Tangwespparasieten (Hymenoptera: Ismaridae) in De Kaaistoep.

Abstract

The family Ismaridae is studied, caught with malaisetraps in nature reserve De Kaaistoep near Tilburg in The Netherlands. We found four species: Ismarus dorsiger, I. flavicornis (f.n.sp.), I. halidayi and I. rugulosus (f.n.sp.). Their biology and distribution is discussed with help of the literature. And their flight period is shown in a diagram. [In Dutch]

Full text

Natuurstudie in De Kaaistoep
en aangrenzende terreinen in Tilburg
Verslag 2014
20e onderzoeksjaar
!
!

1
Natuurstudie in De Kaaistoep
en aangrenzende terreinen in Tilburg
Verslag 2014
20e onderzoeksjaar
!
!

2
Colofon
Voor informatie over dit onderzoek kunt u contact opnemen met:
KNNV-afdeling Tilburg
Secretariaat: Marie-Cécile van de Wiel
Email: secretaris@tilburg.knnv.nl
Telefoon: 013-5436541
Website: www.knnv.nl/tilburg
Het onderzoek in De Kaaistoep is mogelijk gemaakt dankzij de beschikbaarstelling van
onderzoeksterreinen door de TWM Gronden BV, van onderzoeksfaciliteiten door Natuurmuseum
Brabant en van deskundigheid en mankracht door de KNNV-afdeling Tilburg. Het bij dit onderzoek
verzamelde en geconserveerde onderzoeksmateriaal is grotendeels opgenomen in de collecties
van Natuurmuseum Brabant en is toegankelijk voor wetenschappelijk onderzoek.
Redactie jaarverslag 2014: Theo Peeters, André van Eck & Tineke Cramer (april 2015).
Email: ptheo@xs4all.nl
De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de afzonderlijke stukken.
Artikelen graag als volgt citeren:
Felix, R. & J. van Kemenade, 2015. Het Boomkikkerproject: 67-70. In: T. Peeters, A. van Eck & T.
Cramer (red.), Natuurstudie in De Kaaistoep en aangrenzende terreinen in Tilburg. Verslag 2014,
20
e
onderzoeksjaar. - TWM Gronden BV, Natuurmuseum Brabant & KNNV-afdeling Tilburg, 104 p.
© Indien u gegevens uit dit jaarverslag wilt gebruiken neem dan contact op met de redactie.

3
Tangwespparasieten (Hymenoptera: Ismaridae) in
De Kaaistoep
Theo Peeters
In twee voorafgaande artikelen in dit jaarverslag wordt een overzicht gepresenteerd van drie
families van micro-aculeaten die vooral werden gevangen met malaisevallen in De Kaaistoep
(Peeters & de Rond 2014, de Rond & Peeters 2015). De tangwespen (Dryinidae) zijn met 19 taxa
het soortenrijkst en met 387 exemplaren tevens het meest talrijk van de drie bestudeerde families.
Tangwespen zijn parasieten van cicaden. In dit artikel behandelen we de hyperparasieten van
tangwespen, namelijk leden van de familie Ismaridae in De Kaaistoep.
Ismaridae zijn kleine onopvallende wespen van 2-4 mm (figuur 1) die parasiteren op de larven van
tangwespen. Van de familie Ismaridae zijn uit Nederland twee soorten gemeld. Door onderzoek in
de collectie van Naturalis in Leiden en determinatie van materiaal verzameld in De Kaaistoep
kunnen we twee nieuwe soorten voor Nederland melden. In dit artikel wordt een overzicht gegeven
van de vangsten in De Kaaistoep en volgt een opsomming van de huidige kennis van de
verspreiding en biologie van de Ismaridae.
Figuur 1. Ismarus rugulosus, vrouw (foto Bart Horvers).
441

