Otwarty dostęp — nowe sposoby tworzenia i korzystania z wiedzy/ Open Access - New Practices in Knowledge Creation and Dissemination

Abstract

Wkład Pissaridesa do najnowszych osiągnięć ekonomii pracy trudno przecenić. Jego teksty – szczególnie te dotyczące teorii poszukiwań – należą do pozycji wyznaczających kierunki rozwoju ekonomii. Książka Teoria bezrobocia w stanie równowagi nie tylko prezentuje dokonania ostatnich lat w ekonomii pracy, lecz jest ich twórczym uogólnieniem. Książkę powinni przeczytać wszyscy, którzy chcą, opierając się na dobrych podstawach, formułować opinie na temat rynku pracy. Dale T. Mortensen DYSPERSJA PŁAC Badanie kształtowania się płac i analiza przyczyn ich zróżnicowania – szczególnie jego części niezwiązanej bezpośrednio z indywidualną charakterystyką pracowników, to wciąż wielkie otwarte wyzwanie ekonomii. Znakomita książka Dale'a Mortensena prezentuje wyniki głębokiej analizy tych zagadnień, pozwala lepiej zrozumieć funkcjonowanie współczesnego rynku pracy, poszerza horyzonty naszego myślenia o gospodarce.

Full text

ZARZĄD KRAJOWY POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO
BIULETYN Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 2 (56) luty 2012
BIULETYNBIULETYN
Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego
wydanie specjalne przy współpracy
z Narodowym Bankiem Polskim
Numer 2 (56) luty 2012
FORUM M YŚLI FORUM MYŚLI
STR ATEGICZNEJ STRATEGICZNEJ
MYŚL STRATEGICZNA
PUNKTY ZWROTNE
SCENA GLOBALNA
Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni
internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego
www.ksiazkiekonomiczne.pl
Teoria bezrobocia
w stanie równowagi
Christopher A. Pissarides
NobliĂci zbekonomii
Teoria bezrobocia w stanie równowagi_okładka.indd 1 29/03/2012 14:01:49
Dyspersja płac
DLACZEGO PODOBNI PRACOWNICY ZARABIAJĄ RÓŻNIE?
Dale T. Mortensen
NobliĂci zbekonomii
Dyspersja płac_okladka.indd 1 18/04/2012 16:03:54
Christopher A. Pissarides
TEORIA BEZROBOCIA W STANIE RÓWNOWAGI
Wkład Pissaridesa do najnowszych osiągnięć
ekonomii pracy trudno przecenić. Jego teksty
– szczególnie te dotyczące teorii poszukiwań – należą do
pozycji wyznaczających kierunki rozwoju ekonomii.
Książka Teoria bezrobocia wstanie równowagi nie tylko
prezentuje dokonania ostatnich lat w ekonomii pracy, lecz
jest ich twórczym uogólnieniem. Książkę powinni przeczytać
wszyscy, którzy chcą, opierając się na dobrych podstawach,
formułować opinie na temat rynku pracy.
Dale T. Mortensen
DYSPERSJA PŁAC
Badanie kształtowania się płac i analiza przyczyn
ich zróżnicowania – szczególnie jego części
niezwiązanej bezpośrednio z indywidualną
charakterystyką pracowników,
to wciąż wielkie otwarte wyzwanie ekonomii.
Znakomita książka Dale’a Mortensena prezentuje
wyniki głębokiej analizy tych zagadnień, pozwala lepiej
zrozumieć funkcjonowanie współczesnego rynku pracy,
poszerza horyzonty naszego myślenia o gospodarce.
ISSN 1507-1383
Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012_okładka.indd 1Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012_okładka.indd 1 16/05/2012 15:09:5316/05/2012 15:09:53

Recenzja naukowa: prof. dr hab. Bogumiła Szopa, dr Ryszard Kowalski
Redakcja naukowa: prof. dr hab. Antoni Kukliński, prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska, dr Artur Pollok
Redaktor prowadzący: Iwona Dudzik
Zespół redakcyjny: Stanisław Gliński, Agnieszka Jarczyńska
Redakcja merytoryczna: Danuta Jastrzębska
Biuro ZK PTE
00-042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 551 54 01, faks 22 551 54 44
e-mail: zk@pte.pl www.pte.pl
Skład i łamanie: Elżbieta Giżyńska
Druk i oprawa: sowadruk.pl
Nakad: 3000 egz.
Za poglądy i opinie wyrażone w zamieszczonych w ,,Biuletynie PTE’’ artykułach odpowiadają wyłącznie ich autorzy,
a Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i redaktorzy – za ogólną koncepcję.
Zarząd Krajowy
Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego
00-042 WARSZAWA, ul. Nowy Świat 49
tel. 22 551 54 01, 22 551 54 05, faks 22 551 54 44
e-mail: zk@pte.pl www.pte.pl
ODDZIAŁY POLSKIEGO TOWARZYSTWA
EKONOMICZNEGO
BIAŁYSTOK, 15-732, ul. CHOROSZCZAŃSKA 31
tel. 793233238 tel./faks 85 652 09 25 e-mail:jolsien@poczta.onet.pl
BIELSKO-BIAŁA, 43-309, ul. WILLOWA 2, bud. B, pok. 307
tel. 33 827 92 15, tel./faks 33 827 93 39 e-mail: partship@ath.bielsko.pl
BYDGOSZCZ, 85-034, ul. DŁUGA 34
tel. 52 322 65 52, faks 52 322 67 81 e-mail: sekretariat@pte.bydgoszcz.pl
CZĘSTOCHOWA, 42-200, ul. KILIŃSKIEGO 32/34
tel. 34 324 97 33, 34 324 26 30 e-mail: opteczwa@onet.pl
ELBLĄG, 82-300, ul. GIERMKÓW 5
tel. 504158840 e-mail: elblagpte@interia.pl
GDAŃSK, 80-830, ul. DŁUGI TARG 46/47
tel. 58 301 54 61, 301 99 71, faks 58 301 52 46
e-mail: sekretariat@gdansk.pte.pl
GLIWICE, 44-100, ul. ZWYCIĘSTWA 47
tel./faks 32 231 45 84, 32 331 30 81 i 82 e-mail: biuro@ptegliwice.pl
KATOWICE, 40-129, ul. MISJONARZY OBLATÓW 27
tel./faks 32 259 88 78, tel. 32 259 62 79 faks 32 258 54 82
e-mail: katowice@pte.pl
KIELCE, 25-406, ul. ŚWIĘTOKR ZYSK A 21
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy
Jana Kochanowskiego w Kielcach
Wydział Zarządzania i Administracji
tel./faks 41 349 65 28 e-mail: a.szplit@plusnet.pl
KOSZALIN, 75-254, ul. FRANCISZKAŃSK A 52
tel./faks 94 343 33 33 e-mail: jatop@onet.eu ptekoszalin@neostrada.pl
KRAKÓW, 30-003, ul. LUBELSKA 21
tel. 12 634 32 59, faks 12 634 03 81 e-mail: krakow@pte.pl
LEGNICA, 59-220, RYNEK 28
tel. 76 852 38 72 e-mail: pte.legnica@wp.pl
LUBLIN, 20-704 ul. Przyjacielska 4
tel./faks 81 532 84 14, 81 534 35 50 e-mail: pte@lublin.net.pl
ŁÓDŹ, 90-608, ul. WÓLCZAŃSKA 51
tel. 42 632 28 17, tel./faks 42 632 44 20 e-mail: sekretariat@pte.lodz.pl
OLSZTYN, 10-117, ul. 1 MAJA 13
tel. 89 527 24 49, 89 527 58 25 e-mail: pte@pteolsztyn.edu.pl
OPOLE, 45-082, ul. OZIMSKA 46a
tel./faks 77 401 69 01, 77 401 69 00 e-mail: zmikolajewicz@poczta.onet.pl
POZNAŃ. 61-779, ul. KLASZTORNA 24/25
tel. 61 852 86 91 tel./faks 61 851 90 58 e-mail: info@pte.poznan.pl
RZESZÓW, 35-045, ul. HETMAŃSKA 15
tel. 17 853 36 49, faks 17 853 38 15 e-mail: pterzeszow@poczta.onet.pl
SZCZECIN, 71-414, pl. KILIŃSKIEGO 3
tel. 91 455 34 55, faks 091 455 34 71 e-mail: pte@pte.szczecin.pl
TORUŃ, 87-100, ul. KOPERNIKA 21
tel. 793 370 619 e-mail: pte@stud.umk.pl
WAŁBRZYCH, 58-300, ul. SZMIDTA 4a
tel. 74 842 62 60 ptewch@wp.pl
WARSZAWA, 00-042, ul. Nowy Świat 49
tel. 22 55 15 420, faks 22 55 15 444 e-mail: pteow@interia.eu
WROCŁAW, 50-146, ul. ŁACIARSKA 28
tel./faks 71 343 63 18 e-mail: pte-wroclaw@tlen.pl
ZIELONA GÓRA, 65-066, ul. ŻEROMSKIEGO 3, skr. 165
tel. 68 327 04 19, faks 68 320 25 89 e-mail: pte@zg.pl
Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012_okładka.indd 2Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012_okładka.indd 2 16/05/2012 15:09:5716/05/2012 15:09:57

1Biulet yn PTE nr 2 (52) kwiecień 2011
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
CZĘŚĆ I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
Antoni Kukliński, Elżbieta Mączyńska
Pierwszy Kongres Polskiej Myśli Strategicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
CZĘŚĆ II
PUNKTY ZWROTNE
Zdzisław Sadowski
Wielki kryzys adrogi ewolucji systemu rynkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Jan Woroniecki
Uźródeł kryzysu: szansa czy zagrożenie dla kapitalizmu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Antoni Kukliński
Czy jest wyjście zsytuacji bez wyjścia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Julian Auleytner
Globalne problemy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Elżbieta Mączyńska
Cywilizacyjne uwarunkowania rozwoju Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Zbigniew Strzelecki
Inteligentna specjalizacja regionów wświetle inicjatyw Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Stanisław Owsiak
Społeczny wymiar kryzysu – lekcja dla przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
CZĘŚĆ III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Antoni Kukliński
Kryzys Wspólnoty Atlantyckiej XXI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Andrzej P.Wierzbicki
Zderzenie cywilizacji czy ignorancja podstawowych wartości Innego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Ksawery Burski
Rola Chin iIndii wkształtowaniu sceny globalnej XXI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

2
Andrzej Kassenberg
Globalne problemy ekologiczne i ich konsekwencje dla rozwoju gospodarczego . . . . . . . . . . . . 97
Julian Auleytner
Gunter Pauli, The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 100 Million Jobs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Antoni Kukliński
Rekonfi guracja sceny globalnej XXIw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
CZĘŚĆ IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE – ELEMENTY MYŚLENIA STRATEGICZNEGO
Andrzej P.Wierzbicki
Szkolnictwo polskie wperspektywie 2050r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Jan Kozłowski
Ewaluacja programów iinstrumentów (polityki naukowej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Dominika Czerniawska
Otwarty dostęp — nowe sposoby tworzenia ikorzystania zwiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Bożena Bednarek-Michalska
Otwarta nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Paweł Szczęsny
Otwieranie nauki – lekcja zglobalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Urszula Płowiec (1933–2011) – wspomnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

3Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne oddaje do rąk Czytelników Biuletyn Specjalny pt. „Myśl
strategiczna. Punkty zwrotne – scena globalna”. Jest to już trzecia publikacja syntetyzująca dokona-
nia – organizowanego przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wspólnie zPolskim Towarzystwem
Współpracy zKlubem Rzymskim – cyklu seminariów wramach Forum Myśli Strategicznej. Forum
to utworzone zostało wPTE wcelu przeciwstawiania się iprzeciwdziałania niebezpiecznej margi-
nalizacji myśli strategicznej, zarówno wskali krajowej, jak iglobalnej.
Wcześniejszy dorobek Forum Myśli Strategicznej został przedstawiony wformie dwóch specjal-
nych „strategicznych” Biuletynów PTE.Pierwszy znich, zatytułowany „Forum Myśli Strategicznej.
Doświadczenia iperspektywy” (2010, nr 6, wydanie specjalne), zawiera główne refl eksje dotyczące
dylematów kształtowania przyszłości. Drugi zkolei Biuletyn Specjalny pt. „Polska myśl strategicz-
na. Na spotkanie zenigmą XXI wieku” ( 2011, nr 2) dotyczy kultury myślenia strategicznego. WBiu-
letynie tym – co szczególnie istotne – została po raz pierwszy przedstawiona wstępna koncepcja
PIERWSZEGO KONGRESU POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ.
Przedkładana wnikliwemu osądowi Czytelnika niniejsza publikacja powstała jako efekt współ-
pracy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego oraz Narodowego Banku Polskiego. Składa się zczte-
rech części.
Część pierwsza zawiera rozwiniętą koncepcję PIERWSZEGO KONGRESU POLSKIEJ MYŚLI
STRATEGICZNEJ. Kreowanie ipobudzanie polskiej myśli strategicznej to obecnie – wobec wszech-
ogarniającego świat shorttermizmu imarginalizacji myślenia strategicznego – jedno zfundamental-
nych, wielkich wyzwań dla polskiej sceny społecznej, naukowej ipolitycznej.
Część druga obejmuje artykuły, wktórych podejmowana jest próba odpowiedzi na pytanie, czy
obecny wielki kryzys światowy będzie źródłem zasadniczego punktu zwrotnego whistorii global-
nych układów gospodarczych, politycznych ispołecznych.
Część trzecia dotyczy rekonfi guracji sceny globalnej XXI w. Najważniejszym elementem tej re-
konfi guracji jest kryzys Wspólnoty Atlantyckiej oraz wzrastająca rola Ch in iIndii we współczesnym
świecie. Wczęści tej uwzględniane są ponadto kwestie ekologii oraz przemian iinnowacji techno-
logii wskali globalnej. Ponownie – wobec wagi, kontrowersyjności problematyki izainteresowania
nią – podejmowana jest dyskusja na temat możliwości iograniczeń rozwoju blue economy (błękitnej
gospodarki). Ta nowa dziedzina umożliwia synergiczne łączenie zielonej gospodarki imakrowikino-
mii. Blue economy tworzy proekologiczne możliwości przeformułowania modelu rozwoju gospodar-
ki. Kwestie te charakteryzowane są wksiążce Guntera Pauli pt. The Blue Economy, 10 Years, 100In-
novations, 100 Million Jobs (Błękitna ekonomia, 10 lat, 100 wynalazków, 100 milionów miejsc pracy). Spośród
Wstęp

4
tytułowych „100 wynalazków” przykładowo można wymienić technologie umożliwiające zastą-
pienie produkcji jakże drogiego, szeroko stosowanego m.in. wmedycynie, tytanu – jedwabiem.
Książka Guntera Pauli była przedmiotem szczegółowej, krytycznej recenzji opracowanej przez
Profesora Romana Galara (Biuletyn PTE, 2011, nr 2; http://www.pte.pl/pliki/pdf/Biuletyn_2_2011.
pdf), awcześniej recenzji Elżbiety Mączyńskiej iZdzisława Sadowskiego (Biuletyn PTE, 2010, nr 6;
http://www.pte.pl/pliki/pdf/biuletyn_pte_spec_2010.pdf).
Część czwarta niniejszego Biuletynu obejmuje dyskusję nad perspektywami rozwojowymi pol-
skiego szkolnictwa wyższego oraz nad nowymi problemami transformacji nauki światowej.
Tytu ł itreść tomu „Myśl strategiczna. Punkty zwrotne – scena globalna” należy rozpatrywać
wkontekście inicjatywy zorganizowania PIERWSZEGO KONGRESU POLSKIEJ MYŚLI STRATE-
GICZNEJ. Zwracamy się do Czytelników zzaproszeniem do wzięcia udziału wotwartej debacie
poświęconej tematyce tego Kongresu. Zachęcamy do nadsyłania tekstów na adres e-mailowy Pol-
skiego Towarzystwa Ekonomicznego: zk@pte.pl. Szczegółowe informacje na temat tego Kongresu
oraz Forum Myśli Strategicznej przedstawiane są na bieżąco na stronie internetowej PTE (http://
www.pte.pl/).
Kierujemy ten Biuletyn do Czytelników znadzieją, że jego lektura sprzyjać będzie pobudzaniu
irozwojowi myślenia strategicznego wPolsce wróżnych jego wymiarach, wtym przede wszystkim
naukowym, eksperckim ipolitycznym.
Zachęcamy do lektury idyskusji.
Elżbieta Mączyńska
Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

5Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
Myśl strategiczna
w warunkach cywilizacji
nietrwałości
Myśl strategiczna rodzi się wpolu kreatywne-
go napięcia pomiędzy realistyczną diagnozą
doświadczeń historycznych aodważną wizją
przyszłości. Takiego kreatywnego napięcia nie
znajdujemy hinc et nunc ani wWaszyng tonie, a ni
wBrukseli. Można powiedzieć, że paraliż myśli
strategicznej jest istotnym elementem obecne-
go kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej1. Polska jest
fragmentem tej Wspólnoty, wktórym paraliż
myśli strategicznej znajduje głębokie korzenie
wświadomości polskiego społeczeństwa. Wtej
świadomości dominuje fascynacja myśleniem
wkategoriach doświadczeń historycznych, co na
drugi plan przesuwa myślenie futurologiczne –
stymulujące procesy myślenia strategicznego2.
Trz eba podjąć próbę przezwyciężenia para-
liżu myśli strategicznej zarówno wskali Wspól-
noty Atlantyckiej, jak iwskali Polski. Wtakim
szerokim kręgu motywacyjnym powstała kon-
1 The Atlantic Community. The Titanic of the XXI cen-
tury?, red. A.Kukliński, K.Pawłowski, Nowy Sącz 2010.
2 Polonia Quo Vadis, red. A.Kukliński, K.Pawłowski,
J.Woźniak, Kraków 2010.
cepcja PIERWSZEGO KONGRESU POLSKIEJ
MYŚLI STRATEGICZNEJ – Polonia Quo Vadis3
opublikowana wBiuletynie PTE – Polska Myśl
Strategiczna. Na spotkanie zenigmą XXIw.
Sukces tego Kongresu może być punktem
zwrotnym whistorii polskiej myśli strategicz-
nej. Można mówić otrzech wymiarach tego po-
tencjalnego sukcesu:
Pierwszym wymiarem jest stymulacja pro-
cesów poznania naukowego, z analizą prze-
szłości i przyszłości myśli strategicznej.
Drugim wymiarem jest próba internaliza-
cji myśli strategicznej poprzez struktury
świadomościowe polskiego społeczeństwa.
Trzecim wymiarem jest próba oddziały-
wania na modus operandi polskich elit po-
litycznych oraz polskiego systemu władzy
państwowej.
Te trzy wymiary nawiązują do dokonu-
jących się zarówno na świecie, jak i w Polsce
przewartościowań oraz zmian uwarunkowań
społeczno-gospodarczych. Mimo że Fukuy-
amowska teza okońcu historii (czyli uznaniu
3 E.Mączyńska, A.Kukliński, Pierwszy Kongres My-
śli Strategicznej Polonia Quo Vadis. Memorandum, „Biuletyn
PTE”, kwiecień 2011.
PIERWSZY KONGRES
POLSKIEJ MYŚLI
STRATEGICZNEJ
Antoni Kukliński
Elżbieta Mączyńska

6
Część I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
neoliberalnej formy kapitalizmu za model osta-
teczny iniezastępowalny) oraz doktryna neo-
liberalna zzałożenia oznaczały marginalizo-
wanie refl eksji futurologicznej, pozostawiając
przyszłość do uregulowania przez mechanizm
wolnego rynku, to obecnie – wobec niezwykle
złożonych problemów świata – potrzeba myśle-
nia oprzyszłości idziałań na jej rzecz jest coraz
powszechniej uznawana. Neoliberalne, igno-
rujące doświadczenie historyczne przekonanie
o niezawodności, nieomylności i efektywności
wolnego rynku oraz jego mechanizmów, a także
marginalizowanie roli państwa i sprowadzania
go do roli „stróża nocnego” jest obecnie wery-
fi kowane (choć powoli), przede wszystkim pod
naciskiem wymowy globalnych kryzysowych
doświadczeń ostatnich lat.
WPolsce nadanie myśli strategicznej sto-
sownej rangi jest szczególnie istotne zwłaszcza
wobec wciąż silnie objawiającego się niedostatku
polityki długookresowej idotkliwych oznak wy-
pychania spraw irzeczy ważnych, fundamental-
nych przez błahe lub ważne jedynie zpozoru.
Nie bez racji jest wyrażona wjednym zwy-
wiadów opinia znanego polskiego pisarza An-
toniego Libery, że żyjemy wepoce wielkiej gry
pozorów. Wpogoni za Zachodem bezkrytycznie
ulegamy rozmaitym modom itrendom, co nie-
kiedy przybiera formę żałosnego nuworyszostwa.
Tymczasem świat od co najmniej kilku de-
kad znajduje się wstanie globalnie naruszonej
równowagi. Naruszenie to wywoływane jest
przez równoczesne „tektoniczne” ruchy pod-
skórnych sił przemian. Wokresach naruszonej
równowagi teorie, ideologie itechnologie prze-
stają pasować do siebie. „Stare dobrze ugrunto-
wane systemy społeczne muszą zwykle ponieść
wyraźną porażkę, zanim będzie możliwe ich
przystosowanie do nowego środowiska. Bez wi-
docznej porażki większość umysłów pozostaje
zamknięta”4.
4 L.C.Thurow, Przyszłość kapitalizmu: Jak dzisiej-
sze siły ekonomiczne kształtują świat jutra, Wydawnictwo
Dolnośląskie, Wrocław 1999, s.22. Nawiązaniem do tej
koncepcji są zawarte w książce Roubiniego i Mihma roz-
działy Tektonika płyt i Wszystko w rozpadzie. Zob. N. Roubi-
Jednym znajlepszych izrazem najdotkliw-
szych przykładów globalnie naruszonej równo-
wagi jest sytuacja demografi czna. Obok bezro-
bocia, ekologii, defi cytu fi nansów publicznych
izmian wukładzie sił światowych – zajmuje
czołowe miejsce wrankingu najtrudniejszych
problemów społeczno-ekonomicznych nie tyl-
ko Polski, ale iświata. Nawiązując metaforycz-
nie do fi lozofi cznego wiersza Wisławy Szym-
borskiej Trzy s łowa najdziwniejsze – demografi ę,
bezrobocie idefi cyt można uznać nie tylko za
najdziwniejsze, ale inajtrudniejsze „słowa”/pro-
blemy5. Czyż bowiem nie jest dziwne, że współ-
czesny, nafaszerowany wiedzą itechnologiami
informacyjnymi świat nie może sobie poradzić
ztak starymi, znanymi niemalże od zarania go-
spodarki rynkowej, problemami. Wciąż nie chcą
one „odejść do przeszłości”. Defi cyty fi nansów
publicznych to nasilające się zjawisko, wynisz-
czające całe kraje, zagrażające światu. Zbezro-
bociem nie radzi sobie wpełni żaden kraj ista-
nowi ono swego rodzaju dżumę współczesności,
dotykającą wwymiarze światowym niemalże
miliard osób. Zaś kwestie demografi czne, wy-
magające znatury podejścia długook resowego,
są szczególnie narażone na wszelkie dysfunk-
cje związane zsyndromem cyklu wyborczego
iztak charakterystycznym dla nowoczesnego
świata cywilizacji wiedzy zjawiskiem „shorter-
mizmu”, ze szkodliwą społecznie tendencją do
marginalizacji refl eksji iwyobraźni, wizji pro-
gnostycznej. Mimo dzielących ekonomistów
różnic poglądów na temat polityki demografi cz-
nej, są oni zgodni co do tego, że wśród cywiliza-
cyjnych zagrożeń na czołowym miejscu sytuują
się zagrożenia wynikające zniebywale szybkie-
go wzrostu liczby ludności świata, zjednej stro-
ny, azdrugiej, narastający dynamizm procesu
starzenia się społeczeństw wkrajach wysoko
ni, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Warszawa 2011, Wolters
Kluwer business , s. 84–141.
5 W. Szym bor ska, Trzy s łowa najdziwniejsze: „K iedy
wymawiam słowo Przyszłość, pierwsza sylaba odchodzi
już do przeszłości. Kiedy wymawiam słowo Cisza, nisz-
czę ją. Kiedy wymawiam słowo Nic, stwarzam coś, co
nie mieści się w żadnym niebycie”.

7Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
rozwiniętych. Przekłada się to niekorzystnie na
perspektywy harmonij nego rozwoju iwzrostu
gospodarczego, azarazem to właśnie wzrost
gospodarczy jest jednym zważniejszych czyn-
ników determinujących procesy demografi cz-
ne, tak bardzo różne wkrajach biednych ibo-
gatych. Wskazuje to na wielką złożoność tego
problemu6. Demografi a jest spektakularnym
przykładem wagi myślenia strategicznego.
Między rozwojem społeczno -gospodarczym
ademografi ą występują wielorakie sprzężenia
zwrotne, nie poddające się łatwo kompleksowej
ocenie. Poprzestanie na ocenach ilościowych,
bez pogłębionej, holistycznej analizy jakościo-
wej, może prowadzić do nieuprawnionych
wniosków, skutkujących kosztownymi błędami
wpolityce społeczno-gospodarczej. Wyjątko-
wo dobrze przystaje tu Einsteinowska maksy-
ma, że „nie wszystko, co się liczy, jest policzal-
ne inie wszystko, co jest policzalne, się liczy”.
Dlatego też obok analiz ilościowych niezbędne
są pogłębione, holistyczne analizy jakościowe
zuwzględnieniem rachunku kosztów iefektów
zewnętrznych (externalities) idługookresowej
perspektywy. Nie można zatem twierdzić, że
skoro liczba ludności wskali światowej dyna-
micznie rośnie, to tym samym problemy demo-
grafi czne krajów iregionów ozmniejszającej się
liczbie ludności (ado takich krajów należy Pol-
ska) rozwiążą się same. Jeśli nawet mogłoby do
tego dojść wjakiejś bliżej nieokreślonej „dłuż-
szej perspektywie”, co jednak nie jest pewne, to
wżadnym razie na taki automatyzm nie można
liczyć wnajbliższych kilku dekadach. Stąd po-
trzeba długookresowej, konsekwentnej, wolnej
od presji cyklu wyborczego, holistycznej poli-
tyki istrategii długookresowej. Wzależności
bowiem od jej kierunków iefektywności (czy
zaniechania) sprzężenia zwrotne między demo-
grafi ą awzrostem irozwojem społeczno-gospo-
6 Kwestie te są omawiane m.in. wBiuletynie nr
55 Rządowej Rady Ludnościowej, Warszawa 2010 oraz
w: Problemy demografi czne Polski iich skutki ekonomiczne,
Raport zpierwszego posiedzenia Narodowej Rady Roz-
woju, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
Warszawa 2010.
darczym mogą przynosić dodatnie efekty syner-
giczne, generowane przez kapitał ludzki, lub też
mogą skutkować synergią ujemną, poprzez np.
rosnące bezrobocie inarastanie defi cytu fi nan-
sów publicznych (m.in. wskutek niekorzystnej
struktury demografi cznej, wyrażającej się we
wzroście udziału osób wwieku poprodukcyj-
nym). Rodzaj, skalę iwymiar synergii determi-
nuje wiele powiązanych ze sobą czynników, nie
tylko ilościowych (jak np. struktura wiekowa
ludności, struktura wykształcenia, aktywność
zawodowa, inwestycje iich struktura) ale ijako-
ściowych (jak np. poziom edukacji, kwalifi kacji,
czynniki kulturowe, wtym kultura polityczna).
Wymienione kwestie wymagają wizji stra-
tegicznej iodejścia od priorytetu dla „krót-
kiego zysku”, bez liczenia się z następstwami
długookresowymi. Terror krótkiego zysku jest
bowiem katalizatorem zjawisk kryzysowych.
Przestrzegał przed tym już przed wieloma laty
m.in. Lester Thurow: „Dokładnie wmomencie,
kiedy sukces gospodarczy wymaga dłuższych
horyzontów czasowych, szeroka gama czynni-
ków prowadzi do krótszych horyzontów cza-
sowych”7. Niebywale szybkie tempo przemian,
jakich doświadcza obecnie świat, sprawia bo-
wiem, że przyszłość staje się coraz bardziej nie-
jasna, awzwiązku ztym iteraźniejszość nie
wpełni satysfakcjonująca. Wwyniku rosnącej
dynamiki przemian we współczesnym świecie
gospodarka nabiera wcoraz większym stopniu
cech „gospodarki nietrwałości”8. Wszystkie nie-
malże działalności, w tym gospodarcze, stają się
nietrwałe, aich cykle życia coraz krótsze. Do-
tyczy to nie tylko technologii, produktów, ale
istanowisk pracy, metod komunikowania się,
produkowania iwymiany handlowej, edukacji,
anawet modeli życia rodzinnego oraz zawodo-
wego. Niemalże wszystko staje się prowizorycz-
ne. Rosnąca dynamika postępu technologicz-
nego wskazuje, że trend nietrwałości będzie
się umacniał. Wtakich warunkach nietrudno
7 L.C. Thurow, op.cit., s. 383.
8 A. Toffl er, Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i prze-
moc u progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, Poznań 2003.

8
Część I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
ozaburzenia ikryzysowe sytuacje wgospodar-
ce, co potwierdza chociażby fakt, że wostatnich
trzydziestu latach wświecie doszło do ponad
stu kryzysów bankowych. Tempo przemian jest
obecnie tak wielkie, że „przeszłość nie staje się
historią, lecz od razu archeologią, (...) zktórą już
nie mamy żadnego emocjonalnego związku. To
wielka słabość współczesnego człowieka, wiel-
kie jego nieszczęście: nie może zakotwiczyć się
whistorii, bo minione zdarzenia znikają zjego
świadomości”9. Wtakich warunkach nie tylko
przyszłość, ale iteraźniejszość jawią się jako co-
raz mniej przejrzyste icoraz bardziej chaotycz-
ne, trudne do zrozumienia, zwłaszcza wsytu-
acji mnożących się wwyniku rozwoju technik
komunikacyjnych źródeł informacji. Jedną
zkonsekwencji tego są dysfunkcje wsystemie
etycznym ierozja systemu wartości. Problemem
jest zacieranie się lub zanikanie wyrazistych
punktów odniesienia wkształtowaniu syste-
mów wartości wdziałalności gospodarczej, ale
iwżyciu ludzkim.
Wtakich warunkach łatwo oniedocenianie
myśli strategicznej itym bardziej fundamental-
ne znaczenie ma przezwyciężanie terroru tak-
tycznej myśli krótkookresowej oraz tworzenie
klimatu dla pełnej absorpcji myśli strategicznej
przez system polityczny. Aby podjąć tak wiel-
kie wyzwania, proponowany Kongres musi za-
pewnić wysoką jakość intelektualną oraz dużą
skalę oddziaływania społecznego. Czy wPolsce
uda się stworzyć warunki materialne do przy-
gotowania irealizacji takiego Kongresu? Przy-
szłość przyniesie pozytywną lub negatywną
odpowiedź na to pytanie. Można jednak już
wtej chwili zcałą odpowiedzialnością stwier-
dzić, że warunki naukowe iinstytucjonalne do
przygotowania irealizacji Kongresu są wbar-
dzo wysokim stopniu spełnione.
Wtakim klimacie optymizmu naukowego
iinstytucjonalnego chcielibyśmy naszkicować
panoramiczną problematykę Kongresu. Pod-
9 M.Szulc, R.Kapuściński, Raport ospołeczeństwie.
Dwa światy, 11 kwietnia 2002 . http://www.reporter.
edu.pl/raport_o_spoleczenstwie/raport_nadawca/dwa_
swiaty_ryszard_kapuscinski
kreślamy – panoramiczną problematykę, anie
program Kongresu, który wyłoni się wdalszej
fazie naszej dyskusji.
Myśl strategiczna
— główne tezy
Wdokumentach Kongresu powinny zna-
leźć się próby odpowiedzi na pytanie, jak
określić istotę myśli strategicznej oraz warun-
ki rozwoju tej myśli. Wtym kontekście chcie-
libyśmy przedstawić osiem tez omyśli strate-
gicznej10 :
1 Myśl strategiczna rodzi się wprocesie per-
manentnej konfrontacji diagnozy doświad-
czeń historycznych zwizją przyszłości.
2 Myśl strategiczna kształtuje się jako zja-
wisko długiego trwania, obejmujące prze-
szłość, teraźniejszość iprzyszłość.
3 Wdługim trwaniu myśli strategicznej po-
jawiają się punkty zwrotne jako głębokie
iszybkie zmiany struktury isił napędowych
rozwoju.
4 Myśl strategiczna jest myślą wyraźnie okre-
ślonych podmiotów świata polityki, gospo-
darki, kultury, nauki iedukacji.
5 Postęp myśli strategicznej uzależniony jest
nie tylko od zjawisk spontanicznego rozwo-
ju społeczeństwa, gospodarki, nauki ikul-
tury. Myśl strategiczna jest również tworem
działań sterowanych przez systemy pań-
stwa isamorządu, korporacje transnarodo-
we oraz przez systemy organizacji między-
narodowych, takich jak ONZ, OECD, Bank
Światowy iUnia Europejska.
6 Punktem wyjścia myśli strategicznej jest
odważna, uczciwa imożliwie obiektywna
analiza doświadczeń historycznych. Rerum
cognoscere causas jest być może najważniej-
szym motywem analizy diagnostycznej.
10 Por. A.Kukliński, w: Rozwój regionalny, polityka
regionalna, studia regionalne, red. P.Artymowska, A.Ku-
kliński, P.Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa, lipiec 2011.

9Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
7 Albert Einstein powiedział: „Imagina-
tion is more important than knowledge”
(Wyobraźnia jest ważniejsza niż wiedza).
Trudno przecenić rolę wyobraźni wkształ-
towaniu wizji przyszłości, która staje się
inspiracją do tworzenia strategii. Wtym
kontekście pojawia się kluczowe pytanie
studiów strategicznych: Quo Vadis – dokąd
idziesz?
8 Myśl strategiczna jest umiejętnością określe-
nia struktury ipriorytetów wsystemie ce-
lów rozwoju danego podmiotu. Formułując
pytanie Polonia Quo Vadis?, mówimy jedno-
cześnie owizji rozwoju Polski oraz osyste-
mie priorytetów, które stają się podstawą de-
cyzji strategicznych, określających kierunki
rozwoju kraju.
War to zacytować trzy zasady myślenia stra-
tegicznego sformułowane przez R.Kuźniara11:
„Po pierwsze, rzetelne myślenie oznacza na-
kaz niedopuszczenia do siebie iluzji myśle-
nia życzeniowego czy ideologicznego. Stra-
tegia jest przeciwieństwem ideologii.
Po drugie, myśleć strukturalne, czyli in-
tegrować poszczególne elementy analizy
wjedną całość.
Po trzecie, myślenie priorytetami oznacza
dostrzeganie właściwej hierarchii spraw,
problemów, zagrożeń”.
Myśl strategiczna jest „delikatną rośliną”
rozwij ającą się tylko wsprzyjających warun-
kach „gleby iklimatu”, zarówno wkategoriach
materialnych jak iduchowych. Zinicjatywy
Kongresu wprzyszłości trzeba zainicjować
opracowanie licznych case studies – studiów
powstania, rozwoju iupadku myśli strategicz-
nej państw, organizacji międzynarodowych
oraz korporacji transnarodowych. To jest fa-
scynująca domena studiów, będąca wielkim
wyzwaniem dla szerokiego systemu nauk spo-
łecznych.
11 R.Kuźniar, Polityka isiła, Studia Myśli Strategicz-
nej, Scholar, Warszawa 2009.
Problemowy zakres
KONGRESU POLSKIEJ
MYŚLI STRATEGICZNEJ
Na tle tych wstępnych uwag chcielibyśmy
przedstawić koncepcję pięciu pól problemo-
wych Kongresu.
I polem problemowym jest tysiąclecie pol-
skiej myśli strategicznej. Chcielibyśmy zapro-
ponować skupienie uwagi na trzech historycz-
nych pomnikach tej myśli.
Pierwszym pomnikiem jest myśl strate-
giczna pierwszych Piastów – strategia chrystia-
nizacji Polski, innymi słowy strategia włączenia
Polski do ówczesnej „Unii Europejskiej”. Dru-
gim pomnikiem polskiej myśli strategicznej
jest myśl strategiczna Polski Jagiellonów, będą-
ca jednocześnie bardzo pięknym przykładem
wielocywilizacyjnej integracji przestrzeni eu-
ropejskiej. Trzecim pomnikiem polskiej myśli
strategicznej jest długookresowa umiejętność
wmontowania Polski wstruktury Unii Euro-
pejskiej.
II polem problemowym jest analiza trzech
globalnych metropolii myśli strategicznej XX
iXXIw. Waszyngtonu, Brukseli iPekinu.
1. Waszyngton był niewątpliwą, wielką cha-
ryzmatyczną metropolią strategicznej myśli
globalnej XXw. WWaszyngtonie powstały
wielkie myśli strategiczne W.Wilsona, F.Roose-
velta oraz G.Marshalla. Elity waszyngtońskie
odegrały decydującą rolę wkształtowaniu no-
wego porządku globalnego po II wojnie świato-
wej oraz tworzyły strategię zimnej wojny, która
doprowadziła do upadku sowieckiego impe-
rium. Po jego upadku cały świat stał się poten-
cjalnym polem dominacji amerykańskiej myśli
strategicznej.
Niestety dominacja ta trwała bardzo krót-
ko. Amerykańskie elity nie umiały replikować
doświadczeń zkońca II wojny światowej – nie
wygenerowały nowej, globalnej myśli strate-
gicznej, która stworzyłaby nowy porządek glo-

10
Część I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
balny XXIw. Ten kryzys amerykańskiej myśli
strategicznej był początkiem zmierzchu USA,
jako największego supermocarstwa wdziejach
świata. Na naszych oczach PAX Americana sta-
je się zjawiskiem gasnącego trendu.
Nie znaczy to oczywiście, że jeszcze przez
kilkanaście lat Waszyngton nie będzie najbar-
dziej potężną metropolią globalnej myśli stra-
tegicznej, dysponującą wspaniałym zapleczem
intelektualnym iinstytucjonalnym. Wżadnej
innej metropolii świata nie działa tak boga-
ty isprawny zespół instytucji typu think tank,
które są źródłem nowej myśli strategicznej.
Niestety głęboko skłócony ipodzielony świat
amerykańskiej elity władzy stracił zdolność
wchłaniania nowej myśli strategicznej tworzo-
nej przez wspaniałe amerykańskie instytucje.
Można mówić oparaliżu myśli strategicznej ca-
łego amerykańskiego aparatu władzy.
WWaszyng tonie za rysowuje się dramatycz-
na luka oddzielająca świat refl eksji intelektual-
nej od realnego świata polityki krótkiego okre-
su, azwłaszcza od polityki elektoralnej.
Wblasku zachodzącego słońca będziemy
jeszcze przez długie lata oglądali wybitne do-
kumenty amerykańskiej iglobalnej myśli stra-
tegicznej tworzonej przez świat Waszyngtonu.
Jednym ztych dokumentów jest raport przy-
gotowany przez National Intelligence Council12
pt. Global Trends 2025. Atransformed World. Treść
tego dokumentu powinna się stać przedmiotem
uwagi jednego znaszych referatów kongreso-
wych.
Powstanie, rozwój ikryzys Waszyngto-
nu, jako wielkiej metropolii globalnej myśli
strategicznej, może być przedmiotem jednego
znajbardziej dramatycznych referatów nasze-
go Kongresu.
2. Bruksela błyszczała na fi rmamencie XXw.
jako wielka metropolia globalnej myśli strate-
gicznej. WBrukseli kształtowały się środowiska
intelektualne iinstytucjonalne, które sterowały
12 Global trends 2025. Atransformed World, NIC, Wa-
shington D.C., November 2008.
procesem powstania Unii Europejskiej – naj-
większej innowacji instytucjonalnej XXw.13
Wokresie założycielskim Unii Bruksela była
symbolem innowacyjnej myśli strategicznej
oznaczeniu globalnym. Panowało wówczas
przekonanie, że brukselskie metody integracji
znajdą twórczą adaptację winnych regionach
świata, zwłaszcza wAzji iAmeryce Łacińskiej.
Wydawało się, że Bruksela będzie równorzęd-
nym partnerem Waszyngtonu wzakresie two-
rzenia idyfuzji globalnej myśli strategicznej,
jednak tak się nie stało. Bruksela wtej chwili
jest partnerem najsłabszym wstrategicznym
trójkącie Waszyngton–Bruksela–Pekin. Pod-
kreślając obecne słabości Brukseli wzakresie
tworzenia globalnej myśli strategicznej, trzeba
przypomnieć oniewątpliwych sukcesach Bruk-
seli wzakresie tworzenia iwdrażania systemu
efektywnego programowania krótko- iśrednio-
okresowego.
Komisja Europejska stworzyła teorię iprak-
tykę programowania jako jednego zważnych
instrumentów koordynacji bardzo różnorod-
nych procesów rozwojowych Unii Europejskiej.
Ten sprawny system programowania powinien
być przedmiotem pogłębionych studiów proble-
mowo-monografi cznych.
Wracając do nurtu myślenia strategicznego,
proponuję, aby uczestnicy Kongresu zwrócili
szczególną uwagę na dokument Europa 202014
z3 marca 2010r. Dokument ten był przedmio-
tem wielogodzinnych adoracji, które przetoczy-
ły się przez wszystkie państwa członkowskie.
Niestety wczasie tych adoracji zabrakło głosu
naiwnego dziecka, że „król jest nagi”. Innymi
słowy, Europa 2020 nie jest dokumentem myśle-
nia strategicznego, atylko dokumentem wka-
tegoriach programowania średniookresowego.
Nie jest to dokument europejskiej godziny
prawdy ani wielkiej europejskiej myśli strate-
gicznej.
13 Por. Unia Europejska. Dylematy XXIw., IV Konfe-
rencja Krakowska, K raków, czerwiec 2011.
14 Europa 2020, Komisja Europejska, Bruksela
3.3.2010, w: Forum Myśli Strategicznej. Doświadczenia iper-
spektywy, „Biuletyn PTE”, październik 2010.

11Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
Pozytywna lub negatywna ocena dokumen-
tu Europa 2020 powinna być kontrowersyjnym
przedmiotem jednego zreferatów kongreso-
wych. Mocny głos Kongresu wsprawie tego do-
kumentu usłyszy Bruksela, co otworzy drogę do
dyfuzji rezultatów naszego Kongresu na scenie
europejskiej.
3. Wpromieniach wschodzącego słońca moż-
na zobaczyć proces powstania nowej metropo-
lii globalnej myśli strategicznej XXIw. – Pe-
kinu. Jest to metropolia nowego typu, wktórej
działają mechanizmy nieznane wdziejach Wa-
szyngtonu iBrukseli. Jednym znich jest długo-
okresowa mądrość strategicznego myślenia Ko-
munistycznej Partii Chin obchodzącej jubileusz
90-lecia swego istnienia. Warto zwrócić uwagę
na dwa artykuły, które ukazały się na łamach
„IHT”15: China’s Communist Party at 90 iGreat Par-
ty, but where’s the Communism?
Wodpowiedzi na pytanie zawarte wtytu-
le drugiego artykułu autor podkreśla, że „Par-
tia nie reprezentuje już utopij nej ideologii. Jeśli
ideologia partii wogóle istnieje, to jest nią ide-
ologia władzy”. Ta ideologia władzy jest jednak
ideologią znacznie mocniej uzasadnioną isil-
niejszą niż sądzi autor artykułu. Dlatego warto
przeanalizować wypowiedź R.L.Kuhna pt. CPC
helps build confi dent nation16. Wtym kontekście
chcielibyśmy przedstawić następujące tezy17:
1. Komunistyczna Partia Chin oferuje społe-
czeństwu chińskiemu dwie wizje dobrze
ugruntowane doświadczeniem ostatnich
30lat;
a. pierwsza jest wizją Chin jako wiodącego
supermocarstwa XXIw. (duma narodo-
wa Chińczyków dobrze zinternalizuje
tą wizję);
b. druga jest wizją dynamicznego roz-
woju gospodarczego Chin tworzącego
15 D.Shambaugh, M.Pei, IHT, July 1 2011.
16 R.L.Kuhn, CPC helps build confi dent nation, China
Watch, China Daily, „IHT”, June 30 2011.
17 Por. A.Kukliński, Chapter VIII.The transformation
of the megaspace of China, w: A.Kukliński, Megaspaces of the
XXI century, Ministry of Regional Development, 2011.
zatrudnienie idobrobyt wskali niespo-
tykanej wdotychczasowych doświad-
czeniach historycznych.
2. Interpretacja doświadczeń chińskich jako
kolejnego rozdziału whistorii demokracji
ikapitalizmu jest niesłuszna. Chińczycy
tworzą zupełnie nowy rozdział historii –
rozdział oświeconego ielastycznego tota-
litaryzmu, który adaptuje do swoich celów
strategicznych niektóre rozwiązania demo-
kracji ikapitalizmu, nie przyjmując jednak
liberalnej istoty tych rozważań.
3. Winterpretacji chińskiego modus operandi
decydującą rolę odgrywa trójkąt: autokra-
cja–technokracja–planowanie strategiczne.
4. WPekinie, zwielkim sukcesem, rozwij a
się Centralna Szkoła Partii, która kształci
jej liderów, wzmacniając ich wiedzę iumie-
jętności wzakresie podejmowania decyzji
strategicznych18. Wszkole istnieje zadzi-
wiająca tolerancja dla wolności wypowie-
dzi oraz analizowania prawie wszystkich
trudnych problemów kraju. Szkoła rozwi-
ja między innymi programy współpracy
zThe Kennedy School of Government at
the Harvard University.
Ulegając czarowi nieodpartego sukcesu
Chin, trzeba jednak pamiętać obogatej historii
tego kraju, wktórym po okresach długotrwałe-
go rozwoju pojawiły się okresy chaosu iregresu.
Czy można wykluczyć możliwość wystąpienia
takiego regresu historii Chin XXIw.?19
Zakładamy, że porównawcza analiza trzech
globalnych metropolii myśli strategicznej XX
iXXIw. zpewnością będzie ważnym fragmen-
tem Kongresu, który wzbudzi szerokie zaintere-
sowanie naukowe, społeczne ipolityczne.
18 Por. L.Jing, P.Yininh, Shaping Lives. The training
ground for the future leaders of the Communistic Party of
China. Z.Yinan, Teaching modern governance skills, China
Watch, „IHT”, June 30 2011.
19 Przygotowanie referatu kongresowego wstępnie
zatytułowanego Pekin jako nowa metropolia globalnej my-
śli strategicznej XXIw. jest zadaniem wykonalnym, choć
trudnym zuwagi na dużą liczbę wydawanych publika-
cji dotyczących doświadczeń chińskich. Por. Special Re-
port on China, „The Economist”, July 25 2011.

