlemiştir. Tutunacak ortamın azalması dolayısıyla bitki örtüsünde belirgin bir
çıplaklaşma vardır. Tüm bu doğal zorluklara ek olarak insan etkisiyle doğal alanların
tahribi neticesinde Darende çevresindeki bir çok dar yayılışlı endemik bitki türü neslini
kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Alınacak önlemlerle geriye gidişin
durdurulması önerilmektedir.
Kaynaklar
Davis PH (1965-1985). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Edinburgh Univ. Press.
Edinburgh, vol: 1-9.
Davis PH, Mill RR ve Tan K (1988). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. (supplement
1), Edinburgh Univ. Press, Edinburgh.
Ekim T (2009). Türkiyenin Nadir Endemikleri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul,
Türkiye.
Ekim T, Koyuncu M, Vural M, Duman H, Aytaç Z ve Adıgüzel N (2000). Türkiye Bitkileri Kırmızı
Kitabı. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, Van 100. Yıl Üniversitesi, Ankara.
Güner A, Özhatay N, Ekim T ve Başer KHC (2000). Flora of Turkey and the East Aegean
Islands. (supplement 2), Edinburgh Univ. Press, Edinburgh.
IUCN (2001). IUCN Red List Categories and Criteria, Version 3.1. Prepared by the IUCN
Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland, and Cambridge, United Kingdom.
Aytaç, Z (2000). The Genus Ebenus L. (Leguminosae/Fabaceae) in Turkey. Tha Karaca
Arboretum Magazine, 5, 4, 145-171.
TÜRLER
KK
ÖNR.
Dianthus masmenaeus
var. masmenaeus
LC
-
Dianthus masmenaeus
var. glabrescens
LC
-
Silene akmaniana
NT
-
Verbascum melitenense
NT
-
Minuartia corymbulosa
var. gypsophiloides
EN
-
Ebenus depressa
NT
LC
Astragalus melitenensis
NT
VU
Astragalus scabrifolius
CR
-
Astragalus densifolius
subsp. ayashensis
VU
CR
Centaurea brevifimbriata
CR
-
Klasea bornmuelleri
DD
CR
Muscari discolor
NT
-
Matthiola anchoniifolia
NT
-
Fumana trisperma
EN
-
Gypsophila leucochlaena
CR
-
Reseda tomentosa
EN
CR
Aethionema lepidioides
EN
-
Acanthophyllum
oppositiflorum
-
EN
Teşekkür: Posterin hazırlanmasındaki
yardımlarından ötürü Uzman Biyolog Serdar
Aslan’a Teşekkür Ederiz.