4
Biologie
De soorten uit de familie Ismaridae staan bekend als parasieten van tangwespen (Dryinidae).
Daarom is hier gekozen voor de Nederlandse naam tangwespparasieten voor deze familie. De
adulte Ismarus-soorten zijn in alle gevallen gekweekt uit cocons van Dryinidae. Over het parings-
en eileggedrag van Ismarus-soorten is niets bekend. De kweekresultaten van Chambers (1955,
1981) suggereren dat de hyperparasieten al in de larven van de tangwespen hun ei moeten
hebben gelegd.
In de Europese literatuur zijn vijf artikelen met kweekresultaten van Ismarus gevonden. Die worden
hier in chronologische volgorde kort samengevat.
1. Chambers (1955) ving op 22 juli 1951 drie Idiocerus nymfen met ‘larve-zakken’ van een
tangwesp van het genus Anteon op ratelpopulier (Populus tremula). Daaruit kweekte hij op 1
juni 1952 een vrouw Anteon flavicorne var. bensoni Rich. Een tijd later vond hij in een van de
niet uitgekomen cocons een dunwandige cocon met een dode pop van een vrouw Ismarus
flavicornis (Thoms.). Tevens sleepte hij op 11 juli en 3 augustus 1953 nymfen van Oncopsis
van berk (Betula) die waren geparasiteerd door een Anteon. Daaruit kweekte hij geen Anteon
maar wel twee mannen van Ismarus halidayi op respectievelijk 11 en 16 juni 1954. Volgens
Chambers zou het hier de gastheer Anteon brevicorne [= A. jurineanum] kunnen betreffen.
Overigens is ook Anteon brachycerum een parasitoïde van deze cicade (Guglielmino et al.
2013).
2. Waloff (1975) kweekte een vrouw van Ismarus rugulosus uit een ‘larvale zak’ die zich bevond
op de thorax van een vrouw van de cicade Streptanus sordidus. De geparasiteerde
Streptanus sordidus werd gevangen op 3 juli 1970. De cocon van de parasiet werd gevonden
op 7 juli en het vrouwtje van de hyperparasiet sloop uit op 28 mei 1971. De dryinide die als
gastheer diende is niet bekend, maar op grond van de positie van de ‘larvale zak’ zou het
Anteon pubicorne var. lucidum of een Lonchodryinus-variant (= Preanteon-soort) kunnen zijn.
3. Jervis (1979) kweekte Ismarus dorsiger uit cocons van Aphelopus. Volgens deze auteur zou
Aphelopus melaleucus een van de meest waarschijnlijke gastheren zijn van deze Ismarus-
soort. Gastheren van de Aphelopus waren cicadenymfen van de soorten Fagocyba douglasi
(= cruenta) en Ribautiana ulmi. Uit beide cicaden is ook Aphelopus atratus gekweekt, maar
minder vaak (Guglielmino et al. 2013).
4. Op 27 en 30 juli 1979 klopte Chambers van zomereik (Quercus robur) een zevental nymfen
van Iassus lanio geparasiteerd door tangwesplarven. Hieruit kweekte hij op 17 mei 1980 een
vrouw en een man van de tangwesp Anteon (= Chelogynus) infectum en op 6 juni 1980 een
man Ismarus halidayi. Mogelijk is Iassus lanio samen met zijn parasieten en hyperparasieten
alleen actief op de lagere bladeren van zomereiken (Chambers 1981).
5. In Italië kweekten Goirdano et al. (2002) zes exemplaren van Ismarus flavicornis: vier van
Anteon flavicorne op een Populicerus-soort van ratelpopulier (Populus tremula), een van
Anteon jurineanum op Oncopsis flavicollis van ruwe berk (Betula pendula), een waarschijnlijk
van Anteon flavicorne op Rhytidodus decimusquartus van zwarte populier (Populus nigra).
Gekweekte mannen en een vrouw van Ismarus dorsiger werden met opgesneden druiven
respectievelijk 12 en 14 dagen in leven gehouden (Jervis 1979).
Verspreiding
De Ismaridae vormen een kleine familie met slechts één genus: Ismarus Haliday 1835, waarvan
wereldwijd 32 soorten zijn beschreven (Hymenoptera Online 2014). Ismarus-soorten zijn tot op
heden beschreven van de Palaearctische, Nearctische, Neotropische, Orientaalse en Australische
regio’s. Masner (1976) meldt het genus tevens van onbeschreven soorten van de Ethiopische
regio. Binnen Europa worden acht soorten onderscheiden (Fauna Europaea 2014).
In Nederland hebben twee personen over deze familie gepubliceerd. Samuel Snellen van
Vollenhoven presenteerde eind 19
e
eeuw een aantal naamlijsten (Snellen van Vollenhoven 1873,
1876) en maakte tekeningen van Ismarus dorsiger in zijn helaas nooit voltooide, maar prachtige
overzichtswerk Pinacographia (Snellen van Vollenhoven 1877). Pierre Thomas publiceerde eind
20
e
eeuw een soortenlijst met Ismarus halidayi van een natuurgebied in Midden-Limburg (Thomas
1997). In De Kaaistoep werden met een malaiseval vier soorten gevonden waaronder twee nieuwe
soorten voor de Nederlandse fauna, nl. Ismarus flavicornis en Ismarus rugulosus.
442