12
Część I
KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ
III pole problemowe kongresu stanowić
będzie potrójne Quo Vadis jako laboratorium
myśli strategicznej. Wnaszym doświadczeniu
termin „laboratorium” wiąże się raczej zpro-
blematyką nauk przyrodniczych, azwłaszcza
zproblematyką fi zyki ichemii. Myślimy jednak,
że pojęcie to powinno być zinternalizowane
przez nauki społeczne. Wtym duchu chcieliby-
śmy zaproponować koncepcję potrójnego Quo
Vadis jako laboratorium myśli strategicznej,
jako wyzwania dla naszej wiedzy iwyobraźni.
Chodzi ozintegrowaną analizę potrójnego
Quo Vadis:
Mundus Quo Vadis?
Europa Quo Vadis?
Polonia Quo Vadis?
IV polem problemowym Kongresu będą
trzy referaty:
• Problematyka istrategia skoku cywilizacyjnego
Polski wXXIw.20,
• Strategiczne problemy przyszłości Polski,
• Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności21.
V polem problemowym Kongresu będą
przyszłościowe problemy rozwoju polskiej my-
śli strategicznej, dzięki czemu Kongres stanie
się rzecznikiem procesów szybkiego rozwoju
regionalnej myśli strategicznej22. Będzie to jed-
nocześnie inspiracja dla polskich regionów, aby
wzmocnić dorobek intelektualny ipragmatycz-
ny Forum Myśli Strategicznej orazKONGRESU
POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ. Regiony
Małopolski, Dolnego Śląska, Górnego Śląska
iLubelski już wkroczyły na tę drogę. Vivant se-
quentes! Oczywiście ten akcent regionalnej myśli
20 Por. Polska Myśl Strategiczna. Na spotkanie zenigmą
XXIw., „Biuletyn PTE”, kwiecień 2011, s.83; Polonia Quo
Vadis, op.cit., s.85.
21 M.Boni, Polska 2030 – trzecia fala nowoczesności, IV
Konferencja Krakowska, Kraków, 13 czerwca 2011.
22 Por. Na spotkanie zenigmą XXIw., op.cit.; Rozwój
regionalny, polityka regionalna, studia regionalne, op.cit.
strategicznej nie przesłoni syntetycznego spoj-
rzenia na główną misję Kongresu, która powin-
na stać się punktem zwrotnym whistorii pol-
skiej myśli strategicznej.
Czy uda się osiągnąć sukces na tym decydu-
jącym polu? Jest to pytanie otwarte dotyczące
syntezy dorobku Kongresu.
Prace przygotowawcze
i główne wyznaczniki
programu Kongresu
Przedstawione tu rozważania nie stanowią
programu Kongresu, są zarysem jego problema-
tyki, który zbliża nas do decyzji wsprawie jego
programu.
Kongres powinien być przedsięwzięciem
wielkiej skali oszerokim oddziaływaniu spo-
łecznym. Wtym ujęciu słuszna jest wizja włą-
czenia kilkuset osób wproces przygotowania
irealizacji Kongresu. Tak szeroki krąg nie stwo-
rzy jednak zintegrowanej konstrukcji tematycz-
nej ipragmatycznej, która stałaby się punktem
zwrotnym whistorii polskiej myśli strategicz-
nej. Trzeba zaprojektować węższy zespół ok.
30osób, które będą kreatorami programu Kon-
gresu. Propozycje ekspertyz to kwestia otwar-
ta zarówno wujęciu tematycznym, jak iosobo-
wym. Na podstawie tych propozycji ustalony
zostanie kalendarz rozmów zpotencjalnymi re-
ferentami iwspółtwórcami programu Kongre-
su. Rozmowy te powinny być przeprowadzone
wciągu najbliższych miesięcy. Po uzyskaniu
pozytywnego rezultatu będziemy mogli powie-
dzieć, że dysponujemy już realną wizją proble-
matyki Kongresu.
Niezależnie od tego, czy PTE znajdzie środ-
ki materialne na przygotowanie irealizację Kon-
gresu, opublikuje polski iangielski tom na te-
mat: Mundus Quo Vadis? Europa Quo Vadis? Polonia
Quo Vadis? Problemy myśli strategicznej XXIw.

13Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Wynaturzenie gospodarki
rynkowej
W debacie naukowej z okazji jubileuszu 90. rocz-
nicy założenia Towarzystwa Ekonomicznego
w Krakowie nadano tytuł „Wielki kryzys jako
bilans otwarcia XXI wieku. Próba holistycznej
interpretacji”. Bez pretensji do nadawania kry-
zysowi fi nansowemu i gospodarczemu 2008r.
takiego znaczenia, warto zastanowić się nad ta-
kim zastosowaniem tego pojęcia. Bilans otwar-
cia wswoim podstawowym znaczeniu służy
przedstawieniu obrazu jakiegoś osiągniętego
stanu przez podsumowanie wyników dotych-
czasowej działalności istworzeniu podstawy
dla nowego planu działania. Czy wielki kryzys
rzeczywiście spełnia taką rolę wodniesieniu do
gospodarki światowej XXI wieku?
Odpowiadając na to pytanie, trzeba spo-
strzec, że kryzys ten nie był ani jedynym, ani
pierwszym doniosłym wydarzeniem począt-
ków XXI stulecia.
Wydarzeniem, które zmieniło świat, był
bezprzykładny atak terrorystyczny na nowojor-
skie wieżowce World Trade Center z11wrze-
śnia 2001r., który spowodował rozpoczęcie
nieustającej wojny zterroryzmem. Wprowadził
on atmosferę powszechnego zagrożenia inie-
pewności, zasadnicze zmiany warunków po-
dróżowania oraz wzmocnienie aparatów nad-
zoru ikontroli życia społecznego, co wpraktyce
oznacza zmianę wkierunku ograniczenia swo-
bód osobistych. Atak ten zaś nie był przypadko-
wym zdarzeniem, lecz wynikiem narastających
napięć we współczesnym świecie.
Nie odmawiając doniosłości kryzysowi, może
jednak lepiej przyjąć, że stał się on nie tyle bilan-
sem otwarcia XXI stulecia, ile jednym zważnych
elementów takiego bilansu. Można uznać, że
wraz zinnymi zdarzeniami kryzys rzeczywiście
przyniósł swego rodzaju podsumowanie stanu
ewolucji systemu rynkowego, azwłaszcza pew-
nych bardzo istotnych przemian, jakim uległ
światowy system isposób działania gospodarki
rynkowej wciągu ostatnich paru dziesięcioleci.
Kryzys 2008r. nie był bowiem normalnym dla
gospodarki rynkowej cyklicznym załamaniem
koniunktury, lecz stał się wynikiem tego szcze-
gólnego kierunku przemian.
Kierunek ten określam mianem wielkiego
wynaturzenia. Gospodarka jest tą dziedziną
działalności człowieka, która służy zaspokaja-
niu ludzkich potrzeb życiowych. Podstawą tej
działalności jest praca, tworząca wartość wpo-
staci najrozmaitszych dóbr iusług. Przed około
200 laty zaczął upowszechniać się sposób spo-
łecznej organizacji produkcji iwymiany tych
Wielki kryzys
a drogi ewolucji
systemu rynkowego
Zdzisław Sadowski

14
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wartości zwany systemem rynkowym. Choć
nie wolny od wad, system ten wykazał wielką
sprawność dzięki zorientowaniu na przedsię-
biorczość iinnowacyjność, atakże dzięki swym
walorom autoregulacyjnym, zapewniającym
szybkie dostosowywanie procesów gospodar-
czych do zmieniających się warunków. Grupie
krajów przodujących zapewnił potężny rozwój
gospodarczy, społeczny icywilizacyjny. Wcią-
gu dwóch stuleci doprowadził do niebywałych
zmian warunków życia wskali globu ziemskie-
go, awreszcie otworzył drogę do nowej cywili-
zacji informacyjnej.
Jednakże – jak już wspomniałem – wciągu
ostatniego ćwierćwiecza ewolucja tego systemu
przyjęła szczególny kierunek. Doprowadziła
mianowicie do niebywałego rozrostu rynków
fi nansowych, służących bogaceniu się nie przez
pracę tworzącą nowe wartości, lecz przez spe-
kulacyjne obracanie kapitałem fi nansowym
wdążeniu do osiągania zysków na zmianach
giełdowych kursów akcji. Spekulacje giełdowe
mają swoją długą historię, awielki kryzys 1929r.
zaczął się od krachu giełdowego. Jednak przy
wszystkich podobieństwach nie była to ta sama
skala zjawisk. Historia 30 lat poprzedzających
obecny kryzys pokazuje nieprawdopodobny
rozwój rozmiarów iform spekulacji, opartej te-
raz na zastosowaniu coraz bardziej wymyślnych
narzędzi lokat kapitałowych, tzw. derywatów,
awraz ztym ogromny wzrost obrotów na ryn-
kach fi nansowych, przekraczający wielokrotnie
rozmiary handlu światowego1. Rynki fi nansowe
stały się głównym ogniwem gospodarki, działa-
jącym niezależnie od tzw. sfery realnej, czyli od
procesów produkcji ihandlu. Powstała rozległa
struktura obejmująca system bankowy, rozgałę-
ziony układ giełd pieniężnych oraz aparat do-
radztwa fi nansowego zfi rmami ratingowymi,
zajmującymi się profesjonalnie ocenami atrak-
cyjności różnych obszarów iform lokowania
kapitału. Firmy ratingowe uzyskały wpraktyce
1 Znakomity obraz historii tego procesu kreśli Da-
vid Harvey (2010). Znajdujemy tam m.in. informację,
że w2008r. światowe obroty na rynkach fi nansowych
osiągnęły poziom 600 bilionów dolarów wskali rocznej.
specjalny status organów sterujących między-
narodowymi ruchami kapitału.
Działanie rynków fi nansowych ostatecznie
sprowadza się do zaciągania iudzielania różne-
go rodzaju kredytów oraz tworzenia lokat inwe-
stycyjnych. Transakcje te są związane ze znacz-
ną niepewnością iryzykiem, gdyż zależą od
kształtowania się kursów walut ikursów gieł-
dowych. Natomiast współczesne techniki infor-
macyjne pozwalają na przemieszczanie kapitału
wciągu sekund. Taka ekspansja rynków fi nan-
sowych zciągłymi potężnymi ruchami kapitału
musiała nadać gospodarce wielką wrażliwość na
rozmaite zachwiania kursów giełdowych ikur-
sów walut, wywoływane często przez zupełnie
przypadkowe zjawiska lub wypowiedzi polity-
ków. Gospodarka USA przeżyła w2001r. groź-
ny kryzys fi rm internetowych (tzw. dot.com cri-
sis). Było to poważne ostrzeżenie, ale nie zostało
odpowiednio wykorzystane. Kryzys ten został
przezwyciężony dzięki uruchomieniu nowego
pola ekspansji fi nansowej opartego na akcji kre-
dytowej skierowanej na budowę domów miesz-
kalnych. Rozwinięta została na wielką skalę
akcja udzielania przez banki tanich kredytów
hipotecznych, anastępnie ich sekurytyzacji,
czyli nadawaniu formy atrakcyjnych funduszy
inwestycyjnych. Tworzono wten sposób nowy
kapitał ocechach wyraźnie wirtualnych, gdyż
jego wartość opierała się wyłącznie na oczeki-
waniach dotyczących kształtowania się kursu
akcji tych funduszy, aostatecznie – na przewi-
dywaniach dotyczących wzrostu cen mieszkań.
Nie było nic dziwnego wtym, że wkońcu
nastąpiło nagłe załamanie tego rynku. Samo zja-
wisko załamania nie było nowe. Nowa była jego
skala iszybkość rozprzestrzeniania się kryzysu.
Pojawiły się kolosalne straty kapitałowe dla nie-
fortunnych inwestorów oraz wielkie zagrożenie
dla banków fi nansujących. Bankructwo dużego
domu bankowego igroźba załamania się całe-
go systemu bankowego zmusiła najpierw rząd
USA, anastępnie rządy europejskie do dofi nan-
sowania banków kosztem wzrostu własnego za-
dłużenia. Sytuację pogorszył spadek dochodów
spowodowany przez załamanie się popytu ryn-

15Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
kowego ipowszechną recesję. Kryzys fi nanso-
wy przeniósł się na realną gospodarkę istał się
ogólnym kryzysem gospodarczym.
Potrzeba przemiany
systemowej
Zadaniem bilansu otwarcia jest dostarczenie
podstawy do nowego planu działania. Kryzys
2008r. stworzył taką podstawę wpostaci kon-
statacji, że nadmierna zależność od kapitału
fi nansowego irynków fi nansowych stanowi
istotne zagrożenie systemowe dla gospodarki
światowej. Powstała zatem potrzeba powrotu
do właściwych zasad gospodarowania przez
przebudowę systemu fi nansów międzynarodo-
wych wkierunku zasadniczego ograniczenia
swobody przepływu kapitałów iroli rynków
fi nansowych. Zadaniem banków ibiznesu fi -
nansowego nie może być dominacja ispeku-
lacja, lecz świadczenie społeczeństwu usług,
związanych zfunkcjonowaniem sfery realnej.
Światowy system fi nansowy powinno się zre-
konstruować wtaki sposób, aby przekształcić
go winstrument promowania etycznego itrwa-
łego rozwoju świata.
Przez pewien czas mogło się zdawać, że teza
ta stała się ogólnie przyjętym postulatem. Poja-
wiły się różne pomysły jego realizacji. Przywo-
łane zostało pozytywne doświadczenie umowy
międzynarodowej zBretton Woods z1944r.,
która uporządkowała ówczesny system fi nan-
sowy, wprowadzając mechanizm zapewniają-
cy stabilizację kursów walut. Zaczęto na nowo
rozważać koncepcję wprowadzenia pieniądza
światowego niezależnego od dolara czy jakiej-
kolwiek innej waluty krajowej. Znacznym za-
interesowaniem zaczęła się cieszyć koncepcja
wprowadzenia ogólnoświatowego podatku
od transakcji fi nansowych, otyle ciekawa, że
wobec ogromnej skali tych transakcji mogłaby
przy minimalnym obciążeniu przynosić bardzo
wielkie środki nadające się do wykorzystania na
ważne cele społeczne.
Aby jednak dokonać przemiany systemowej
wskali światowej, niezbędne jest osiągnięcie
szerokiego porozumienia międzynarodowego,
zdolnego do podporządkowania sobie intere-
sów kapitału fi nansowego. Może kiedyś do tego
dojdzie. Na razie dość szybko się okazało, że nie
udaje się wypracować tego rodzaju wspólnego
stanowiska idoprowadzić do podjęcia działań
naprawczych zpowodu różnic bieżących intere-
sów. Przede wszystkim zaś ze względu na to, że
wielkie centra fi nansowe świata nie są zaintere-
sowane osłabianiem swego znaczenia.
Wrezultacie świat wszedł wpełen napięć
okres zmagań znastępstwami kryzysu. Po
chwilowej niepewnej poprawie w2010r. stało
się widoczne, że proces wychodzenia zwiel-
kiego kryzysu XXI wieku będzie długi itrud-
ny (zob. np. LINK Global Economic Outlook 2010).
Czołowe kraje wysoko rozwinięte – zUSA na
czele – doświadczają słabości ekonomicznej, na
którą składają się: chwiejność fi nansowa, ogra-
niczenia kredytowe, duże bezrobocie, słaby po-
pyt wewnętrzny. Towarzyszą temu programy
konsolidacji fi skalnej, oznaczające restrykcyjne
oszczędności budżetowe. Dotyczy to wszcze-
gólności europejskiej strefy euro, której kilka
krajów znalazło się wsytuacji wymagającej po-
mocy ze strony innych państw członkowskich
Unii Europejskiej.
Jednym zwielkich problemów gospodarki
światowej pogłębionych przez kryzys jest nie-
równowaga fi nansowa, wynikająca zwielolet-
niego defi cytu płatniczego USA iznagromadze-
nia rezerw dolarowych przez Chiny. Już samo
to, że wszybkim tempie kraj ten zaczął odgry-
wać coraz większą rolę wglobalnej gospodarce,
jest problemem światowym. Chiny odznaczają
się bardzo szybkim wzrostem gospodarczym,
ich produkt krajowy brutto podwaja się co 7–8
lat, ich potencjał przemysłowy zwiększa się
znacznie szybciej, jednocześnie zbliżają się do
pozycji głównego światowego importera paliw
isurowców, aprzy tym ich eksport do niedaw-
na znajdował się wfazie nieustannej ekspansji.
Kryzys światowy wpłynął negatywnie na chiń-
ski eksport, ale nie na ogólny wzrost, gdyż ten

16
Część II
PUNKTY ZWROTNE
może orientować się na szybko rosnący rynek
wewnętrzny.
Dzięki utrzymywanej przez wiele lat znacz-
nej nadwyżce eksportowej chińskie rezerwy
dolarowe przekraczają 2 biliony dolarów. Tra-
dycyjnie główną formą ich przechowywania
było lokowanie wobligacjach państwowych
USA.Od niedawna Chiny przystąpiły do loko-
wania tego kapitału wnowy sposób, używając
go do wykupu dobrze prosperujących świato-
wych fi rm przemysłowych2. Zmiany te budzą
zaniepokojenie zarówno zpowodu rosnącej po-
tęgi chińskiego kapitalizmu isiły mocarstwowej
Państwa Środka, jak też zuwagi na obawę przed
podporządkowaniem politycznym ciągle pa-
nującemu wChinach szczególnemu reżimowi,
sterowanemu przez partię komunistyczną. Te
obawy potęgują atmosferę niepewności wgo-
spodarce światowej.
Niewątpliwie sytuacja pokryzysowa sprzyja
dokonywaniu się zasadniczej zmiany geopoli-
tycznej polegającej na osłabieniu pozycji USA,
aumacnianiu się nowych potęg odążeniach
mocarstwowych: Chin, Indii czyBrazylii. Ostat-
nio pojawiła się nowa inicjatywa międzynaro-
dowa wpostaci grupy BRICS, do której obok
trzech wymienionych wchodzi również Rosja
iUnia Afryki Południowej, aktóry na razie dał
tylko poznać swoje zamierzenia (por. Sanya Dec-
laration 2011).
Kumulacja zagrożeń
Kryzys gospodarczy skupia powszechną uwagę
ze względu na bezpośredni negatywny wpływ
na ogólne warunki życia. Nie on jednak jest
głównym elementem bilansu otwarcia XXI wie-
ku. Wynaturzenie gospodarki określane czasem
niezbyt dobrze brzmiącym terminem fi nansyza-
cji nie stanowi bowiem jedynego zagrożenia dla
świata. Od lat obserwuje się na scenie światowej
2 Wkrótkim czasie kapitał chiński opanował już
6% światowej własności kapitałowej ijego udział dalej
rośnie, podczas gdy udział USA wynosi około 20%, choć
przed 30 laty sięgał 50% (Being eaten… 2010, s.81, 82).
zjawiska iprocesy grożące nieodwracalnym po-
garszaniem się warunków ogólnego rozwoju
gospodarczego ispołecznego. Wprocesie ewo-
lucji warunków życia występują dwie wielkie
grupy zjawisk zagrażających przyszłości, któ-
re są już dobrze rozpoznane przez naukę, ale
wciąż jeszcze nie są przedmiotem powszechne-
go rozumienia. Jedna to rujnowanie środowiska
ekologicznego przez wielostronną nadmierną
eksploatację zasobów naturalnych. Druga to
pogarszająca się sytuacja społeczna związana
zdysproporcjami poziomów życia pomiędzy
krajami wyżej imniej rozwiniętymi, lecz tak-
że wwewnętrznych warunkach wielu krajów,
wtym także wysoko rozwiniętych.
Zasoby naturalne globu ziemskiego są ogra-
niczone istopniowo się wyczerpują. Nie przej-
mowano się tym dopóty, dopóki perspektywa
ta była odległa. Obecnie jednak – zpowodu
ogromnego przy rostu liczby mieszk ańców świa-
ta, zmuszającego do intensyfi kacji produkcji
żywności, atakże na skutek wielu dziesięcioleci
intensywnej ekspansji przemysłowej – gospo-
darka światowa znalazła się wbezpośredniej
bliskości tych granic, anawet – jak sądzą niektó-
rzy uczeni – zaczęła je przekraczać. Obserwuje
się groźne zmiany warunków klimatycznych,
związane zdziałalnością przemysłową człowie-
ka. Uważa się, że wperspektywie kilkudziesię-
ciu lat świat wejdzie wsytuację niemożności
utrzymania dotychczasowych warunków życia
wskali globalnej.
Problem pogarszania się ekologicznych wa-
runków życia na Ziemi jest tym trudniejszy do
przezwyciężenia, że trwający szybki przyrost
ludności świata powoduje nieustanny wzrost
zapotrzebowania na żywność iprodukcję dóbr
powszechnego użytku3. Temu rosnącemu za-
potrzebowaniu coraz trudniej sprostać. Zasoby
ziemi uprawnej są ograniczone, aich wyko-
rzystanie podlega wahaniom klimatycznym.
Ponadto trzeba je dzielić między produkcję
3 Szacuje się, że wciągu 40 lat liczba mieszkańców
świata wzrośnie zobecnych 7 miliardów do 9 miliardów
osób.

17Biuletyn P TE nr 2(5 6), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
roślinną (zuwzględnieniem roślin przemysło-
wych) izwierzęcą. Nieurodzaje, susze ipowo-
dzie coraz silniej odbij ają się na zaopatrzeniu,
powodując niekiedy masowe klęski głodu (jak
obecnie wSomali), atakże okresowe silne wzro-
sty cen podstawowych artykułów żywnościo-
wych, które prowadzą do wybuchów rozległych
protestów irewolt zdesperowanej ludności (jak
ostatnio warabskich krajach basenu Morza
Śródziemnego).
Nasilają się zagrożenia wynikające zpogar-
szania sytuacji społecznej świata, na tle nierów-
ności wzakresie dochodów. Endemiczna bieda,
wjakiej żyją masy ludzi, kontrastuje zpotęż-
nymi zasobami uprzywilejowanych jednostek,
bogacących się nierzadko tylko wwyniku wspo-
mnianego wynaturzenia systemu gospodar-
czego4. Zjawiska te rodzą poważne następstwa
zmieniające świat. Poszukiwanie lepszych wa-
runków życia spowodowało nasilenie migracji
zkrajów ubogich do zamożnych. Powstawanie
skupisk ludności napływowej oodmiennej kul-
turze iobyczajowości sprawia, że rodzą się ani-
mozje ikonfl ikty ocharakterze narodowym, re-
ligij nym irasowym. Wiek XXI staje się okresem
rosnącej konfl iktowości, która przyjmuje naj-
pierw postać sporów iprotestów, pojedynczych
aktów przemocy, potem ataków terrorystycz-
nych, rewolucji, konfl iktów zbrojnych iwojen
lokalnych, awreszcie terroryzmu światowego.
Zagrożenia te mają wspólną przyczynę
– wynikają zform isposobu działania współ-
czesnej gospodarki, opartej na mechanizmach
rynkowych. Przy wszystkich swoich zaletach
system rynkowy wyzwalał zawsze zjawiska
szkodliwe dla życia społecznego, gdyż nie za-
pewniał ani pełnego zatrudnienia, ani spra-
wiedliwego społecznie podziału wyników pro-
dukcji, wytwarzając nierówności isprzeczności
społeczne. Współczesna ewolucja tego systemu
nie tylko nie usunęła tych wad, lecz przeciwnie,
doprowadziła do ich zaostrzenia iprzekształce-
4 Jak wznanym przypadku szefów wielkich ban-
ków amerykańskich, którzy wypłacili sobie wysokie
premie wszczytowym okresie kryzysu dzięki zasilaniu
banków zkasy państwowej.
nia wpoważne zagrożenia dla przyszłości świa-
ta. Zmienił się charakter konkurencji rynkowej,
przyjmując postać powszechnej komercjalizacji
wszystkich niemal dziedzin życia. Mechanizmy
rynkowe stały się podstawowym regulatorem,
sterującym współczesną cywilizacją, wtym
takimi dziedzinami jak informacja, edukacja,
kultura, nauka, sport. Nastąpiło uzależnienie
całego życia społecznego od decyzji opartych
na kryterium opłacalności. Wtych warunkach
przyśpieszeniu uległy procesy rujnowania śro-
dowiska naturalnego, gdyż tradycyjny rachu-
nek ekonomiczny nie zawiera należytej wyceny
wartości zużywanych zasobów naturalnych.
Wraz zciągłym wzrostem skali produkcji musi
to skutkować rujnowaniem ekosystemu, awe-
dług bieżących badań już doprowadziło świat
do tzw. defi cytu ekologicznego, czyli sytuacji,
wktórej stan zasobów naturalnych przestał wy-
starczać do utrzymywania światowej konsump-
cji na dotychczasowym poziomie. Natomiast
wady rynkowego systemu podziału powodują
coraz bardziej nasilającą się polaryzację społe-
czeństw zgroźnymi następstwami dla porząd-
ku ispokoju globalnego5.
Ztych rozważań wynika, że zjawiska zwią-
zane zkryzysem fi nansowym iekonomicznym
łączą się zogólniejszymi negatywnymi skutkami
działania współczesnego systemu rynkowego,
składając się razem na rzeczywisty bilans otwar-
cia XXI stulecia. Zbilansu tego należy wyciągnąć
wnioski dotyczące kierunków dalszych działań
idalszej ewolucji systemu gospodarczego.
W kierunku nowego ładu
światowego
Zagrożenia przedstawione wniniejszym bilan-
sie otwarcia są trudne do przezwyciężenia, ale
myśl ludzka nie jest wobec nich całkowicie bez-
5 Według jednego zobliczeń ONZ-owskich świato-
wy podział dochodów kształtuje się tak, że łączny do-
chód roczny 50 najbogatszych osób odpowiada łączne-
mu dochodowi 450 milionów najbiedniejszych.

18
Część II
PUNKTY ZWROTNE
radna. Już od lat prowadzona jest walka oprze-
ciwdziałanie zmianom klimatycznym poprzez
zmianę nośników energii wcelu ograniczenia
emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Ale zmia-
ny klimatyczne zglobalnym ociepleniem na
czele są tylko jednym znastępstw niszczenia
środowiska naturalnego. Aby zapobiec dalszej
rabunkowej eksploatacji zasobów naturalnych
Ziemi, niszczeniu bioróżnorodności, degrada-
cji izakwaszeniu oceanów oraz utracie bezpie-
czeństwa energetycznego oraz możliwości za-
opatrzenia wżywność iwodę, trzeba zmienić
charakter wzrostu gospodarczego. Powinien
on zostać oparty na nowych formach przedsię-
biorczości iinnowacyjności, nastawionych na
oszczędzanie energii izasobów naturalnych6.
Dziś jest już sprawą dobrze rozpoznaną, że
oprócz niezbędnych działań na rzecz uzdrowie-
nia systemu fi nansów międzynarodowych oraz
zapobieżenia zmianom klimatycznym powinno
się jak najszybciej przystąpić do realizowania
wskali globalnej dawno opracowanej koncepcji
strategii trwałego rozwoju. Koncepcja ta opiera
się na idei, według której mechanizmy rynko-
we, konieczne dla prawidłowego funkcjonowa-
nia gospodarki, potrzebują wsparcia wpostaci
rozumnego sterowania. Realizacja tejże kon-
cepcji będzie wymagała budowania nowego
ładu światowego, który można określić jako
ekologiczno-społeczno-ekonomiczny. Ma on
ustanowić takie formy wzrostu gospodarczego
iogólnego rozwoju, które zapewniałyby respek-
towanie granic ekologicznych, eliminację en-
demicznej biedy, inwestowanie wrozwój dóbr
publicznych oraz zapewnienie rozsądnego iod-
powiedzialnego przywództwa wyposażonego
waparaturę wczesnego ostrzegania. Za pod-
stawę powinno się uznać konstatację, że losów
społeczeństwa ludzkiego nie można powierzać
rynkowi. Zalety systemu rynkowego sprawia-
ją, że jest on niezbędny jako zasadnicza forma
organizacji życia gospodarczego. Trzeba jednak
6 Zajmuje się tym m.in. najnowszy raport Klubu
Rzymskiego, wydany w2010r. wformie książkowej pt.
The Blue Economy: 10 Years, 100 Innovations, 100 Million
Jobs, autorstwa Guntera Pauli.
świadomie korygować jego funkcjonowanie,
eliminując wynaturzenia inegatywne skutki
jego działania.
Zmiany zachodzące obecnie wświecie obej-
mują nie tylko sferę zaspokajania potrzeb mate-
rialnych człowieka, lecz sięgają głęboko wsferę
kultury, obyczajowości isystemów wartości.
Nie chodzi więc otworzenie koncepcji nowego,
statycznego ładu ustrojowego, lecz ookreślenie
pożądanego kierunku oddziaływania na two-
rzenie się mobilnego, adaptacyjnego układu,
zdolnego do ciągłej, szybkiej absorpcji przemian
wstrukturze potrzeb imotywacji człowieka.
Wzglobalizowanym świecie skala proble-
mów do rozwiązania wykracza poza możliwo-
ści poszczególnych państw. Żaden kraj, nawet
największy, nie rozwiąże sam tych problemów.
Niezbędne jest wytworzenie ogólnego nasta-
wienia na najszerszą współpracę międzynaro-
dową, nakierowaną na określenie irealizację
wspólnych celów: obrony warunków życia ludzi
przed narastającymi zagrożeniami oraz zapew-
nienia stopniowej poprawy tych warunków. Do
takiego wielkiego porozumienia międzynaro-
dowego jest jednak wciąż bardzo trudno dopro-
wadzić ze względu na istniejące różnice doraź-
nych interesów.
Jeśli nie uda się zapewnić takiego dobrze
zinstytucjonalizowanego współdziałania, to
wdłuższej perspektywie trudno się spodziewać
pomyślnej przyszłość świata. Musi następować
stopniowe pogarszanie się warunków rozwoju,
uderzając najpierw wnajsłabszych, czyli kra-
je iwarstwy ubogie. Ostateczną konsekwencją
musiałaby się stać ogólna walka oprzetrwanie.
Trzeba więc znaleźć sposób przełamania róż-
nic bieżących interesów iodrzucenia krótko-
wzroczności na rzecz wspólnego tworzenia no-
wego ładu ibudowania lepszej przyszłości.
Problemy światowe dotyczą również Polsk i.
Wprawdzie wgeopolitycznej grze sił nie może
ona odgrywać istotnej roli, ale międzynarodowe
ruchy kapitału, zjawiska ocharakterze recesyj-
nym oraz zmiany cen podstawowych paliw isu-
rowców na rynkach światowych będą wywie-
rały bezpośredni wpływ na położenie wkraju.

19Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Na razie zadowala to, że sytuacja ekonomiczna
Polski jest stosunkowo dobra. Po wzorcowym
uniknięciu recesji wczasie pierwszego ataku
kryzysu kraj utrzymuje stabilny wzrost go-
spodarczy na niezłym poziomie iznajduje się
wokresie intensywnego redukowania defi cytu
budżetowego. Ma jednak poważne problemy
strukturalne, które kryzys musiał wyostrzyć,
takie jak: masowa bieda, bezrobocie, słabość
sektora edukacji inauki. Najbliższa przyszłość
będzie pozostawać niepewna ze względu na
zależność od otoczenia zewnętrznego. Polska
musi więc być żywotnie zainteresowana wspie-
raniem zarysowanych dążeń wramach coraz
silniej integrującej się Unii Europejskiej.
Bibliografi a
Being eaten by the dragon (2010), „The Econo-
mist”, 13–19.11.2010.
Harvey D.(2010), The Enigma of Capital and
the Crises of Capitalism, Oxford University Press,
Oxford.
LINK Global Economic Outlook (2010), United
Nations, New York, http://www.un.org/esa/poli-
cy/link/presentations10/geo201010.pdf.
Pauli G.(2010), The Blue Economy: 10 Years,
100 Innovations, 100 Million Jobs, Paradigm Publi-
cations, Taos, NM.
Sanya Declaration 2011, Sanya, Hainan, Chi-
na, 14.04.2011, http://news.xinhuanet.com/en-
glish2010/china/2011-04/14/c_13829453.htm.
„Rekonfi guracja sceny globalnej XXI w.”
14 listopada 2011r.
Antoni Kukliński:
Dawniej świat był zorganizowany inaczej, były tysiące, czy setki tysięcy lokalnych
scen. Każda lokalna scena miała swojego pierwszego aktora, każda miała swą wi-
downię. Wtej chwili poszliśmy wkierunku tego, że jest właściwie jedna wielka
scena, jeden pierwszy aktor ijedna widownia. Wtej chwili ten wielki porządek
globalny, który trwał przez bardzo długie czasy załamuje się na naszych oczach
ipowstaje nowy porządek globalny.
(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html)

20
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Wprowadzenie
Kryzys, zktórym się borykamy od 3 lat, daje
osobie wciąż znać wEuropie ijego „ojczyźnie”
– USA.Póki co nie widać jego rychłego koń-
ca. Doczekał się już wielu książek iartykułów
ojego genezie iskutkach. Na ich podstawie
można wyrobić sobie wmiarę obiektywne zda-
nie obezpośrednich przyczynach isprawcach
najpoważniejszego globalnego załamania go-
spodarczego po II wojnie światowej, zwłaszcza
wkrajach najwyżej rozwiniętych. Nadal jednak
nie ma pogłębionej iwiarygodnej analizy – oraz
diagnozy – rzeczywistych źródeł kryzysu, bez
czego walka zjego implikacjami wkrótko-
idługookresowej perspektywie ma niewielkie
szanse powodzenia, oczym już się po trosze
przekonujemy. Mam tu na myśli przesłanki sys-
temowe dominującego wświecie ustroju, awięc
kapitalizmu (pamiętając ojego różnych od-
mianach wynikających głównie zroli państwa
wgospodarce) oraz dokonujące się przemiany
natury socjologicznej imentalnościowej ery tur-
bokapitalizmu i„pędzącej globalizacji” wszero-
kich warstwach społeczeństw starych inowych
krajów otym ustroju. Dopiero wostatnich la-
tach (ale nie tylko) pod presją kryzysu pojawiają
się pierwsze naukowo uzasadnione opinie, że
ten tak dotąd elastyczny ustrój znalazł się nie
wpierwszym może inie ostatnim, ale jednak
wpunkcie zwrotnym oraz że nie mamy do czy-
nienia zcykliczną prawidłowością, nawet jeśli
się nam zaczęło wydawać – mimo pęknięcia
tzw. bańki internetowej 11 lat temu – iż udało
nam się nad nią zapanować iograniczyć przy-
najmniej nawroty tej dokuczliwej właściwości
kapitalizmu.
Bo nie j es t to zw yk ły kryzys ito nie ze wzglę-
du na zasięg. Inne są jego korzenie, rozleglejsze
skutki. Kryzys ten dał asumpt do ostrzeżeń pod
adresem banków ipolityków, by nie ryzykować
powrotu po cichu do business as usual, zwłaszcza
wsektorze bankowym, gdy ustąpią najostrzej-
sze objawy. Bez mała na palcach jednej ręki
zliczyć można próby doszukania się powodów
wystąpienia zjawisk kryzysowych wświecie
biznesu igdzie indziej, wszyscy koncentrują się
na instytucjach fi nansowych, które bezpośred-
nio kryzys wywołały. Łatwo przypisać odpo-
wiedzialność bankom ispekulantom fi nanso-
wym, politykom oraz instytucjom nadzorczym
za to, co się stało, ale czy rzeczywiście cała wina
leży po ich stronie? Ajeśli nie, to kto zawinił?
Czy podjęte ad hoc środki zaradcze wobec sek-
tora fi nansowego oraz cięcia ioszczędności wfi -
nansach publicznych, uginających się pod cię-
żarem itak dynamicznie rosnącego zadłużenia
na skutek niezakończonego (ilościowe poluzo-
U źródeł kryzysu: szansa
czy zagrożenie dla
kapitalizmu?
Jan Woroniecki

21Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wanie) wpompowywania pieniędzy do gospo-
darki ibanków, mogą poprawić trwale sytuację?
Czy nie należy się przyjrzeć mniej widocznym
zjawiskom, które zaważyły na ryzykanckim za-
chowaniu banków irozmaitych funduszy (czyli
generalnie biznesu) mnożących skomplikowane
instrumenty fi nansowe? Czemu zanikły racjo-
nalne zachowania iprocedury ostrożnościowe
wzamożniejszych gospodarstwach domowych
oraz wsektorze fi nansowym iwbiznesie? Ijak
to wszystko waży lub zaważyć może na ewolucji
iczy nie stanowi zagrożenia dla ustroju, który
– jak demokracja – ma liczne wady, ale nikt lep-
szego nie wynalazł, zagrożenia tym razem pły-
nącego od wewnątrz?1
Głębsze przyczyny kryzysu
i jego skutki systemowe
Moim zdaniem, że źródeł kryzysu należy się do-
szukiwać przede wszystkim wgłębokich prze-
mianach wmentalności ludzi iinfrastrukturze
instytucjonalnej, obejmującej ustawodawstwo
iuzanse krajowe imiędzynarodowe, czyli sferę
regulacyjną (zwłaszcza rynku) oraz organizacje,
wtym banki iprzedsiębiorstwa. Przemiany te,
nawarstwiające się, począwszy mniej więcej od
lat 80. XX wieku, zdaniem zmarłego niedawno
historyka Tony’ego Judta polegały na „obsesji
na punkcie gromadzenia, kulcie prywatyzacji
isektora prywatnego, powiększającym się roz-
ziewie między zamożnymi ibiednymi (…) towa-
rzyszącej tym zjawiskom retoryce: bezkrytycz-
ny podziw dla niczym nieskrępowanego rynku,
pogarda dla sektora publicznego, złudzenie nie-
kończącego się wzrostu. Nie możemy tak dłużej
żyć” (Judt 2010, s.2). Opinia Tony’ego Judta nie
jest odosobniona. Wystarczy przytoczyć skrajną
1 „Nie można ignorować pilnej potrzeby ratowania
systemu (…) należy się zająć korzeniami zła (…) wielkim
wykolejeniem” (Artus iVirard 2008, s.72). „Pojawiła się
pilna potrzeba przemyślenia na nowo ireformy global-
nego systemu kapitalistycznego (…) zapobieżenia, by
nie zniszczył sam siebie” (Soros 1998, s.XV).
może, ale niepozbawioną realnych przesłanek
wypowiedź Güntera Grassa: „Kapitalizm zde-
generował się, stał się maszynerią, która służy
już tylko sobie samej. To nieprzyjazny ludziom
moloch, którego nie ogranicza skutecznie żad-
ne prawo… Czy mamy nadal godzić się na (…)
system kapitalistyczny, wktórym świat fi nan-
sów wdużej mierze oddzielił się od gospodarki,
ale raz po raz zagraża jej za sprawą zawinio-
nych przez siebie kryzysów? Czy takie artykuły
wiary jak rynek, konsumpcja izysk nadal mają
być naszą religią? (…) jeśli demokracje zachod-
nie okażą się niezdolne do tego, by za pomocą
fundamentalnych reform przeciwstawić się gro-
żącym im już obecnie ispodziewanym wprzy-
szłości niebezpieczeństwom, to nie poradzą
sobie ztym, co wnadchodzących latach jest
nieuniknione: kryzysami, rodzącymi następne
kryzysy (…) rozpad porządku demokratycznego
pozostawiłby jednak po sobie, oczym świadczy
dostatecznie dużo przykładów, pustkę, atę mo-
głyby zagospodarować siły, których opis prze-
kracza możliwości naszej wyobraźni” (Grass
2011). Dalej idzie marksizujący Paul Jorion, bo
wieszczy upadek kapitalizmu, aczkolwiek ion
nie podaje alternatywy (Jorion 2011).
Dotyczy to – oczym szerzej wdalszej czę-
ści niniejszych rozważań – wszczególności roli
istosunku do państwa, co obecny kryzys zaczął
już zmieniać, atakże losów demokracji, nie mó-
wiąc operspektywach rozwoju gospodarczego
ispołecznego. Innymi słowy należy się odwołać
do społecznej antropologii ibehawiorystycznej
strony tak niepokojących zjawisk kryzysowych,
bez czego nieodzowna, ale przemyślana (anie
doraźna jak akcja gaszenia pożarów) zmiana
postaw ludzi iinstytucji (podmiotów gospodar-
czych, ale także państwa jako stłamszonego re-
gulatora) pozostanie nieosiągalna, atym samym
nie nastąpi trwałe uzdrowienie gospodarki glo-
balnej ipoprawa warunków bytowania miliar-
dów ludzi. To zkolei, wraz zniebezpiecznym
zwątpieniem ipróbami szukania zamiast kapi-
talizmu już nie „trzeciej” drogi, ale wielu innych
dróg ibezdroży, pociąga za sobą dalsze niewy-
obrażalne skutki owymiarze cywilizacyjnym.