5
Vangsten van Ismaridae in De Kaaistoep
In De Kaaistoep heeft tweemaal een malaiseval gestaan. De malaiseval in 1998 stond tegen een
bosrand langs een schraal pad (Ac. 129.2-394.9), was actief van 24 april tot en met 10 oktober en
werd elke week geleegd. In totaal werden hiermee 24 Ismaridae, waaronder vier soorten,
gevangen (zie figuur 2 en bijlage 1).
In 2008 hebben we tien jaar later op dezelfde plek een malaiseval ingezet. Helaas werd de
malaiseval toen wekelijks verstoord en zijn we na twee weken noodgedwongen uitgeweken naar
een nieuwe standplaats. De malaiseval werd verplaatst naar een houtwal achter de Hut van
Homberg op de grens met een grasland (Ac. 128.8-394.6), was actief van 6 mei tot en met 12
oktober en werd ook elke week geleegd. In 2008 werden 17 Ismaridae verdeeld over drie soorten
gevangen (zie figuur 2 en bijlage 1). Voor meer informatie over de standplaatsen van de
malaisevallen zie Peeters & de Rond (2014).
In figuur 2 worden de vliegtijden van de vier Ismarus-soorten in De Kaaistoep weergegeven. Het
aantal waarnemingen is vrij beperkt maar het beeld roept toch een aantal interessante vragen op.
Zoals waarom de vliegtijd van Ismarus flavicornis zo kort is ten opzichte van de andere soorten?
Een waarom hebben we geen mannetjes gevangen van Ismarus dorsiger en I. rugulosus?
Figuur 2. Vliegtijden van de Ismarus-soorten in de malaisevallen in De Kaaistoep.
Decades per maand: 1 = 1-10, 2 = 11-20 en 3 = 21-31.
!
!
!
"#$!
%&'$!
%&($!
)&*&+,&+!
+#-,.!
!
!
!
/!
0!
1!
/!
0!
1!
/!
0!
1!
/!
0!
1!
/!
0!
1!
2334,!
2#5#6%))4!
7!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
8.!4&*&(3+&+!
"#$%&!'(()!
*!
!
!
!
!!
!!
!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
"#$%&!+,,)!
-!
!
!
!
!
!!
!
!
!!
!!
!!
!
!
!
!
!
!
./0!'(()!
(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
./0!+,,)!
(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
8.!9)($:);$!
"#$%&!'(()!
(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
"#$%&!+,,)!
1!
!
!
!
!!
!!
!!
!
!!
!!
!!
!
!
!
!
!
!
./0!'(()!
(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
./0!+,,)!
'!
!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
8.!<()=$>34'$+!
"#$%&!'(()!
(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
"#$%&!+,,)!
+!
!
!
!
!!
!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
./0!'(()!
,!
!
!
!!
!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
./0!+,,)!
(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
8.!:34+$*#4!
"#$%&!'(()!
'!
!
!
!
!!
!!
!
!
!
!!
!!
!
!
!
!
!
!
"#$%&!+,,)!
+-!
!
!
!
!
!
!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!
!
!
!
./0!'(()!
(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
./0!+,,)!
(!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!?3,))(!
@/!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Figuur 6. Vliegtijden van de Ismaru s-soorten in de malaisevalvangsten in De Kaaistoep
Decades per maand: 1 = 1-10, 2 = 11-20, 3 = 21-31.
443