22
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Tak jak wprzedstawionych przykładowo
dwóch opiniach, troska daje osobie znać una-
stępujących autorów: John C.Bogle, Anatole
Kaletsky, Antoni Kukliński, Robert B.Reich,
Zdzisław Sadowski, Joseph E.Stiglitz, Alvin and
Heidi Toffl erowie, Bruce Scott, zktórych dorob-
ku czerpałem, pracując nad niniejszym tekstem.
Kierowałem się przy tym zapożyczoną od tego
ostatniego defi nicją współczesnego kapitalizmu
jako moim zdaniem najpełniejszą, bo najlepiej
oddającą jego charakter: „Pośredni (stanowiony
nie bezpośrednio przez władzę polityczną, ale
raczej za pomocą reguł iinstytucji, jakie ona
tworzy), trzystopniowy (rynki, instytucje, wła-
dza polityczna) system rządzenia gospodarczy-
mi stosunkami” (Scott 2009, s.2, 4, 24). Defi nicja
ta, zgodna zresztą zpanującą obecnie wekono-
mii tendencją uwzględniania instytucjonalnych
zrębów kapitalizmu, prawidłowo oddaje rolę
państwa (rządu): przede wszystkim określania,
rozsądzania iwdrażania reguł gry gospodarki
kapitalistycznej, anie bezpośredniego uczest-
nictwa wniej, poza niezbędnymi interwencja-
mi irzadziej (przedsiębiorstwa użyteczności
publicznej iuznane za strategiczne) funkcją ad-
ministratora iinnowatora. Podjęte przez rządy
kroki wobliczu kryzysu dobitnie wykazały, że
nie da się polegać na niewidzialnej ręce rynku.
Musi wkroczyć państwo zpakietem pomoco-
wym inie tylko. Ale nawet bez kryzysu nie spo-
sób sobie dziś wyobrazić funkcjonowania ryn-
ków bez tworzonych przez rządy (samodzielnie
bądź wspólnie, na płaszczyźnie wielostronnej)
reguł, które dyktują prawa iobowiązki stron ob-
rotu gospodarczego – czyli bez systemu rządze-
nia (governance); „nieregulowany kapitalizm jest
swoim najgorszym wrogiem: prędzej czy póź-
niej musi paść ofi arą swych własnych ekscesów
iznowu zwrócić się opomoc do państwa” (Scott
2009, s.4, 21, 25, 43– 44, 67–68). Tego, które – od-
sunięte do niedawna na drugi plan – nie speł-
niło swych obowiązków, chociaż rosły koszty
utrzymania aparatu państwowego.
Peter Drucker prawie 20 lat wcześniej (Druk-
ker 1993, s.157–166), Lester Thurow 12 lat temu
(Thurow 1999, s.231–232), aJoseph Stiglitz 2 lata
przed kryzysem (Stiglitz 2006, s.XIIV–XVI, 33,
48, 51) zwracali uwagę – odpowiednio: na rolę
prawowitych władz wdemokracjach, rządu
isprawnego rządzenia (governance) wukierun-
kowaniu rozwoju; na to, że jedną zkluczowych
słabości kapitalizmu stanowi brak zrozumienia
dla potrzeby posiadania zdrowych instytucji
publicznych iprywatnych; na rolę rządu iwagę
właściwych proporcji (aproper mix) między rzą-
dem irynkiem, dopasowanych do specyfi ki
każdego kraju na danym etapie jego rozwoju.
Stąd spóźnione, ale niezbędne troska izabiegi
oswoisty „powrót państwa”, niekiedy wkontro-
wersyjnej hybrydowej formie kapitalizmu pań-
stwowego (por. Leviathan... 2010, s.9–10; Stop!
The size and power... 2010, s.21–23). Sęk jednak
wtym, na ile rządy reprezentują wspólny (naro-
dowy) interes, anie interesy polityków iurzęd-
ników bądź menedżerów iwjaki sposób należy
przeformułować rolę państwa wobecnych wa-
runkach, wtym wodniesieniu do wpływania
na decyzje fi rm (Lubowski 2010; Chang 2010,
s.1–6, 125–136, 176–177).
Nie oznacza to bynajmniej negowania czy
pomniejszania roli rynku również we współ-
czesnym iprzyszłym kapitalizmie oraz zgloba-
lizowanej gospodarce. Chodzi oudział państwa
właśnie, który – wrazie niedopasowania do da-
nego etapu ewolucji gospodarki kapitalistycz-
nej (wopcji „za dużo” lub „za mało” państwa)
– powoduje spore kłopoty. Jak to postrzega Jo-
seph Stiglitz, „nowoczesna ekonomia, zjej wiarą
wwolny rynek iglobalizację, obiecywała dobro-
byt dla wszystkich. Tak wychwalana Nowa Go-
spodarka – zadziwiające innowacje drugiej po-
łowy XX wieku, wtym deregulacja iinżynieria
fi nansowa, miały zapewnić lepsze zarządzanie
ryzykiem, niosąc ze sobą koniec cykliczności
wgospodarce. (…) Wielka Recesja zachwiała
tymi iluzjami. (...) Gospodarki potrzebują rów-
nowagi między rolą rynków irolą rządów. (…)
Obecny kryzys wydobył na światło dzienne
fundamentalne wady (fundamental fl aws) syste-
mu kapitalistycznego, przynajmniej jego wer-
sji zostatniej części XX wieku wUSA” (Stiglitz
2010, s.XI–XIII, XXI). Podobny pogląd (fl aw in

23Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
the model) zmuszony był ogłosić wpaździerni-
ku 2008r. Alan Greenspan, przyznając, że mylił
się, gdy sądził, iż banki uczynią, co trzeba, by
ochronić swych akcjonariuszy iwspółpracują-
ce znimi instytucje, podczas gdy zamiast tego
sektor fi nansowy praktycznie bez żadnego nad-
zoru oferował derywaty za 20 bilionów dolarów
już wpołowie poprzedniej dekady (Tett 2010,
s.IX–X, XIII, XVIII, 26–34, 37–47, 152, 297)2.
Działalność sektora bankowego należała
do przejawów ogólniejszej niebezpiecznej ten-
dencji – wirtualizacji gospodarki. Następował
odwrót od produkcji materialnej, anawet trady-
cyjnie rozumianych usług jako głównego nurtu
wgospodarce iźródła zysku, na rzecz wspo-
mnianej inżynierii fi nansowej, bo to ona wróży-
ła – oczywiście do czasu – największe dochody.
„Taka wirtualna gospodarka ma wielki poten-
cjał destrukcji swej bazy – realnej gospodarki”
– przepowiadał 10 lat przed wybuchem kryzy-
su John Gray (2009, s.62, 73). Nie jest prawdą
powszechnie głoszona teza, że „nikt nie przewi-
dział kryzysu”. Poza nim iJosephem Stiglitzem
np. Charles Handy iJeremy Rifkin ostrzegali
przed skutkami zawierzenia rynkom bez kory-
gowania ich poczynań iprzed utratą systemu
wartości na rzecz maksymalizacji zysku ikon-
sumpcji oraz przed płynącymi stąd zagrożenia-
mi dla tkanki ispójności społecznej, wreszcie
przed frustracją na tle szybko rosnących dys-
proporcji wzakresie płac istopnia zamożności
(Gray 2001, s.423; Handy 1998, s.17–31, 53–54;
Rifkin 2001, s.309)3.
Pozostaje sprawą dyskusyjną, na ile przy-
czyniła się do wybuchu kryzysu globalizacja,
której wielu, np. cytowani już Patrick Artus
iMarie-Paule Virard, przypisuje winę jako ge-
neratorowi nierówności inierównowagi nie
2 Felix Rohatyn nazwał je „fi nansowymi bombami
wodorowymi” (Tett 2010, s.36), aWarren Buffet – też
przed 2008r. – „bron ią fi nansowego masowego rażenia”
(Chang 2010, s.239). Zastanawiające, że nawet dziś znaj-
dują się obrońcy tych „bomb” (por. Hailes 2011); słuszna
polemika znimi – zob. Michael Maslinski (2011).
3 „Możemy mieć wzrost, ale większości ludzi może
się gorzej powodzić” (Stiglitz 2006, s.23).
tylko wobrębie społeczeństw, ale między kra-
jami, awdodatku to, że mniej rozwinięte kra-
je zaczęły kredytować te najwyżej rozwinięte,
żeby ich społeczeństwom pomagać żyć ponad
stan (Artus iVirard 2008, s.7–90). Wyrastają-
cy na nowego guru do spraw globalizacji Dani
Rodrik tłumaczy generowane dysproporcje re-
latywnie słabymi podstawami instytucjonalny-
mi rządzenia (governance) globalnych rynków
wporównaniu znarodowymi, regulowanymi
przez system danego państwa; tę dysharmonię
określa jako „miękkie podbrzusze” globalizacji.
Za najistotniejsze wyzwanie stojące przed świa-
tową gospodarką uważa dążenie do godzenia
priorytetów wynikających zglobalizacji, de-
mokracji inarodowych interesów (Rodrik 2011,
s.XVI–XVIII). Tak czy owak, pozostaje faktem,
że „może się okazać trudne utrzymanie moc-
nej gospodarki globalnej, jeżeli część świata
nadal wytwarza daleko więcej niż konsumuje,
ainna część, która powinna oszczędzać, by za-
spokoić potrzeby starzejącej się populacji, na-
dal konsumuje znacznie więcej, niż wytwarza”
(Stiglitz 2010, s.XXIII). Te dysproporcje, wpo-
łączeniu z„nawisem płynności” wrezultacie
sanacyjnych działań ratunkowych dla banków,
nie tylko wzmagają niepewność co do kondycji
gospodarki inasilają jej podatność na cykliczne
wahania, ale także prowadzą do pokusy rewizji
otwarcia gospodarek narodowych iodwrotu od
multilateralizmu wchwili, gdy jest najbardziej
potrzebny (Global Risks 2010... 2010, s.7–11, 36).
Behawioralne przemiany
u podłoża kryzysu
Kapitalizm oparty wyłącznie na siłach rynku
ifundamentalizm rynkowy są większym nie-
bezpieczeństwem dla otwartego społeczeństwa
niż jakakolwiek totalitarna ideologia, manka-
menty te trzeba usunąć, by uniknąć nieszczę-
ścia – apelował 10 lat przed kryzysem George
Soros (1998, s.XVI, XXI–XXII). Niestety, wzrost
gospodarczy idobrobyt wydawały się zagwa-

24
Część II
PUNKTY ZWROTNE
rantowane, adochody coraz łatwiejsze do osią-
gania wdrodze sprytnych inwestycji izwyczaj-
nie na kredyt, co uśpiło czujność bankierów
ipolityków, atakże wielu fi rm igospodarstw
domowych.
Kumulacja trudności ibłędów, ignoran-
cja wobec zaostrzających się wewnętrznych
sprzeczności systemowych, atakże gorącz-
kowe poszukiwania remediów wwarunkach
rozprzestrzeniającego się kryzysu skłaniają do
konstatacji, że wistocie gra toczy się oprzy-
szłość kapitalizmu ikształt jego następnej „wer-
sji”, ale także odemokrację iopozycję cywili-
zacji euroatlantyckiej ijej dorobku4. Jak dotąd
na zakrętach historii kapitalizm przejawiał,
pod wpływem presji społecznej, dużą zdolność
dostosowawczą, ajednocześnie był wstanie
rewolucjonizować struktury społeczne; pyta-
nie tylko, czy zawsze wkorzystnym kierunku.
Ostatnio bowiem doszło do daleko posuniętej
atomizacji irozwarstwienia społeczeństwa,
obserwuje się też zjawisko pozbawienia wła-
ścicieli, za ich zgodą lub bez uświadomienia
sobie tego przez nich, decyzji odysponowaniu
ich własnymi środkami. Zmieniły się rynki,
motywacje izachowania instytucji, wtym re-
gulacyjnych (częstokroć wstronę deregulacji
ipozostawienia biegu spraw rynkom). Nie wi-
dząc alternatywy dla globalnego kapitalizmu,
Anatole Kaletsky przyznaje jednak, że „to, co
się załamało 15 września 2008r. (…) było całą
fi lozofi ą polityczną isystemem ekonomicznym,
sposobem myślenia ożyciu na świecie”; pocie-
sza się, że „zarówno wkapitalizmie, jak wde-
mokracji nieodparta logika wydaje się prze-
mawiać za autonaprawą, anie autodestrukcją”
(Kaletsky 2010, s.1, 16, 20). Na razie wszakże
proces destrukcji powstrzymały doraźnie rządy
pieniędzmi podatników…
Co jednak czyni ten kryzys innym niż po-
przednie, poza rzecz jasna jego skalą iskalą
środków zaradczych, podjętych przez wiele
krajów? Czy wanalizach przyczyn kryzysu –
4 Przestrzegał przed tym Hubert Vedrine (2007,
s.52).
głównie bezpośrednich – nie zostały przeoczo-
ne ważne przemiany itendencje, które były jego
praprzyczyną? Zwłaszcza wsferze społecznej,
wobszarze ludzkich zachowań oraz wzakre-
sie motywacji członków społeczeństwa? Czy
wrezultacie nie ślizgamy się niechcący po po-
wierzchni zjawisk?
Na trop pomogli mi wpaść autorzy, zajmu-
jący się – każdy na swój sposób – rozważaniami
wkraczającymi wprzestrzeń zarezerwowaną
dla futurologii: Herbert G.Wells iAlvin iHeidi
Tof fl erowie. Zajęli się oni (aczkolwiek pierwszy
tylko na marginesie) kwestią ewolucji ludz-
kiej natury, zwłaszcza obszarem pragnień iich
spełniania przez homo oeconomicus. Toffl erowie
rozwinęli mianowicie teorię podwójnej natury
współczesnego człowieka: stał się on „prosu-
mentem”, jednocząc wsobie często sprzeczne
aspiracje konsumenta, azarazem wytwórcy
(bądź usługodawcy), ito nie tylko wznaczeniu
pracownika, ale – co mniej dostrzegalne – coraz
więcej wysiłku wkładającego wprace co praw-
da nieprzynoszące bezpośrednio dochodu (bo
nie wynagradzane, ale pozwalające zaoszczę-
dzić wydatku ipomnażające jego majątek iza-
możność, np. malowanie samemu mieszkania,
przypilnowanie dziecka hydraulika wzamian
za naprawę kranu itp.), atakże prace, które na
niego jako konsumenta spychają dostawcy to-
warów iusług (np. samoobsługa wsklepie, na-
wet przy płaceniu za towar własnoręcznie za-
ładowany na wózek, zawiezienie go do domu
irozładowanie). Na naszych oczach rozrasta się
wten sposób gospodarka bezpieniężna, której
wartość kalkulacyjna dorównuje już prawie go-
spodarce opartej na pieniądzu (Toffl er, Toffl er
2006, s.23, 25, 152–154, 158, 194–197). Zkolei
Wells wpamiętniku ze swej podróży po Rosji
Sowieckiej z1920r. (Iwyd.) opisuje, jak – draż-
niąc się ztowarzyszącymi mu komisarzami
– prosił ich owyjaśnienie, czy majster – przo-
downik pracy udający się wdniu wolnym od
pracy na doglądanie budowy jego daczy przez
brygadę budowlaną – jest proletariuszem czy
pracodawcą, amoże iwyzyskiwaczem (Wells
2008; s.68–69)?

25Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Kilka ostatnich dziesięcioleci przyniosło
jeszcze jedną modyfi kację tej dwoistej na-
tury: rosnącej szybko klasie średniej nawet
wbiedniejszych państwach przybyła dodat-
kowo rola inwestora-minikapitalisty, czego
konsekwencje wydają się daleko idące, awe-
wnętrzne sprzeczności, targające „prosumen-
tem-inwestorem” – pomnożone. Dały osobie
niepostrzeżenie znać jako katalizator, jeśli
nie ukryty czynnik sprawczy kryzysu. Jeden
znajbardziej uznanych znawców kapitalizmu
przełomu XX iXXI wieku, Robert Reich, oce-
nia, że głównym winowajcą nie była – skądi-
nąd rozbuchana, ale nie bez „zewnętrznego”
powodu – chciwość przedsiębiorców lub obo-
jętność menedżerów, ale nasilająca się presja
na przedsiębiorstwa czy banki ze strony kon-
sumentów jak my, którzy szukają okazji, ize
strony inwestorów takich, jak my, którzy żąda-
ją większych dochodów (Reich 2007, s.97, 103).
Zjawisko to, występujące najwcześniej na co-
raz większą skalę wUSA5, gdzie już wlatach
90. ubiegłego stulecia większość gospodarstw
domowych lokowała część kapitału wakcjach,
miało niebagatelny wpływ na działania wielu
podmiotów gospodarczych, nie tylko banków,
tym bardziej że szybko rosła nie tylko liczba
akcjonariuszy, ale zmieniało się niekorzystnie
– oczym dalej – ich nastawienie do fi rm, któ-
rych akcje nabyli.
To w owych sprzecznościach potrójnej na-
tury coraz większej liczby ludzi upatrywać na-
leży praprzyczyny kryzysu. Drzemiący wnas
inwestor domaga się niecierpliwie jak najwięk-
szych ijak najszybciej zysków zulokowanego
wpapierach wartościowych kapitału, awycho-
dząc naprzeciw temu dążeniu iczęsto na wpół
uświadamianej presji sektor fi nansowy zaczął
oferować swej klienteli niewiele odbiegające od
sławetnych piramid fi nansowych instrumenty
pochodne, wymyślone zrazu zupełnie win-
nym celu – zabezpieczenia się przed ryzykiem.
Utrzymywanie się tych sprzeczności iakcepta-
5 O„narodach akcjonariuszy” pisano dużo wcze-
śniej (por. Naisbitt iAburdene 1990, s.159–166).
cja procesu ich podsycania, zwłaszcza domina-
cja postawy zachłannego inwestora, gwarantu-
je nawroty kryzysu. Inie chodzi tu o„zwykłą
chciwość”, w jakimś stopniu leżącą wnaturze
ludzkiej iwrozsądnych granicach będącą sty-
mulatorem kreatywności iproduktywności,
tym bardziej wwarunkach kapitalizmu. Pro-
blem powstaje, gdy „chciwość pokonuje poczu-
cie przyzwoitości, adążenie do gromadzenia
bogactwa nabiera cech nieznającej granic go-
rączki” (Rohatyn 2008).
Podobnego zdania jest John Bogle, twór-
ca wzorcowego funduszu Vanguard. Kryzys
ujawnił mankamenty demokratycznego kapi-
talizmu, nade wszystko właśnie niepohamowa-
ną chciwość, która ogarnęła system fi nansowy
imnóstwo przedsiębiorstw iktóra sięga głębiej
niż pieniądze. Rzecz nie tylko wnaszym uwiel-
bieniu dla bogactwa iupadku etyki zawodu, ale
wostatecznym rozrachunku – wzagrożeniu
deformacją naszej natury iwyznawanych war-
tości. Skutkuje to erozją podstaw kapitalizmu,
mianowicie zaufania (okazywanego idoświad-
czanego) izepchnięciem (niekiedy na własne
życzenie ibez protestu) na drugi plan wsyste-
mie właścicieli biznesu. Na pogłębieniu się tych
niekorzystnych zjawisk zaważyła patologiczna
mutacja kapitalizmu: kapitalizm właścicieli zo-
stał wyparty przez kapitalizm menedżerów. Dla
przykładu, wUSA indywidualna własność ak-
cji skurczyła się z92% do 26%, awzrosła do 3/4
wręku inwestorów instytucjonalnych. Wten
sposób doszliśmy do nowej „społeczności agen-
cyjnej” (agency society), wktórej fi nansowi po-
średnicy zaczęli kontrolować biznes wAmery-
ce. Co gorsza, często przedkładając swój własny
interes ponad interes tych, którzy im powierzyli
swe pieniądze, izapominając otradycyjnych
zasadach zaufania iodpowiedzialności przed
właścicielami korporacji. Ci ostatni zaś – na do-
miar złego – zaślepieni chęcią szybkiego zysku
zawierzyli swym agentom (Bogle 2009, s.1–3,
127–129).
Pośrednicy (menedżerowie) bez podbudo-
wy etycznej nie tylko rychło nauczyli się mani-
pulować swoim wynagrodzeniem, ale zdobyli

26
Część II
PUNKTY ZWROTNE
też znaczną władzę polityczną. Do wybuchu
kryzysu byli praktycznie nietykalni, niezależnie
od wyników, zaniżali płace personelu, po czym
podatnicy musieli ratować upadające spółki.
Rynki są wstanie wyplenić nieefektywność, ale
nie od razu itylko jeśli nikt nie ma dostatecz-
nej władzy, by nimi manipulować. Tymczasem
było inaczej. Rynek wcale nie zmierzał ku rów-
nowadze. Wefekcie sektor fi nansowy manipu-
lował przedsiębiorstwami, ainteresy ich szefów
stały się zbieżne zinteresami posiadaczy kapi-
tału, pośrednicy fi nansowi destabilizowali cały
system, aż – wujęciu Bohdana Havrylyshyna –
osiągnięto etap, na którym mamy do czynienia
z„własnością bez kontroli ikontrolą bez własno-
ści” (Havrylyshyn 1990, s.194–195). Taki stan
musiał przynieść następstwa wpostaci kryzysu
(Chang 2010, s.148–156; Attali 2009, s.132–133).
Oby miał rację Dariusz Filar, że „być może do-
chodzimy do jakiegoś zasadniczego przełomu
wgospodarce światowej. Może wreszcie więk-
sza uwaga będzie zwrócona wstronę realnej
gospodarki, adobrobyt będzie budowany na in-
nowacyjności produkcji czy usług zaspokajają-
cych rzeczywiste potrzeby ludzi” (por. rozmowa
zprof. Dariuszem Filarem 2011).
Tymczasem wpołowie lat 90. XX wieku ge-
nerowanie wartości dla akcjonariuszy (the share-
holders value) kosztem tworzenia realnej warto-
ści imiejsc pracy na uczciwych warunkach stało
się jedną zgłównych ambicji menedżerów nie
tylko przedsiębiorstw, ale także holdingów, fun-
duszy inwestycyjnych, fi rm ubezpieczeniowych
ze wszystkich kontynentów. Zrodził się niczym
nieuzasadniony pogląd, że stopa zwrotu kapita-
łu ROE (return on equity) nie powinna być niższa
niż 15%. Wykorzystywano otwarcie gospodarek
dla cięcia kosztów wdrodze outsourcingu, za-
mrażania lub obniżki płac, redukcji liczebności
personelu. Rosła tak krytykowana przez Joh-
na Bogle’askłonność pośredników do ryzyka,
zwłaszcza wobracaniu „cudzym groszem” –
bądź to powierzonym, bądź też pochodzącym
złatwo dostępnego itaniego kredytu. Na chci-
wość inwestorów nakładała się chciwość po-
średników (Artus iVirard 2009, s.71–72, 85–94,
101–109)6. Co gorsza, sami akcjonariusze – para-
doksalnie – najczęściej wcale nie dbali odługo-
falowy rozwój fi rm, których akcjami dyspono-
wali, nalegając na podporządkowanie strategii
działania fi rm krótkoterminowej maksymali-
zacji zysku iwypłacanych dywidend (kosztem
reinwestycji, które nie owocują zwykle szyb-
kim zwrotem). Będąc formalnymi współwła-
ścicielami, zbywając akcje, złatwością mogli
się wkażdej chwili wycofać, wodróżnieniu od
pracowników fi rm czy ich dostawców. Obrót ak-
cjami niesłychanie przyspieszył zprzeciętnie 2
lat (jeszcze 15 lat temu) do zaledwie 2 miesięcy
w2006r.! (wywiad zR.B.Reichem 2007, s.4–5),
ubywało „cierpliwego kapitału”. „Zasada mak-
symalizacji owej wartości dla akcjonariuszy sta-
ła się przekleństwem wamerykańskim świecie
biznesu” (Chang 2010, s.11–12, 17–21, 232, 239–
240), a„nieświęte przymierze” między profesjo-
nalnymi menedżerami iakcjonariuszami było
fi nansowane przez innych udziałowców (stake-
holders) wfi rmie, zwłaszcza pracowników, ana
rząd naciskano, by obniżał podatki iudzielał
subsydiów (Drucker 1993, s.17–18). Przez kilka
dziesięcioleci zyski przedsiębiorstw ipłace me-
nedżerów stale rosły na skalę niespotykaną od
1945r., ito nawet wokresach słabego wzrostu
(natomiast siła nabywcza ipłace zatrudnionych
oraz udział płac wwartości dodanej systema-
tycznie malały mimo zwiększonej wydajności).
Nie mogło to trwać wiecznie, podobnie jak boom;
nieuchronnie zbliżał się kryzys (Artus iVirard
2005, s.17–29, 35, 39–41, 45, 48–49).
Nawet Umair Haque, autor nowego mani-
festu iwizji „konstruktywnego kapitalizmu”,
przyznaje, że ten XX-wieczny (czy też raczej
dotychczasowy – przyp. JW) przesuwa koszty
izapożycza się uludzi, społeczności iprzyro-
dy, czyli uprzyszłych pokoleń, zaniżając koszty
izawyżając dochody, przez co cały system pozo-
staje wnierównowadze ipodlega erozji ztytułu
6 Według Gillian Tett (2010, s.89–90) klasyczna
akcja kredytowa stała się niemal uboczną działalnością
banków, głównym źródłem dochodu nie było oprocen-
towanie pożyczek; przeciętne ROE w1999r. zwiększyło
się do 18%, osiągając wniektórych bankach aż 34%.

27Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
strukturalnego kryzysu zadłużeniowego. Fun-
damenty iinstytucje ustroju, atakże przedsię-
biorstwa, ewoluowały tymczasem wślimaczym
tempie, aświat się bardzo zmienił (Haque 2011,
s.XX–XXI, 11, 14–15, 17–18). Podważona została
naczelna zaleta kapitalizmu igospodarki rynko-
wej: optymalna, grosso modo, alokacja zasobów.
Ślepa pogoń za zyskiem ikrotkoterminowość
wgospodarowaniu popchnęły globalną gospo-
darkę na skraj przepaści, nad którą balansuje do
dziś wiele krajów (A rtus iVirard 2008, s.95–102).
Nastąpiła destabilizująca desynchronizacja tem-
pa obiegu pieniądza itempa wzrostu gospodar-
czego. Nic dziwnego, że wciągu zaledwie 8 lat
(2002–2010), poparcie Amerykanów dla kapitali-
zmu spadło z80% do 59%, ijest niewiele większe
niż przeciętny odsetek – dla badanych 25 krajów
wynoszący 54% (Capitalism’s... 2011, s.60).
Ha-Joon Chang podważa twierdzenie, że
własny interes wpołączeniu zwybujałym in-
dywidualizmem to jedyna możliwa motywacja
wgospodarce wolnorynkowej iże rynek ipa-
nująca na nim konkurencja powstrzyma skrajne
zachowania operujących na nim graczy (może
poza politykami iurzędnikami). Odwołuje się –
jak John Bogle – do niewygasłych jeszcze uczuć
solidaryzmu, patriotyzmu, zaufania ilojalności,
do moralności ietyki bez nagród czy groźby
sankcji (Chang 2010, s.41–50). Tymczasem trud-
no odmówić racji stwierdzeniu Roberta Reicha,
że równoczesny (sprzeczność) nacisk na zwięk-
szanie stopy zwrotu zinwestowanych środków
iobniżanie cen towarów konsumpcyjnych zro-
dziło cały wielki sektor oderwany od tradycyj-
nej działalności gospodarczej (wirtualizacja, lub
– jeśli ktoś woli – deformacja gospodarki) iciche
przyzwolenie na zadłużanie się państw, przed-
siębiorstw ikonsumentów. Kapitalizm wyszedł
naprzeciw naszym potrzebom jako klientów,
ale ucierpiała demokracja jako instrument gwa-
rantowania wzakresie zaspokajania potrzeb
społecznych. Od lat 80. XX wieku następowało
wspomniane wycofywanie państwa zgospo-
darki imiędzy innymi ztego powodu wypie-
ranie demokratycznego kapitalizmu (iregulato-
rów) przez triumfujący „superkapitalizm”, wraz
ztowarzyszącymi mu: wzrostem nierówności,
stabilności zatrudnienia, bankructwem ma-
łych fi rm, pogorszeniem warunków socjalnych
istanu środowiska. Ostatnie parę dziesięcio-
leci przynosi przesunięcie naszej siły oddzia-
ływania: uległa osłabieniu nasza pozycja jako
obywateli, wzmocniła się jako konsumentów
iinwestorów (Reich 2007, s.4–7, 12–14, 99, 209),
chociaż – dodajmy – wtej ostatniej roli wielu do-
stało – iwciąż dostaje – baty.
Turbokapitalizm = demokracja
i postęp społeczny?
Zbliżony motyw występuje, wogólniejszej po-
staci, uwielu autorów (Friedman 2008; Cohen
2007), mianowicie zaniepokojenie losami de-
mokracji wwarunkach „turbokapitalizmu”. Już
przed kryzysem pojawiły się obawy, że wolny
rynek prowadzi do podminowania demokracji,
która miała przecież pozostawać wsprzężeniu
zwrotnym zkapitalizmem: jedno miało umac-
niać drugie. Tymczasem mamy symptomy „re-
cesji demokracji”, co na dłuższą metę może się
okazać groźniejsze od recesji wgospodarce, bo
– jak trafnie to ujął George Soros – „kapitalizm
potrzebuje demokracji jako przeciwwagi, gdyż
system kapitalistyczny jako taki nie wykazuje
tendencji do równowagi” (Soros 1998, s.XXVII).
Kwestia ta ma też niebagatelną wagę dla ukła-
du sił na świecie, ponieważ kraje rozwij ające
się coraz bardziej oglądają się na autorytarną,
„państwową” wersję kapitalizmu wwykonaniu
chińskim lub rosyjskim jako być może mniej
ryzykowną izapewniającą szybsze ibardziej
wyrównane tempo wzrostu, zamiast liberalnej,
opartej na zasadach nieaktualnego już Kon-
sensusu Waszyngtońskiego (Woroniecki 2011,
s.258). Postępujące przemieszczanie się siły
gospodarczej od tradycyjnych krajów rozwinię-
tych (istrefy euroatlantyckiej) do wyłaniających
się gospodarek, któremu to zjawisku poświęciło
ostatnio znakomite opracowanie Centrum Roz-
woju OECD (Perspectives... 2010), czyni kwestię

28
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wyboru drogi (ipodstaw ustrojowych) rozwoju
tym aktualniejszą. Istanowi wyzwanie dla za-
jętych sobą starych inowych państw demokra-
tycznych.
Wdzisiejszym świecie spod działania
wszechobejmującej konkurencji nie da się wyłą-
czyć nawet ustrojów państwowych, awramach
kapitalizmu przedmiotem poszukiwań będą
najbardziej efektywne ispołecznie akcepto-
walne wersje (mutacje) tego ustroju, zwłaszcza
alternatywy dla modelu anglosaskiego. Nawet
warianty współczesnego „zachodniego” kapi-
talizmu różnią się znacznie między sobą dyna-
miką, prawami własności różnych grup spo-
łecznych, hierarchią wartości irozwiązaniami
instytucjonalnymi, atakże aspiracjami imożli-
wościami ekspansji wewnętrznej ina zewnątrz
wwarunkach globalizacji lub jej częściowego
cofnięcia (Lorenzi 2009, s.10–13, 31–39, 71–72).
Dominująca obecnie, amocno krytykowana
wersja, ukształtowana począwszy od lat 70. XX
wieku, określana – odpowiednio przez Edwarda
Luttwaka (2000) iRoberta Reicha – jako „tur-
bo-” lub „superkapitalizm”, wyewoluowała pod
wpływem nowych technologii, wykorzystanych
w„starych” produktach iusługach oraz całkiem
nowych, iwtransporcie (kontenery, szybkie po-
ciągi, Internet inowoczesne środki łączności),
często oradykalnie obniżonych cenach, atakże
nowej organizacji pracy wróżnych gałęziach
gospodarki, wraz zrosnącą siłą konsumentów
iinwestorów, ale – niestety – zuszczerbkiem dla
praw obywateli igeneralnie demokracji, iwie-
loma już przytoczonymi negatywnymi konse-
kwencjami. Bez głębokiej korekty wad systemu
uwidocznionych przez kryzys ibez podjęcia
trudnego wyzwania zmiany niewłaściwych po-
staw społecznych, jakie pomógł ukształtować,
bez zastanowienia się nad długofalową perspek-
tywą rozwoju mimo naporu codzienności, kon-
tynuacja trendu może utorować drogę niebez-
piecznym tendencjom nawet wspołeczeństwach
kręgu cywilizacji euroatlantyckiej buntujących
się pod ciężarem kryzysu, nie mówiąc ospołecz-
nościach krajów rozwij ających się, dochodzą-
cych do głosu izwiększających swoje wpływy.
Zagrożenia dla demokratycznego kapitali-
zmu imarginalizacja roli strefy euroatlantyc-
kiej wgospodarce globalnej mogą się zmate-
rializować, jeżeli on sam nie pokona swoich
słabości inadal będzie dążył do samozniszcze-
nia. John Bogle, zdeklarowany, ale racjonalny
zwolennik kapitalizmu, ostrzega: „ostatnie kil-
ka lat wykazały, do jakich może dojść ekscesów,
gdy kapitalizm fi nansowy inowe technologie
są nadużywane wsłużbie nagiej chciwości.
Jedynie kapitaliści mogą zabić kapitalizm. (…)
Mamy zbyt wielu inwestorów, którzy są zbyt
agresywni (…) znani zpogoni za wynikami,
amy zdajemy się tym nie przejmować” (Bogle
2009, s.61, 140, 151). „Tymczasem powinniśmy
walczyć opowrót kapitalizmu, fi nansów iza-
rządzania funduszami do korzeni wsłużeniu
(społeczeństwu – przyp. JW) zamiast pogoni za
fałszywym królikiem sukcesu”, bo „żaden suk-
ces nie jest sukcesem, jeśli jest osiągany kosz-
tem społeczeństwa” (Bogle 2009, s.195, 207,
212, 218). Etyka biznesu nie jest moralnym luk-
susem lub ozdobnikiem, lecz kluczową kate-
gorią niezbędną dla dobrego funkcjonowania
kapitalizmu (Albert 2000, s.96). Jak to ujmuje
Anatole Kaletsky, stoimy wobliczu nie tyle kry-
zysu kapitalizmu, ile kryzysu wkapitalizmie,
atym samym potrzebujemy kompleksowej
transformacji jego obecnego modelu woparciu
ownioski, płynące zkryzysu lat 2007–2009,
zwłaszcza ustalenia właściwych proporcji
izwiązków między dwoma instytucjonalnymi
fi larami systemu – państwem ibiznesem oraz
między interesami publicznymi iprywatnymi.
Nie jest to bynajmniej łatwe ito nie tylko wwa-
runkach kryzysu, chociaż to one zmobilizowa-
ły do myślenia ozmianach, ale także zuwagi
na niekwestionowane izapewne bezpowrotne
(przynajmniej do czasu mało prawdopodobne-
go utworzenia rządu światowego) przejście do
świata niepewności, niestabilności, zachwia-
nej równowagi iryzyka, zafundowanego nam
przez ostatnie dziesięciolecia hasania rynków
icoraz słabiej sterowalne otoczenie (Kalet-
sky 2010, s.1–3, 35–37; por także Gray 2009,
s.66–67, 70–75, 196–198). Czy wtej sytuacji

29Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
kapitalizm odzyska witalność, czy obudzi się
zletargu po zdobyciu quasi-monopolistycznej
pozycji dzięki utracie konkurenta po upadku
komunizmu?
Nie można się pocieszać, jak Anatole Ka-
letsky, że demokratyczny kapitalizm posiada
wbudowaną zdolność rozwiązywania społecz-
nych problemów izaspokajania potrzeb spo-
łecznych dzięki mechanizmowi konkurencji,
ademokracja zwykle daje kapitalizmowi czas
na oddech, aby dokonać reformy systemu ijego
instytucji (Kaletsky 2010, s.19–22, 25). Rodzą
się kolejne pytania. Po pierwsze, czy mamy
jeszcze do czynienia zdemokratycznym kapi-
talizmem, czy jest nim „turbo-” bądź „superka-
pitalizm”? Robert Reich zaprzecza (Reich 2007,
s.4–7, 12–14, 99, 209). Po drugie, jak pogodzić
(czek ać na autopogodzenie?) interes prywatny
zpotrzebami społecznymi? Tak zwana społecz-
na gospodarka rynkowa znalazła się na straco-
nych pozycjach, społeczna odpowiedzialność
przedsiębiorstw przeważnie ma charakter
fasadowy, praca staje się towarem – ito coraz
trudniej zbywalnym, aprzecież to gospodarka
powinna służyć społeczeństwu, anie społe-
czeństwo imperatywom rynku, który pogłębia
fragmentaryzację społeczności iosłabia pań-
stwo, podważając podstawy demokracji cho-
ciażby przez konsekwentnie prowadzony lob-
bing wobec polityków wwalce okonsumenta
iinwestora (Gray 2009, s.72, 79–82, 196). Podob-
ne obawy ozachowanie rzeczywistej demokra-
cji wobec ingerowania biznesu wstanowienie
polityki państwa, co może skutkować piłowa-
niem gałęzi, na której siedzi „superkapitalizm”,
zgłasza Joseph Stiglitz (2010, s.131, 163–167).
Co zatem czynić – ibadać – wobec piętrzących
się dylematów imyślenia wkategoriach krót-
kiego okresu, które jest podyktowane presją
kolejnych przejawów kryzysu?
Przede wszystkim oderwać się od węższe-
go pojęcia wzrostu gospodarczego na rzecz
rozwoju, od parametrów ilościowych na rzecz
jakościowych, za radą Zdzisława Sadowskiego
izgodnie zzaleceniami raportu komisji Sti-
glitz–Sen–Fitoussi z2009r. wyjść poza katego-
rię produktu krajowego brutto imierzyć postęp
społeczny idobrobyt, atakże percepcję spo-
łecznej satysfakcji. Jego zdaniem mechanizmy
rynkowe nie zapewniają dbałości ośrodowisko,
pogłębiają nierówności wewnątrz danego kraju
imiędzy państwami, stąd we współczesnej go-
spodarce rynkowej należy oczekiwać od pań-
stwa – jako współregulatora gospodarki iżycia
społecznego – wspierania ikorygowania ryn-
ków. Pomocne mogą też być ponadnarodowe
alianse wynikające zprocesów integracyjnych
(Sadowski 2006, s.136–139). Symptomatycz-
ne, że orolę państwa wgospodarce – inie tyl-
ko wwydobyciu jej zkryzysu – upomniał się
„The Econom i st”: „pow raca państwowy kapi-
talizm, (…) co więcej, bestia (państwo – przyp.
JW) wychodzi naprzeciw powszechnemu za-
potrzebowaniu. Globalizacja zwiększyła wiarę
ludzi wpaństwo (…) rząd może dużo zmienić
na lepsze, również dla biznesu, jeśli zawiaduje
sporą częścią gospodarki iją usprawnia, tworzy
lepsze warunki wzrostu, jeżeli – po tym samym
koszcie – świadczy lepsze usługi (…) efekt tego
dla wydajności wprywatnym sektorze może
być elektryzujący” (Micklethwait 2011, s.5–6).
Współczesne społeczeństwo potrzebuje, aby
rząd odgrywał większą rolę. Od rządu można
itrzeba będzie wymagać dalekosiężnego spoj-
rzenia, chociaż na przes zkodzie st oi de mokrac ja
wpostaci wyborów iczęstych zmian rządów,
akryzys zmusza rządy do podejścia krótkoter-
minowego. Rynki, poza wielkimi korporacjami
narodowymi iwielonarodowymi, tradycyjnie
interesują się krótkim terminem, aostatnio
nastawiły się nań jeszcze bardziej. Należy też
od nich oczekiwać ochrony swych obywateli,
szczególnie wtrudnych czasach (Stiglitz 2010,
s.292–293; Global Risks 2010, s.6; Gray 2009,
s.77). Skoro ramy działania rynków nie pod-
legają autokorekcie, powinien interweniować
rząd, kierując się dobrem publicznym, aby unie-
możliwić grupom biznesu nadużywanie ich po-
zycji, aczkolwiek gdy państwo występuje jako
podmiot gospodarczy ijednocześnie regulator,
może zaistnieć pewna sprzeczność interesów
(Scott 2009, s.40, 54–55, 68–69).

30
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Jakie remedia?
Wszystko to nie wyczerpuje jednak odpo-
wiedzi na pytanie „co czynić?”. Powracam do
zaprezentowanej nieco wcześniej opinii opra-
przyczynie kryzysu wsferze mentalnej, po-
legającej na ukształtowaniu się „trójdzielnej”,
sprzecznej wewnętrznie, natury „prosumen-
ta-inwestora”, pozostającego przy tym obywa-
telem nieobojętnym na sprawy wspólne, dobra
publicznego wjakiejkolwiek skali (od podwór-
ka czy subregionu po państwo, region czy pla-
netę), często trudne do oddzielenia od interesu
prywatnego, niezależnie od motywacji bądź
ich splotu (altruistycznie – kierując się patrioty-
zmem lokalnym, narodowym lub innym bądź
interesownie). „Ekonomiści (ipolitycy – przyp.
JW) – słusznie podkreśla Anatole Kaletsky –
będą musieli znacznie rozszerzyć pole swych za-
interesowań analitycznych. Przyda im się wgląd
do nauk politycznych, socjologii iantropologii”.
Nowe ekonomiczne myślenie proponuje oprzeć
na trzech założeniach: a) że gospodarka rynko-
wa nie jest statycznym systemem wrównowa-
dze, pozostaje natomiast konkurencyjna idaje
się adaptować; b) że skuteczny rząd idynamicz-
ne przedsiębiorstwo prywatne powinny dążyć
do współdziałania, anawet symbiozy, bo oba
te fi lary gospodarki są potrzebne dla sprawne-
go funkcjonowania systemu; i– jako przyczyna
ikonsekwencja zarazem poprzednich założeń;
c) że należy się liczyć znieprzewidywalnością
ludzkich zachowań izjawisk ekonomicznych
(Kaletsky 2010, s.180–181). To ostatnie nie po-
winno wszakże paraliżować analizy ani syn-
tezy. Mając na względzie ową nieprzewidy-
walność, na której potknęła się niejedna teoria
ekonomiczna, trzeba – jak uważam – poddać
wnikliwym badaniom przesłankę skompliko-
wanej natury ibodźców człowieka XXI wieku
ijej konsekwencje, których często jest nieświa-
dom, ipróbować sterować nimi wkierunku de-
mokratycznie uznanym za społecznie użytecz-
ny. Może tu pomóc wracająca obecnie do łask
ekonomia behawioralna (Woś 2011, s.6 –7), gdyż
rzecz jest nader skomplikowana: mamy do czy-
nienia z– wnajlepszym razie na poły uświada-
mianą – kolizją motywacji, anie ze zignorowa-
ną „zwykłą irracjonalnością wyborów”.
Ten właśnie wymiar analizy trafnie ujął
Robert Reich wwywiadzie dla „Polityki” (wy-
wiad zR.B.Reichem 2007, s.3–8). Zwrócił uwa-
gę na swego rodzaju dylemat, który nazwałem
„potrójną naturą” wielu znas wkrajach wyżej
rozwiniętych iwcoraz większej liczbie wyła-
niających się gospodarek: inwestora ikonsu-
menta (prosumenta wwersji toffl erowskiej),
kierujących się własnym nade wszystko intere-
sem, iobywatela, kierującego się tzw. interesem
wspólnym (tzn. zreguły też własnym, ale nie
wyłącznie). Demokracja nieźle funkcjonowała,
dopóki utrzymywała się względna równowaga
między cechami indywidualistycznymi aal-
truistycznymi. Wwyniku procesu trwające-
go około 30 ostatnich lat te pierwsze wyraźnie
przytłoczyły te drugie: obywatel wnas został
zdominowany przez (zachłannego) inwestora
iszukającego okazji konsumenta, chociaż na-
wet te dwa oblicza pozostają przecież ze sobą
wsprzeczności. Globalizacja izwiązana znią
deregulacja były, acz do czasu – błogosławień-
stwem właśnie dla inwestorów ikonsumentów,
ale coraz bardziej dla przedsiębiorstw iinstytu-
cji fi nansowych, których menedżerowie starali
się maksymalnie wykorzystywać dostępne im
zasoby izwiększać wszelkimi metodami war-
tość akcji fi rmy kosztem interesu obywateli, śro-
dowiska idemokracji. Jak konstatuje Pierre de
Senarclens, neoliberalizm wypaczył „ducha pra-
wa”, podstawę demokracji. Narzucił nacisk na
inwestowanie wsferę ekonomii, tak jakby życie
jednostek nie miało innego celu niż zaspokaja-
nie potrzeb materialnych. Jego presja pogłębiła
indywidualizm ichęć konkurowania, osłabiając
więzy obywatelskie (de Senarclens 2003, s.127).
Wefekcie kapitalizm zdominował, zamiast
umocnić, demokrację. Ten właśnie niebezpiecz-
ny trend należy odwrócić.
Jednym znajważniejszych czynników od-
powiedzialnych za wywołanie kryzysu był brak
zainteresowania świata fi nansów szerszymi

31Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
implikacjami społecznymi jego poczynań. Tuż
przed wybuchem kryzysu Instytut Finansów
Międzynarodowych wWaszy ngtonie uznał, że
system bankowy powinien się zmienić iwrócić
do źródeł (go back to basics), do prostszego, bar-
dziej przejrzystego iuczciwszego sposobu pro-
wadzenia bankowości, jak apelował John Bogle.
Zabrakło holistycznej analizy, aregulatorzy,
bankierzy, inwestorzy ipolitycy ignorowali na-
uki płynące zantropologii społecznej (Tett 2010,
s.266, 298, 308). Nie do utrzymania na dłuższą
metę wydaje się maksymalizacja stopy zwro-
tu zainwestowanych kapitałów akcjonariuszy
(i„przy okazji” menedżerów) jako wyłączny
cel fi rm, co zdominowało amerykański biznes
wciągu co najmniej ostatnich 25 lat. Również
interesy innych udziałowców – może wzorem
pogardzanego wUSA „kapitalizmu udziałow-
ców” zkontynentalnej Europy? – powinny
być brane pod uwagę. „Wczasie tego okresu
przyzwoitość, tak ważna dla współczesnej de-
mokracji, została poważnie nadszarpnięta. (…)
Sam jestem kapitalistą iwierzę, że kapitalizm
rynkowy jest najlepszym systemem, jaki wyna-
leziono. Ale musi być fair, musi podlegać regula-
cji imusi mieć podstawy etyczne” – oświadczył
Felix Rohatyn wtoku kryzysu (ANew Idolatry...
2010, s.57–58; Saving... 2009).
Wobec bankructwa zarówno klasycznego
leseferyzmu jako bezkrytycznej apoteozy sił
iniewidzialnej ręki rynku, jak iklasycznego
„dyryżyzmu” jako zkolei równie bezkrytycznej
apoteozy „zawsze skutecznego” interwencjoni-
zmu podmiotów publicznych, ale także uprosz-
czonej interpretacji kryzysu lat 2008–2011
– odejścia od neoliberalizmu na rzecz neokey-
nesizmu wkształtowaniu globalnej gospodarki,
nie mówiąc osłabości współczesnych elit, czas
na wypracowanie nowej doktryny kapitalizmu
– konstatuje Antoni Kuklińsk i. Inaczej demokra-
tyczne systemy będą nadal tracić potencjał inno-
wacyjny, chęć życia irządzenia, atakże długo-
falowego myślenia strategicznego. Bez tego zaś
nie uda się zapobiec erozji jedności wspólnoty
euroatlantyckiej jako zintegrowanego ipotęż-
nego aktora na globalnej scenie (Kukliński 2010,
s.285–286, 291). Ztego iuprzednio przytoczo-
nych względów – dla powstrzymania procesu
destrukcji kapitalizmu wraz zdemokracją – nie
wystarczą doraźne środki ikosmetyczne zmia-
ny. Należy dotrzeć do źródeł kryzysu, zanim
społeczne niezadowolenie wyleje się (jeśli nie
przy tym, to przy następnym kryzysie) wmaso-
wy protest antyustrojowy, ku czego przesłanek
wszak nie brakuje (Artus iVirard 2005, s.134–
135). Skoro powołaliśmy do życia swoisty „ersatz
capitalism” oniejasnych zasadach, ale zprzewi-
dywalnym skutkiem – przyszłymi kryzysami,
podejmowaniem nadmiernego ryzyka na koszt
społeczeństwa, niską efektywnością (Stiglitz
2010, s.295–296), potrzebujemy teraz „intelek-
tualnego tsunami”, by znaleźć sposób pozbycia
się tych mankamentów, zanim przyczynią się
do dalszej deformacji systemu. Potrzebna jest
pilnie jego „przyspieszona ewolucja”, by stawił
czoło wyzwaniom XXI wieku – i„konkurencji”.
„Polityczni liderzy, działający poprzez politycz-
ne instytucje swych legislatur, są odpowiedzial-
ni za formowanie instytucji kapitalizmu wtaki
sposób, by rynki funkcjonowały dla ludzi” (Scott
2009, s.65, 68–69).
Wdebacie nad zmianami, które okażą się
niezbędne, nie powinno zabraknąć najistotniej-
szych kwestii, jak np. ludzkie motywacje, ich
źródła istopień spójności (lub jej brak), aby móc
uprzytomnić ludziom iorganizacjom istniejące
sprzeczności isposoby ich pogodzenia bądź zła-
godzenia, atakże występujący splot ich intere-
sów własnych ipublicznych. Wprzeciwnym ra-
zie, jak to ujął Bruce Scott, ani „korekcyjna akcja,
zmierzająca do przywrócenia skutecznej regu-
lacji, która by dobrze koegzystowała zrynkami”,
ani „identyfi kacja iukazanie bardziej adekwat-
nego modelu kapitalizmu” nie przyniosą po-
żądanych efektów. Wszyscy aktorzy na scenie
gospodarczej – inwestorzy, regulatorzy iwładze
– ponoszą winę za kryzys ipowinni naprawić
swe błędy. Ale te błędy wynikały zfundamen-
talnie mylnego rozumienia kapitalizmu, że ryn-
ki załatwią wszystko, anie tylko zwidocznych
na powierzchni zjawisk spekulacji, chciwości
idezorientacji co do skomplikowanych instru-

32
Część II
PUNKTY ZWROTNE
mentów fi nansowych (Scott 2009, s.73–75).
Opilnej potrzebie nowego spojrzenia na kapita-
lizm piszą inni krytyczni jego zwolennicy. Uma-
ir Haque, ostrzegając przed rebelią przeciwko
wczorajszym receptom idoktrynom, apeluje
onowe fundamenty wpodejściu do produkcji,
konsumpcji iwymiany. „To, co napędzało (ale
do czasu – przyp. JW) dobrobyt wXX wieku, nie
może być jego motorem wXXI wieku; instytucje
obecnego stulecia muszą bezpośrednio inwesto-
wać wdostarczanie dóbr publicznych iniwelo-
wanie globalnego publicznego zła. (…) Awiel-
kim wyzwaniem współczesności jest tworzenie
nie wartości księgowej, biznesowej (czyli zysku
– przyp. JW) lub akcjonariusza (dywidendy –
przyp. JW), lecz autentycznej (netto, zodlicze-
niem ukrytych kosztów – przyp. JW) wartości
ekonomicznej” (Haque 2011, s.2–5, 16, 21–25).
Kryzys dyktuje potrzebę rozwiązań śmiałych,
solidnych technicznie iopartych na wartościach
społecznych, wymaga przejrzystości celów, sta-
wianych przez polityków. Takich rozwiązań na
razie nie zaproponowano (Sachs 2011).
Kapitalizm pozostaje epokowym wytwo-
rem ludzkości; czas na wielki skok wniezba-
daną terra nova dobrobytu ina przystąpienie
do dzieła przez instytucjonalnych innowato-
rów (Haque 2011, s.191–192, 202–203). Należy
odejść od wolnorynkowej ideologii obecnego
modelu iradykalnie odmienić sposób, wjaki or-
ganizujemy naszą gospodarkę ispołeczeństwo.
Oto program minimum, który musimy wdro-
żyć. Wtym – doprowadzić do zmiany podejścia
imotywacji partnerów gry ekonomicznej iza-
sad regulujących rynki, stymulować to, co wlu-
dziach najlepsze, by nie kierowali się wąsko po-
jętym własnym interesem, promować „aktywne
ekonomiczne obywatelstwo”, długoterminowe
myślenie istosunek do inwestycji irealnego
wzrostu, wzmocnić rząd ipoprawić jakość jego
interwencji (Chang 2010, s.XVI, 3, 253–261). Nie-
stety ani Ha-Joon Chang, ani Umair Haque nie
odpowiadają na kardynalne pytanie, jak zreali-
zować te skądinąd słuszne postulaty. Zkolei ten
ostatni, atakże Antoni Kukliński (Kukliński
2011, s.66–67) iZdzisław Sadowski dopominają
się onowy paradygmat rozwojowy i– jak Ha-Jo-
on Chang – odługofalowe podejście, również
wocenie skutków obecnie podejmowanych lub
zaniechanych decyzji. Dodać by zapewne na-
leżało do listy postulatów wyłonienie nowych
elit, na miarę złożoności rządzenia wXXI wieku
ipowagi sytuacji, dzięki którym zaułek, wktóry
zabrnęła globalna gospodarka, nie okazałby się
ślepy.
Bibliografi a
ANew Idolatry. Shareholders v Stakeholders
(2010), „The Economist”, 24.04.2010.
Albert M.(2000), Kapitalizm kontra kapitalizm,
Znak-Signum, Kraków.
Artus P.iVirard M.-P.(2005), Le capitalisme
est en train de s’autodétruire, La Découverte, Paris.
Artus P.iVirard M.-P.(2008), Globalisation, le
pire est à venir, La Découverte, Paris.
Attali J.(2009), Survivre aux crises, Fayard, Paris.
Bogle J.C.(2009), Enough. True Measures of
Money, Business, and Life, Wiley, Hoboken–New
Jersey.
Capitalism’s Waning Popularity. Market of Ideas
(2011), „The Economist”, 7.04.2011.
Chang H.-J.(2010), 23 Things They Don’t Tell
You about Capitalism, Allen Lane, London.
Cohen P.(2007), Does Capitalism Lead to De-
mocracy, and How?, „International Herald Tribu-
ne”, 14.06.2007.
de Senarclens P.(2003), Critique de la mondia-
lisation, Presses de Sciences Po, Paris.
Drucker P.F.(1993), Post-Capitalist Society,
HarperBusiness, New York.
Friedman T.L.(2008), The Democratic Reces-
sion, „International Herald Tribune”, 8.05.2008.
Global Risks 2010. AGlobal Risk Network Report
(2010), World Economic Forum, Geneva, Janu-
ary 2010.
Grass G.(2011), Kamienie Syzyfa, „Gazeta
Wyborcza”, 30–31.07.2011 (za: „Süddeutsche Ze-
itung”, 4.07.2011).
Gray J.(2001), Po liberalizmie, Fundacja Ale-
theia, Warszawa.

33Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Gray J.(2009), False Dawn. The Delusions of
Global Capitalism, Granta, London.
Hailes T.(2011), Don’t Ban Financial Products
for Being Complex, „Financial Times”, 24.08.2011.
Handy Ch. (1998), Głód ducha. Poza kapitalizm.
Poszukiwanie sensu wnowoczesnym świecie, Wy-
dawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Haque U.(2011), The New Capitalist Manifesto:
Building aDisruptively Better Business, Harvard
Business Review Press, Boston.
Havrylyshyn B.(1990), Drogi do przyszłości,
Polskie Towarzystwo Współpracy zKlubem
Rzymskim, Warszawa.
Jorion P.(2011), Le capitalisme à l’agonie, Fay-
ard, Paris.
Judt T.L.(2010), Ill Fares the Land. ATreatise on
Our Present Discontents, Penguin Books, London.
Kaletsky A.(2010), Capitalism 4.0. The Birth
of aNew Economy, Bloomsbury, London–Berlin–
New York–Sydney.
Kukliński A.(2010), The Geostrategic Reconfi -
gurations of the Global Scene. The Experiences and
Prospects of the XXI Century [w:] The Atlantic Com-
munity. The Titanic of the XXI Century?, red. A.Ku-
kliński, K.Pawłowski, Wyższa Szkoła Biznesu
– National-Louis University, Nowy Sącz.
Kukliński A.(2011), Od gospodarki opartej na
wiedzy do gospodarki opartej na mądrości. Na spotka-
nie zenigmą XXI wieku, „Biuletyn Polskiego To-
warzystwa Ekonomicznego”, nr 2.
Leviathan stirs again (2010), „The Economist”,
23.01.2010.
Lorenzi J.-H.(2009), La guerre des capitalismes
aura lieu, Perrin, Paris.
Lubowski A.(2010), Ile państwa wgospodarce?
„Gazeta Wyborcza”, 16.08.2010.
Luttwak E.(2000), Turbokapitalizm. Zwycięzcy
iprzegrani światowej gospodarki, Wydawnictwo
Dolnośląskie, Wrocław.
Maslinski M.(2011), Time to Debate the Risk of
Complexity, „Financial Times”, 12.09.2011.
Micklethwait J.(2011), Taming Leviath an, „The
Economist”, 19.03.2011.
Naisbitt J.iAburdene P.(1990), Megatrends
2000. Ten New Directions for the 1990s, William
Morrow & Co., Inc., New York.
Perspectives on Global Development 2010. Shift-
ing Wealth (2010), OECD Development Center,
Paris.
Reich R.B.(2007), Supercapitalism. The Trans-
formation of Business, Democracy, and Everyday Life,
Alfred A.Knopf, New York.
Rifkin J.(2001), Koniec pracy . Schyłek siły robo-
czej na świecie ipoczątek ery postrynkowej, Wydaw-
nictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Rodrik D.(2011), The Globalization Paradox.
Why Global Markets, States, and Democracy Can’t Co-
exist, Oxford University Press, Oxford–New York.
Rohatyn F.(2008), How We Got into this Mess
and How We Will Get Out, „International Herald
Tribune”, 17.12.2008.
Rozmowa zprof. Dariuszem Filarem (2011),
Oszczędności są konieczne, ale społeczeństwa ich nie
chcą, „Gazeta Wyborcza”, 7.09.2011.
Sachs J.(2011), Tripped up by Globalisation, „Fi-
nancial Times”, 18.08.2011.
Sadowski Z.(2006), Wposzukiwaniu drogi roz-
woju, Polska Akademia Nauk, Warszawa.
Saving American Capitalism (2009), „Interna-
tional Herald Tribune”, 29.06.2009.
Scott B.(2009), The Concept of Capitalism,
Springer Verlag, Berlin–Heidelberg.
Soros G.(1998), The Crisis of Global Capita-
lism. Open Society Endangered, PublicAffairs, New
York .
Stiglitz J.E.(2006), Making Globalization Work,
W.W.Norton & Co., New York–London.
Stiglitz J.E.(2010), Freefall. Free Markets and
the Sinking of the Global Economy, Penguin Books,
London.
Stop! The Size and Power of the State is Growing,
and Discontent is on the Rise (2010), „The Econo-
mist”, 23.01.2010.
Tet t G .(2010), Fool’s Gold. How Unrestrained
Greed Corrupted aDream, Shattered Global Markets
and Unleashed aCatastrophe, Abacus, London.
Thurow L.C.(1999), Building Wealth. The New
Rules for Individuals, Companies, and Nations in
aKnowledge-Based Economy, HarperCollins, New
York .
Tof fl er A.iToffl er H.(2006), Revolutionary
Wealth, Doubleday, New York.

34
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Ved r ine H .(2007), Continuer l’histoire, Fa-
yard, Paris.
Wells H .G.(2008), Russia in the Shadows, Fa-
ber & Faber, London.
Woron iecki J.(2011), Luka rozwojowa ijej nowy
wymiar – luka cyfrowa globalnym wyzwaniem XXI
wieku [w:] Ekonomia rozwoju, red. R.Piasecki,
PWE, Warszawa.
Woś R.(2011a), Kryzysy będą się powtarzać, mo-
żemy jedynie je osłabiać, „Dziennik Gazeta Praw-
na”, 29.08.2011.
Woś R.(2011b), Kto może wyjaśnić kryzys?
Tyl ko ekono mi a behawi o ra ln a, „Gazeta Prawna”,
9–11.09.2011.
Wywiad zR.B.Reichem (2007), Kapitalizm
niszczy demokrację, „Polityka. Niezbędnik Inteli-
genta”, 29.09.2007.
„Kryzys globalny XXI wieku.
Czy można znaleźć wyjście zsytuacji bez wyjścia?”
16 stycznia 2012 r.
Witold Orłowski:
Wielkie kryzysy zdarzają się zazwyczaj wmomencie wielkich zmian gospodarczych
na świecie. Kryzys lat 30. wybuchł wokresie przesuwania się centrum fi nansowego
igospodarczego świata zEuropy do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Obecny kryzys narastał, gdy centrum realnej gospodarki przenosiło się zUSA na
Daleki Wschód.
(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html)
„Otwarta nauka” i„otwarta edukacja”
jako zjawisko społeczne iproblem polityki naukowej,
26 stycznia 2012 r.
Julian Auleytner
Wątpię wskuteczność uczelni państwowych wPolsce we wprowadzaniu zasad roz-
woju, włącznie zczołowymi uczelniami takimi jak Uniwersytet Warszawski, gdzie
pracuję, czy SGH.Mamy zbyt konserwatywne struktury akademickie wnaszym kra-
ju, które nie są wstanie absorbować tego, co jest postępem technicznym na świecie.
Dotyczy to zarówno zarządzania uczelnią, jak izmian wdydaktyce oraz badaniach.
Od lat obserwuję grę pozorów onaukowe tytuły iilościową statystykę publikacji.
(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html)

35Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Chciałbym bronić pytania, czy jest wyjście
zsytuacji bez wyjścia. Chciałem powie-
dzieć, że rzeczywiście nie ma wyjścia,
jeśli najważniejsze struktury gospodarki świa-
towej, struktury polityczne, itd. się nie zmienią.
Wramach istniejących struktur rzeczywiście
nie ma wyjścia. Wobec tego, żeby wyjść ztego
tragicznego kryzysu, trzeba zmienić struktury.
Trzeba powiedzieć, że jest głęboki kryzys kapi-
talizmu, że normalne instrumenty kapitalizmu
nie funkcjonują, anowych instrumentów jesz-
cze nie widać. Po drugie, trzeba powiedzieć, że
jest kryzys demokracji liberalnej. Kryzys syste-
mów politycznych, które nie potrafi ą wyłonić
elity rządzącej. Profesor Orłowski, wostatnich
zdaniach swojej książki, mówi oprzywództwie.
Otóż mnie się wydaje, że kryzys demokracji li-
beralnej polega na ty m, że demokracja ta nie po-
trafi wyłaniać przywództwa, że jak patrzymy na
to, jak wygląda merytoryczna treść amerykań-
skiej dyskusji oprezydenturze, to widać, że wtej
amerykańskiej debacie nie ma merytorycznych
problemów, tylko są problemy drugorzędne.
Niedawno ukazał się artykuł obeznadziejności
sceny politycznej Francji twierdzący, że dys-
kusja prezydencka we Francji jest strategicznie
pusta. Załamał się mechanizm wyłaniania elity,
która potrafi łaby wskazać strategicznie myślące
przywództwo. Iwreszcie przeżywamy głęboki
kryzys Wspólnoty Atlantyckiej. Sytuację moż-
na porównać do dwóch pięknie wyposażonych
willi zamieszkałych przez doskonale funkcjo-
nujących gospodarzy. Gospodarze ci dochodzą
do wniosku, że muszą popełnić samobójstwo.
Otóż, co robią Amerykanie iEuropejczycy – na
naszych oczach popełniają akt historycznego sa-
mobójstwa. Chińczycy iHindusi nie muszą nic
robić. Miejsce na scenie światowej zwolni się na
skutek autobankructwa tych dwóch wielkich.
W„The Econom i st” ukazał się artykuł stwier-
dzający, że wszyscy politycy powinni jeszcze
raz przeczytać powieść Lampart. Elementem tej
powieści jest termin genteel surrender, łagodne
poddane się. Otóż ten klimat łagodnego podda-
wania się istnieje we Wspólnocie Atlantyckiej.
Co zrobić, żeby ten klimat przezwyciężyć.
Trzecią sprawą jest mój komentarz do mo-
delu chińskiego. Otóż niepodzielam poglądu,
że kapitalizm jest dominującym docelowym
modelem dla Chin. Chiny wtej chwili de fac-
to realizują model gospodarki planowej, model,
który nie sprawdził się uSowietów. Natomiast
trzeba pamiętać, że model gospodarki planowej
miał swoją kartę historycznego sukcesu. Miano-
wicie model ten był przetestowany wStanach
Zjednoczonych dla organizacji amerykańskiego
wysiłku podczas II wojny światowej iodniósł
ogromny sukces. Natomiast wimperium so-
wieckim nastąpiło kompletne załamanie tego
systemu m.in. dlatego, że Lenin zafascynowany
Niemcami, lansował de facto model niemieckiej
gospodarki planowej zIwojny światowej. Mo-
del ten był nieszczęściem dla Niemiec ito nie-
szczęście zostało powielone przez Sowietów.
Czy jest wyjście
z sytuacji bez wyjścia?
Antoni Kukliński

36
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Twierdz ę, że wtej chwili Chińczycy realizują
model gospodarki światowej, planowej, anaj-
lepszym dowodem na to jest fakt, że obecnie
przyjmują dw una sty plan r ozwoju. Jest to model
oparty na działalności trójkąta: autokracja, tech-
nokracja iplanowanie strategiczne. Oczywiście
model ten wykorzystuje instytucje rynku, kor-
poracje transnarodowe, cały arsenał globali-
zacji kapitalizmu. Ale ten arsenał globalizacji
kapitalizmu jest podporządkowany chińskiej
myśli strategicznej. Proponuję zwrócić uwagę,
jak wyglądają spotkania między Unią Europej-
ską aChinami. Po jednej stronie są Chińczycy,
którzy dokładnie wiedzą czego chcą, czyli mają
określone cele strategiczne. Apo drugiej stronie
jest Unia Europejska – jest Komisja Europejska
– która jest wielkim aparatem uzgadniania de-
cyzji. Unia Europejska wrozmowach zajmuje
bardzo miękkie stanowiska, gdyż wszystkie jej
decyzje muszą być uzgadniane. Ten dialog wy-
gląda bardzo niekorzystnie dla Unii.
Na marginesie referatu pana ambasadora
Burskiego chciałbym dodać kilka słów na temat
relacji USA–Chiny.
Wopinii Henry Kissingera relacje te są naj-
ważniejszym elementem owej sceny globalnej
XXI w.
To jest sprawa, która zasługuje na odrębną
dyskusję. Wspólnotę ikonfl ikt geostrategiczny
USA–Chiny określano mianem Chimer ica. War-
to przypomnieć, że wmitologii greckiej Chime-
ra jest ziejącym ogniem potworem. Oczywiście
doświadczenia XXI w. mogą zmienić złorzeczne
brzmienie tej metafory.
Moje uwagi są próbą myślenia owielkich
problemach XXI w.:
− okryzysie kapitalizmu,
− okryzysie demokracji liberalnej,
− okryzysie Wspólnoty Atlantyckiej,
− opotencjalnym sukcesie gospodarki plano-
wej wChinach,
− oChimeryce.
Chodzi oto, aby wPTE zrodził się klimat
dyskusji ofundamentalnych problemach XXI w.
„Wizje istrategie rozwoju szkolnictwa wyższego wPolsce
wperspektywie roku 2050”
16 lutego 2012 r.
Antoni Kukliński:
Trzeba stworzyć sieć uczelni wcałości funkcjonujących wjęzyku angielskim, od
woźnego, aż do rektora. Na tej uczelni Polacy nie powinni być wżaden sposób
uprzywilejowani. Igrono studenckie igrono nauczające powinno być otwarte
wskali globalnej.
(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html)

37Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Wraz zglobalizacją pojawiają się pytania
otempo niwelacji gigantycznych róż-
nic socjalnych, jakie charakteryzują
naszą cywilizację wpostaci równoległej egzy-
stencji nędzy ibogactwa. Temat ten jest sygna-
lizowany od ponad 100 lat. Zarówno wmyśli
socjalistycznej jak iwdoktrynie katolickiej XIX
w. spotykamy publikacje, wktórych wyrażana
jest krytyka narastających (jak się okazuje usta-
wicznie) kontrastów społecznych. Odczuwamy
bowiem mniej lub bardziej świadomie niepokój
wynikający zpłynących zcałego świata infor-
macji medialnych ogłodzie, chorobach, migran-
tach, masowych protestach biednych.
Globalizację rozumie się jako ogół procesów
prowadzących do coraz większej współzależ-
ności iintegracji państw, społeczeństw, gospo-
darek ikultur, czego efektem jest tworzenie się
„jednego świata”, światowego społeczeństwa.
Znamy jednak iinne określenia globalizacji.
Np. dostrzega się wzrost tempa socjoekonomicz-
nych interakcji poprzez wykorzystanie techno-
logii informacyjnych oraz dynamizację orga-
nizacji międzynarodowych, wszczególności
ponadnarodowych korporacji, które wkraczają
jednocześnie do wielu krajów. McDonald, Shell,
Coca Cola itp. jako korporacje międzynarodowe
tworzą miejsca pracy iprzestrzeń konsumenc-
ką. Organizacje te uświadamiają, że zanika
państwo narodowe ijednocześnie „kurczy”
przestrzeń społeczna. Kurczenie się przestrzeni
rozumieć można jako zbliżanie nieznanych so-
bie ludzi do siebie. Portale społecznościowe są tu
dobitnym przykładem. Świat zmienia się wre-
alnym czasie, bez opóźnienia obserwacji, amy
jesteśmy tego świadkami.
Globalizacja jest procesem, który trwa od
dawna, ale obecnie przybiera nową jakość. In-
ternet uświadomił, że globalizacja stała się
punktem zwrotnym wdalszym rozwoju ludz-
kości. Współcześnie otwarcie się przestrzeni
wirtualnej dla miliardów ludzi zlikwidowało
opóźnienie czasowe wkomunikacji. Efektem
tego jest telepraca, edukacja na odległość, lecze-
nie na dystans itp. Jednocześnie jednak poza
przestrzenią wirtualną pozostają liczni zmargi-
nalizowani bez dostępu do internetu. Globaliza-
cja ma jednak – zdaniem R.Robertsona – różne
scenariusze dalszego rozwoju.
Po pierwsze, może ona oznaczać rozwój nie-
zależnych od siebie wspólnot, unikalnych lub
hierarchicznie sobie podległych, co przejawia
się poprzez antyglobalizm lub ruchy fundamen-
talistyczne.
Po drugie, może ona oznaczać rozwój glo-
balnej wioski, co ujawnia się poprzez ruchy eko-
logiczne, ekumeniczne ipacyfi styczne.
Po trzecie, globalizacja może być rozumiana
jako proces suwerennego lub hierarchicznego
rozwoju państw otwartych na siebie.
Po czwarte, istnieje odległa wizja unifi kacji
państw ipowołania światowego rządu, współ-
cześnie nierealna, ale przyszłościowo do pomy-
ślenia wramach tezy Jana Pawła II ojedności
Globalne problemy
społeczne
Julian Auleytner