6
Verspreiding en biologie Ismaridae
Hieronder volgt een korte samenvatting van de verspreiding en de biologie van de vier in De
Kaaistoep aangetroffen soorten. Voor de verspreiding werden diverse bronnen gebruikt die hier
niet allemaal worden opgesomd. De opmerkingen over de Dryinidae in De Kaaistoep zijn
gebaseerd op De Rond & Peeters (2015).
Ismarus dorsiger (Haliday in Curtis, 1831)
Palearctische soort bekend van Europa en China. Binnen Europa gemeld van Ierland, Engeland,
Finland, Zweden, Duitsland, Spanje en Rusland.
In Engeland gekweekt uit Aphelopus (Jervis 1979). Van Aphelopus werden in dezelfde
malaisevallen in De Kaaistoep 5 soorten gevangen, waarvan A. atratus veruit de meest algemene
soort was. Van I. dorsiger werden in De Kaaistoep alleen vrouwtjes gevangen.
Ismarus flavicornis (Thomson, 1858)
Holarctische soort gemeld van Canada, USA en Europa. In Europa bekend uit Ierland, Engeland,
Finland, Zweden, Zwitserland, Oostenrijk, voormalig Tsjechoslowakije, Italië.
Gekweekt uit Anteon, mogelijk Anteon flavicorne in Engeland (Chambers 1955).
In Italië gekweekt uit Anteon flavicorne en Anteon jurineanum (Goirdano et al. 2002). In de
malaisevallen in De Kaaistoep werden maar liefst 11 Anteon-soorten aangetroffen. De hierboven
genoemde gastheer Anteon flavicorne werd niet gevangen en van A. jurineanum werden in 1998
slechts vier exemplaren gevangen. Mogelijk heeft deze tangwespparasiet in De Kaaistoep nog
andere gastheren dan degene die in de literatuur worden genoemd.
Ismarus halidayi Förster, 1850
Holarctische soort gemeld van Canada, USA, China en Europa. In Europa bekend van Finland,
Zweden, Engeland, Duitsland, voormalig Tsjechoslowakije, Hongarije, Rusland.
In Engeland gekweekt uit Anteon, mogelijk Anteon jurineanum (Chambers 1955) en uit Anteon
infectum (Chambers 1981). Beide soorten werden in De Kaaistoep aangetroffen maar in zeer lage
aantallen. Mogelijk is een andere Anteon de (belangrijkste) gastheer in De Kaaistoep.
Ismarus rugulosus Förster, 1850 (figuur 1)
Holarctische soort gemeld van Canada, USA en Europa. In Europa bekend uit Ierland, Engeland,
Finland, Zweden, Duitsland, voormalig Tsjechoslowakije, Frankrijk, Italië en Rusland.
Zoals Chambers in 1971 al voorspelde is deze soort, in tegenstelling tot de bovenstaande drie
Ismarus-soorten die vooral op bomen worden gevangen, parasitair op een cicade die gebonden is
aan kruiden en grassen. In Engeland werd een vrouwtje gekweekt uit een dryinide-larve op
Streptanus sordidus (familie Cicadellidae). Mogelijk was de gastheer Anteon pubicorne var.
lucidum of een Lonchodryinus-variëteit (= Preanteon) (Waloff 1975). Beide gastheren zijn in De
Kaaistoep aangetroffen.
Van Ismarus rugulosus is alleen een Fins mannetje gemeld door Hellén (1964). Masner (1976)
bestudeerde het mannetje en dat bleek een vrouwtje met afwijkende (teratologische) antennen. Hij
concludeerde dat de soort zeer waarschijnlijk parthenogenetisch (thelytokous) is want tot op dit
moment zijn geen mannetjes bekend. Dat sluit mooi aan op de vangsten van alleen vrouwelijke
exemplaren van I. rugulosus in De Kaaistoep.
Dankwoord
Jeroen de Rond controleerde de naamgeving van de Dryinidae en Bart Horvers maakte een
prachtige foto.
Summary
The family Ismaridae is studied, caught with malaisetraps in nature reserve De Kaaistoep near
Tilburg in The Netherlands. We found four species: Ismarus dorsiger, I. flavicornis (f.n.sp.), I.
halidayi and I. rugulosus (f.n.sp.). Their biology and distribution is discussed with help of the
literature. And their flight period is shown in a diagram.
444

7
Geraadpleegde literatuur en andere bronnen
Chambers, V.H., 1955. Some hosts for Anteon spp. (Hym., Dryinidae) and a hyperparasite
Ismarus (Hym., Belytidae). - Entomologist's Monthly Magazine 91: 114-115.
Chambers, V.H., 1971. Bedfordshire Hymenoptera Belytinae: with four species new to the British
Isles. - Entomologist's Monthly Magazine 107: 182-183.
Chambers, V.H., 1981. A host for Ismarus halidayi Foerst. (Hym., Diapriidae). - Entomologist's
Monthly Magazine 117: 29.
Giordano, V., A. Alma & A. Arzone, 2002. The interspecific relationships between plants,
cicadellids, and dryinids (Hemiptera: Cicadellidae - Hymenoptera: Dryinidae). - Acta
entomologica slovenica 10 (1): 43-53.
Guglielmino, A., M. Olmi & C. Bückle, 2013. An updated host-parasite catalogue of world Dryinidae
(Hymenoptera: Chrysidoidea). - Zootaxa 3740 (1): 1-113.
Fauna Europaea, 2015. http://www.faunaeur.org/ [geraadpleegd in februari 2015].
Hellén, W., 1964. Die Ismarinen und Belytinen Finnlands (Hymenoptera: Proctotrupoidea). - Fauna
Fennica 18: 1-68.
Hymenoptera Online (HOL), 2014. http://hol.osu.edu [geraadpleegd in november 2014]
Jervis, M.A., 1979. Parasitism of Aphelopus species (Hymenoptera: Dryinidae) by Ismarus
dorsiger (Curtis) (Hymenoptera: Diapriidae). - Entomologist's Gazette 30: 127-129.
Kieffer, J.J., 1908. Ismarus Haliday 1835: 371-376. In: E. André, Species des Hyménoptères
d'Europe et d'Algérie, Tome X. - Librairie Scientifique A. Hermann & Fils, Paris, 1014 p., 30 pls.
Kieffer, J.J., 1916. Ismarus Haliday: 353-356. In: Das Tierreich 44. Hymenoptera Diapriidae. -
Verlag von R. Friedländer und Sohn, Berlin, 627 p.
Liu, J., H. Chen & Z. Xu, 2011. Notes on the genus Ismarus Haliday (Hymenoptera, Diapriidae)
from China. - ZooKeys 108: 49-60.
Masner, L., 1976. A revision of the Ismarinae of the New World (Hymenoptera, Proctotrupoidea,
Diapriidae). - Can. Ent. 108: 1243-1266.
Nixon, G.E.J., 1957. Proctotrupoidea - Diapriidae (Belytinae). - Handbk. Id. Br. Insects 8 (3dii): 1-
107.
Peeters, T. & J. de Rond, 2014. Een peerkopwesp (Embolemidae) en andere micro-aculeaten in
De Kaaistoep: 85-91. In: T. Peeters, A. van Eck & T. Cramer (red.), Natuurstudie in De
Kaaistoep en aangrenzende terreinen in Tilburg. Verslag 2013, 19e onderzoeksjaar. - TWM
Gronden BV, Natuurmuseum Brabant & KNNV-afdeling Tilburg, 167 p.
Rond, J. de & T. Peeters, 2015. Aanvullingen op ‘Een peerkopwesp (Embolemidae) en andere
micro-aculeaten in De Kaaistoep’: 39-40. In: T. Peeters, A. van Eck & T. Cramer (red.),
Natuurstudie in De Kaaistoep en aangrenzende terreinen in Tilburg. Verslag 2014, 20e
onderzoeksjaar. - TWM Gronden BV, Natuurmuseum Brabant & KNNV-afdeling Tilburg, 104 p.
Snellen van Vollenhoven, S.C., 1873. Nieuwe naamlijst van Nederlandse vliesvleugelige insecten
(Hymenoptera). Tweede stuk. - Tijdschrift voor Entomologie 16: 147-220.
Snellen van Vollenhoven, S.C., 1876. Bijvoegsel tot de nieuwe naamlijst van Nederlandse
vliesvleugelige insecten (Hymenoptera). - Tijdschrift voor Entomologie 19: 211-257.
Snellen van Vollenhoven, S.C., 1877. Pinacographia. Illustrations of more than 1000 species of
North-West European Ichneumonidae sensu Linnaeano. Part 5. - Martinus Nijhoff, 's
Gravenhage, p. 33-39, pls. 21-25.
Thomas, P., 1997. Diapriidae (Hymenoptera: Proctotrupoidea) van de Beegderheide. -
Natuurhistorisch Maandblad 86 (1): 10-11.
Ventura, D., A. Algarra, P. Ros, C. Segade & J. Pujade, 1997. Presencia de la subfamilia
Ismarinae (Hymenoptera, Proctotrupoidea: Diapriidae) en la Peninsula Iberica. - Boletin de la
Asociation Espanola de Entomologia 21 (1-2): 105-106.
Wall, I., 1967. Die Ismarinae und Belytinae der Schweiz (Ismarinen und Belytinen des
Zoologischen Museums in Lausanne/Schweiz). Zweiter Beitrag zur Kenntnis der
mitteleuropäischen Proctotrupoidea und deren Verbreitung. - Entom. Abh. Mus. Tierk. Dresden
35 (2): 123-265.
Waloff, N., 1975. The parasitoids of the nymphal and adult stages of leafhoppers
(Auchenorrhyncha: Homoptera) of acidic grassland. - Trans. R. ent. Soc. Lond. 126 (4): 637-
686.
445

8
Bijlage 1. Malaisevalvangsten Ismaridae in De Kaaistoep van 1998 en 2008.
Soort
Aantal
Datum
V
M
Ismarus dorsiger
1
0
4-11.vii.1998
Ismarus dorsiger
3
0
18-25.vii.1998
Ismarus dorsiger
2
0
25.vii-1.viii.1998
Ismarus dorsiger
3
0
8-15.viii.1998
Ismarus dorsiger
1
0
15-22.viii.1998
Ismarus dorsiger
1
0
22-29.viii.1998
Ismarus dorsiger
2
0
29.viii-5.ix.1998
Ismarus dorsiger
1
0
10-17.vi.2008
Ismarus dorsiger
1
0
29.vii-5.viii.2008
Ismarus flavicornis
1
0
6-13.vi.1998
Ismarus flavicornis
0
6
27.v-2.vi.2008
Ismarus flavicornis
0
3
3-10.vi.2008
Ismarus halidayi
1
0
6-13.vi.1998
Ismarus halidayi
1
0
20-27.vi.1998
Ismarus halidayi
2
0
18-25.vii.1998
Ismarus halidayi
1
0
25.vii-1.viii.1998
Ismarus halidayi
0
2
2-9.v.1998
Ismarus rugulosus
1
0
13-20.vi.1998
Ismarus rugulosus
1
0
18-25.vii.1998
Ismarus rugulosus
1
0
25.vii-1.viii.1998
Ismarus rugulosus
2
0
2-10.vi.2008
Ismarus rugulosus
3
0
10-17.vi.2008
Ismarus rugulosus
1
0
17-24.vi.2008
Totaal
30
11
446