38
Część II
PUNKTY ZWROTNE
rodzaju ludzkiego. Teza ta wyznacza aksjologię
długofalowej globalizacji natomiast współcze-
śnie wiąże się ze stwierdzeniem ozagrożeniu
tej jedności.
Jednym zkluczowych zagrożeń jest kwestia
społeczna, wyrażająca się obserwacją, że pań-
stwo narodowe mimo obietnic przestało gwa-
rantować bezpieczeństwo socjalne. Powstało
więc globalne społeczeństwo ryzyka socjalne-
go, które dotyczy wszystkich klas społecznych,
choć wnierównym stopniu. Wiedząc owielkich
problemach socjalnych krajów Afryki, Ameryki
Południowej czy Azji poszukujemy odpowiedzi
na pytania, kto ma to ryzyko asekurować: sko-
rumpowane państwo? ONZ?, rynek? Przy okazji
zauważam, że cynicznie traktując ubóstwo mo-
żemy widzieć wielorakie pożytki zniego pły-
nące wpostaci taniej siły roboczej czy możności
wykorzystania biednych do wykonywania prac
brudnych iuciążliwych. Polska na razie, choć co
roku wskazywana wrankingu UNDP jako kraj
należący do grupy wysokorozwiniętych, nie
uczestniczy znacząco wpomocy rozwojowej na
rzecz biednych (w2010r. 0,17% PKB przeznaczo-
no na pomoc), choć wcoraz większym stopniu je-
steśmy naciskani do solidarnego współdziałania.
Wskali globalnej, na początku tego stulecia,
sformułowano Milenij ne Cele Rozwoju, które
koncentrują się na działaniach wspierających
walkę zubóstwem igłodem, poprawą dostępu
do edukacji, asekuracją kobiet idzieci. Mimo to
około 1,1 mld ludzi nie ma dostępu do czystej
wody, codziennie ztego powodu umiera ok. 6
tys. dzieci, blisko 900 mln cierpi głód, Afryka
jest kontynentem analfabetów iuchodźców,
wsamym Iraku notowano rocznie ponad 2,3
mln ludzi, którzy opuszczali dom rodzinny.
Epidemia AIDS zabiera rocznie ponad 3 mln
osób, co przede wszystkim odbij a się na losie
osieroconych dzieci; umierają bowiem ich zara-
żeni rodzice.
Problemy socjalne krajów biednych tylko
pozornie są od nas odległe. Wprzypadku scena-
riusza, który zakłada dalszy wzrost różnic eko-
nomicznych pomiędzy krajami iich obywatela-
mi powstanie presja na migracje ekonomiczne
do krajów bogatych, które nie są przygotowane
na taką ekspansję. Dlatego Bank Światowy, jako
inwestor idoradca, od lat monitoruje sytuację
iangażuje się wprogramy edukacyjne na świe-
cie wcelu poprawy jakości życia.
Kryzys ekonomiczny doświadczany jest
przez ludność wszystkich krajów, wydaje się, że
bogaci wyjdą ztego szybciej, obiednych świat
zapomni aż do kolejnego konfl iktu.
Wskali globalnej pojawił się jednak inny
dylemat: polityka pojedynczych państw nie
jest wstanie rozwiązać problemów biednych
krajów iich ludności. Niektóre państwa Afryki
są już opóźnione ook. 60 lat inie ma dla nich
programów wyrównawczych. Perspektywa,
jaka się tu jawi, to wchłonięcie przez potentata
narodowego lub ponadnarodowego. Taka per-
spektywa będzie prowadzić do zawirowań na
scenie kontynentalnej iglobalnej. Zawirowania
te ujawnią się wpostaci gry interesów ikon-
fl iktów, np. osurowce atrakcyjne dla dalszego
rozwoju. Do tego scenariusza można dopisać
praktykę pozbywania się odpadów poprzez ich
tańsze składowanie wbiednych krajach (np.
Haiti). Praktyka ostatnich 200 lat wskazuje na
walkę owpływy ieksploatację biednych przez
bogatych. Duża część państw kolonialnych jest
wolna, ale tylko pozornie. Nadal zależy ona od
myśli iprogramów dawnych dominatorów. Wy-
stępuje „wysysanie” zdolnych kadr, brain dra-
in, który znacząco osłabia potencjał rozwojowy
krajów biedniejszych.
Punktem zwrotnym wXXI w. jest terro-
ryzm, który ma charakter globalny. Na razie nie
widać sposobu na jego wyeliminowanie, gdyż
wrealizacji jego celów wykorzystuje się przede
wszystkim ludzi biednych, anawet dzieci. Bied-
ni nie mają nic do stracenia idlatego są „mate-
riałem” tanim do przeprowadzania zamachów.
Pomysłowość terrorystów wiąże się zglobal-
nym wykorzystywaniem wiedzy do planowa-
nia nowych celów. Kontrola policyjna wskali
globalnej wprawdzie przynosi efekty, ale nigdy
nie wiadomo, czy coś się nie wydarzy wkrajach
bogatych co może stanowić także globalne za-
grożenie.

39Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Punktem zwrotnym są organizacje po-
nadnarodowe, które zrzeszają grupy państw
dla wspólnej polityki. Wich interesie leży elimi-
nowanie zagrożeń, które psułyby wspólne cele.
Praktyka UE jest tu najlepszym przykładem.
Jednak UE uwikłała się wrozwiązanie własne-
go kryzysu fi nansowego ijej oddziaływanie do-
raźnie zmalało. Pozostaje mimo wszystko ONZ,
wktórej grupy słabszych krajów mają głos.
ONZ wprawdzie nie ma takiej siły przebicia jak
mocarstwa, ale rozwój rodzaju ludzkiego powi-
nien prowadzić do zwiększenia roli tej organi-
zacji. Zwracał na to uwagę wtrakcie swojego
pontyfi katu Jan Paweł II, kiedy wskazywał na
zagrożenia rodzaju ludzkiego. Wtakim sformu-
łowaniu tkwi implicite pogląd opotrzebie dzia-
łań integracyjnych, niwelujących nierówności
imarginalizację.
„Inteligentna specjalizacja regionów
wświetle inicjatyw Unii Europejskiej”
21 lutego 2012 r.
Zbigniew Strzelecki:
Jak poprawiać naszą pozycję wzakresie inteligentnych dziedzin rozwojowych wre-
gionie? Musimy najpierw zidentyfi kować bazę iokreślić wstosunku do których kie-
runków możemy prowadzić wspieranie, by było ono najbardziej efektywne. Drugą
taką dziedziną jest wspieranie klastrów, które spełnią warunek inteligentnej specja-
lizacji.
(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html))
Opinia oksiążce Guntera Pauli
„The Blue Economy 10 Years, 100 Innovations,
100 Millions Jobs” , 27 marca 2012 r.
Elżbieta Mączyńska
Ta k siążka jest smarem dla kreatywności. Powinna być pozycją obowiązkową na
polskich uczelniach. Może ją przeczytać każdy, kto chce żyć mądrzej ilepiej.
(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html)

40
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Wprowadzenie
W warunkach potężnych zawirowań wgospo-
darce globalnej, gdy coraz silniej dają osobie
znać przejawy syndromu gospodarki nietrwa-
łości, wszelkie rozważania ocharakterze pro-
gnostycznym są niezwykle ryzykowne, wręcz
karkołomne, zwłaszcza, jeśli horyzont sięga
kilku dekad. Trzeba się bowiem liczyć zco-
raz większą skalą występowania talebowskich
„czarnych łabędzi”, czyli (zgodnie zteorią li-
bańskiego fi lozofa imatematyka Nassima Ta-
leba) zjawisk, októrych zwykło się mniemać,
że nie mogą wystąpić (Taleb, 2007). Otym, jak
złożona jest ta kwestia, przekonuje m.in. deba-
ta nt. „Co ekonomiści myślą oprzyszłości” (Co
ekonomiści… 2009, s.72–98). Pod wpływem bez-
precedensowej dynamiki postępu technologicz-
nego iinnowacji technicznych, ekonomicznych,
wtym fi nansowych ispołecznych oraz poli-
tycznych gospodarka światowa staje się coraz
mniej stabilna, coraz bardziej „przemieszczal-
na”, akolejne fale innowacji prowadzą nie tylko
do pożądanej „kreatywnej rekonstrukcji” czy
destrukcji twórczej, lecz także destrukcji przy-
noszącej nieodwracalne bądź trudno odwracal-
ne, dalekosiężne skutki społeczne, gospodarcze,
ekologiczne iprzestrzenne, radykalnie zmie-
niające sytuację oraz warunki bytowania ludzi,
przedsiębiorstw, instytucji ikrajów. Burzliwość
przemian wskazuje na konieczność pogłębio-
nej refl eksji na temat kreatywności idestrukcji
wgospodarce. Jest to istotne tym bardziej, że
– mimo rozmaitych podejmowanych wskali
globalnej przedsięwzięć ukierunkowanych na
łagodzenie dysproporcji iwynaturzeń wgo-
spodarce – dotychczas żaden kraj nie może się
wpełni poszczycić satysfakcjonującymi itrwa-
łymi rozwiązaniami tych problemów.
Pierwsza dekada XXI w.zpewnością przej-
dzie do historii gospodarczej jako okres nie-
bywale ostrych sporów na temat roli teorii
ekonomii ipolityki społeczno-gospodarczej
wwarunkach narastających, trudnych do roz-
wiązania problemów owymiarze globalnym,
stanowiących swego rodzaju węzły gordyjskie
współczesności. Jedną ztych szczególnie po-
ważnych kwestii jest naruszenie równowagi
wróżnych dziedzinach życia iwynikające stąd
niebezpieczeństwa dla trwałego, harmonij nego
rozwoju świata. Choć ekonomiści nie są wpełni
zgodni whierarchizacji iocenach stopni oraz ro-
dzajów zagrożeń, to nie kwestionują, że wśród
nich na czołowym miejscu sytuują się zagroże-
nia demografi czne, wynikające zjednej strony,
zniebywale szybkiego wzrostu liczby ludności
świata, azdrugiej, zosłabienia rozrodczości
inarastającego dynamizmu procesu starzenia
Cywilizacyjne
uwarunkowania
rozwoju Polski
Elżbieta Mączyńska

41Biuletyn P TE nr 2(5 6), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
się społeczeństw wkrajach wysoko rozwinię-
tych. Przekłada się to niekorzystnie na postęp
cywilizacyjny. Stąd rozstrzygające znaczenie ma
tu polityka społeczno-gospodarcza, ata zkolei
jest pochodną przyjętych rozwiązań kształtu-
jących ramy ustroju społeczno-gospodarczego.
Kwestie ustrojowe zaś wciąż wywołują spory,
przede wszystkim dotyczące roli państwa wgo-
spodarce, ale także roli poszczególnych szkół/
nurtów ekonomii wkształtowaniu gospodar-
ki. Kontrowersje idyskusje na ten temat są co
prawda niemalże odwieczne, ale ostatnio spek-
takularnie się nasiliły (What Went Wrong..., 2009).
Tytu ły publikacji poświęconych tej tematyce
mówią same za siebie, świadcząc odysfunkcjach
ekonomii wrozwiązywaniu zasadniczych pro-
blemów społeczno-gospodarczych (Krugman,
2008, 2009a; Lucas, 2009; Cochrane, 2009; Leith,
2009; Gomułka, 2009; Skidelsky, 2009)1. Obecnie
toczy się trudna ipełna kontrowersji debata na
temat niezbędnych wXXI w.zmian roli nauki,
biznesu ipolityki wrozwiązywaniu najtrud-
niejszych problemów współczesnego świata.
1 Paul Krugman (2008) pyta wręcz: „dlaczego
ekonomiści niczego nie zrozumieli?”, wskazując m.in.
na groźny syndrom casino fi nance, shadow banking system
oraz związany ztym „powrót gospodarki kryzysowej”.
Wksiążce pod takim tytułem analizuje kryzysy fi nan-
sowe, jakie wystąpiły wgospodarce światowej wostat-
nich kilkunastu latach iobciąża za nie pr zede wszystkim
doktrynę neoliberalną oraz przedstawicieli tzw. szkoły
chicagowskiej (por. też: Krugman, 2009b). Krytyka neo-
liberalizmu iszkoły chicagowskiej spotyka się jednak
zostrymi reakcjami, anawet reprymendami ze strony
środowiska akademickiego inie tylko. Wobronie tego
nurtu staje m.in. Robert Lucas (2009). Na opinie Krug-
mana szczególnie ostro zareagował reprezentant szko-
ły chicagowskiej, profesor fi nansów, John H.Cochrane
(2009). Krugmanowi zarzuca m.in. nadmierną, bezkry-
tyczną wiarę winterwencjonizm państwowy (por. też:
Leith, 2009). Do debaty tej dołączył na polskim gruncie
Stanisław Gomułka (2009), podzielając taką opinię. Jed-
nakże zarazem do krytyków neoliberalizmu dołączają
obok Krugmana inni nobliści, wtym Joseph Stiglitz
iGeorge Akerlof. Spory na temat ekonomii wyraźnie
uwydatniły fakt, że „żadna teoria nie jest dziś lepsza od
innych”, na co zwraca uwagę m.in. znany ekonomista,
profesor ekonomii, członek brytyjskiej Izby Lordów
Robert Skidelsky (2009). Autor ten twierdzi, że chica-
gowska szkoła ekonomii nigdy nie była bardziej słaba
ibezradna niż dziś. Konstatuje, że na to sobie zasłużyła.
Wniniejszym opracowaniu wychodzi się
zzałożenia, że próby uporania się ztymi kwe-
stiami napotykają bariery mające podłoże
przede wszystkim wniedostosowaniu polityki
społeczno-gospodarczej do wyzwań wynika-
jących zdokonującego się obecnie wskali glo-
balnej przełomu cywilizacyjnego, wyrażającego
się wwypychaniu cywilizacji przemysłowej
przez nową gospodarkę inowy, wciąż jeszcze
niedodefi niowany jej model. Przyczyny trud-
ności wsatysfakcjonującym rozwiązywaniu
problemów społeczno-gospodarczych są zatem
niekonwencjonalne, atym samym niezbędne
są niekonwencjonalne strategie postępowania.
Tymczasem dominują działania typowe dla
przemij ającego modelu industrialnego (Toffl er,
Tof fl er, 1996; Beck, 2002; Toffl er, 2003; Rifkin,
2003). „Marks by się uśmiał” – tak komentuje
owe zjawiska np. włoski fi lozof Antonio Negri,
podkreślając, że „najśmieszniejsze jest, że gdy
świat się zmienia, my trzymamy się schematów
sprzed 100 lat. Kapitał fi nansowy powoduje
nową akumulację, awięc nowe różnice społecz-
ne, nową biedotę, spółki akcyjne uosabiają ko-
munizm kapitału” (wywiad zA.Negrim, 2010).
Tymczasem zarówno politycy jak imenedże-
rowie usiłują znaleźć remedium, nie uwzględ-
niając wdostatecznym stopniu (świadomie lub
nieświadomie) współczesnych trendów wgo-
spodarce globalnej, wynikających zprzełomu
cywilizacyjnego. Skuteczność działań jest zde-
terminowana ich dostosowaniem do specyfi ki
przełomu cywilizacyjnego, cywilizacji wiedzy
izwiązanych znią nowych wymogów. Dotyczy
to także modelu ustroju gospodarczego. Kwestie
te nie są dostatecznie uwzględniane idoceniane
wpolityce społeczno-gospodarczej ani wskali
globalnej, ani lokalnej. Potwierdzają to zarów-
no badania naukowe jak idebaty zudziałem
ekspertów. Wynika znich, że sprostanie naj-
pilniejszym wyzwaniom XXI wwymaga ścisłej
współpracy między środowiskami nauki, poli-
tyków, biznesu irządów. Wiodący uczestnik tej
debaty Dennis L.Meadows, współautor książki
Granice wzrostu (The Limits to Growth) twierdzi, że
„można dyskutować do woli orozwiązaniach

42
Część II
PUNKTY ZWROTNE
problemów przyszłości, ale jeśli nie zastosujemy
innych niż dotychczas działań, nic się nie zmie-
ni” (Science…,2009)2.
Wtakich warunkach cywilizacja wiedzy
nie staje się synonimem cywilizacji rozumu,
mądrości. Dotychczasowe doświadczenia go-
spodarki globalnej dowodzą istotnej dychotomii
wiedzy imądrości. Podstawowym wyzwaniem
jest zatem przeciwdziałanie tej dychotomii. Wy-
zwanie to wodniesieniu do Polski ma podwójny
wymiar. Po pierwsze, łączy się zkoniecznością
nadrabiania opóźnień winwestycjach wsfe-
rze badań naukowych (B + R), apo drugie,
zkoniecznością ukierunkowanej na dobrostan
społeczno-ekonomiczny intensyfi kacji racjonal-
nego wdrażania zasobów wiedzy dostępnych
wskali globalnej. Aby sprostać temu wyzwa-
niu, konieczne jest przede wszystkim urucho-
mienie rezerw potencjału rozwojowego Polski,
co zarazem stanowi podstawę eliminacji barier
rozwojowych. Nie wystarczy tu jednak wiedza,
niezbędna jest strategiczna mądrość. Wiąże się
ztym konieczność futurologicznej refl eksji,
wolnej od charakterystycznego obecnie wszech-
władnego shorttermizmu, czyli priorytetu celów
krótkookresowych.
Polska — rezerwy
do wykorzystania
Podstawowe przesłanki dalszego cywiliza-
cyjnego rozwoju isukcesu Polski mają źródło
wcechach, jakości irozmiarach społeczno-go-
spodarczego jej potencjału. Ten ostatni wciąż
jeszcze nie jest należycie wykorzystywany.
Omożliwościach wdziedzinie gospodarki
iwsferze zaplecza intelektualnego Polski prze-
2 Temu te ż ma służyć zorganizowana przez Max
Planck Society ifi rmę Siemens debata, do której zapro-
szeni zostali prominentni naukowcy, politycy iczołowi
biznesmeni świata. Przedmiotem debaty było pytanie,
jak nauka, biznes irządy powinny kooperować wpo-
szukiwaniu rozwiązań problemów generowanych
przez zmiany klimatyczne, demografi czne ipostępującą
urbanizację (por. Science…, 2009; ..., 2009).
konuje przede wszystkim postęp, jaki dokonał
się wponaddwudziestoletnim okresie trans-
formacji ustroju gospodarczego, wdrażania
iumacniania gospodarki rynkowej. Znajduje
to wyraźne odzwierciedlenie wstatystkach.
Do wyeksponowania walorów gospodarczych
Polski paradoksalnie przyczyniła się także nie-
dawna globalna recesja, której Polsce – jako je-
dynej spośród krajów Unii Europejskiej – udało
się uniknąć. Niestety, taka sytuacja jest nierzad-
ko postrzegana jako pewien ewenement niż
jako przejaw rosnącej mocy gospodarczej Pol-
ski. Świadczą otym komentarze na ten temat,
publikowane m.in. przez międzynarodowe
ośrodki badawcze. Ostatnio jednak pojawia się
coraz więcej opinii uwzględniających głębsze
podłoże polskiego sukcesu. Przykładem może
być ocena będąca wynikiem jednych znajnow-
szych badań porównawczych, realizowanych
przez IHS Global Insight Worldwide Offi ce.
Zbadań tych wynika, że Polska nie poddała się
globalnej recesji ijako największy kraj spośród
nowych członków Unii Europejskiej reprezen-
tuje relatywnie silny potencjał gospodarczy.
„Polska gospodarka notowała wzrost gospo-
darczy nawet podczas globalnej recesji. Wten
sposób będąc największą gospodarką wśród
nowych członków Unii Europejskiej ogrywała
istotną stabilizującą rolę podczas światowego
załamania gospodarczego, sama unikając rece-
sji. Nieznaczny wzrost bezrobocia w2009r. –
przy jednocześnie rosnących płacach nominal-
nych – wdużym stopniu wyjaśnia względną
siłę gospodarki Polski. Jednakże to, co było de-
cydujące, to występowanie znacznego popytu
wewnętrznego, któremu towarzyszyła depre-
cjacja złotego pomiędzy lipcem 2008r. astycz-
niem 2009r., znacząco poprawiająca bilans han-
dlowy Polski” (PlanEcon…, 2010, s.38).
Opinia osile polskiej gospodarki nie prze-
bij a się jednak łatwo, tym bardziej, że historycz-
nie utrwaliło się pejoratywne rozumienie poję-
cia polnische Wirtschaft jako synonimu polskiej
niegospodarności. Termin ten powoli staje się
coraz bardziej archaiczny. Istnieje ku temu wie-
le przesłanek. Podstawowe znich mają źródło

43Biuletyn P TE nr 2(56), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wcechach, jakości irozmiarach społeczno-go-
spodarczego potencjału Polski. Ten zaś wciąż
jeszcze nie jest należycie wykorzystywany, co
zarazem świadczy oskali rezerw.
Za społeczno-gospodarcze źródła relatyw-
nej przewagi Polski można uznać m.in.:
1. Duży potencjał rynkowy iwciąż rosnący
popyt wewnętrzny, generowany przez po-
nad 38-milionową populację.
2. Rosnący poziom skolaryzacji, atym samym
irosnący odsetek ludności zwyższym wy-
kształceniem, co sprzyja produktywności
imobilności społecznej. (Wokresie minio-
nych prawie dwu dekad współczynnik sko-
laryzacji brutto wszkolnictwie wyższym
wzrósł ponad 4-krotnie – z12,9% wroku
akademickim 1990/1991 do 52,7% wroku
akademickim 2008/2009).
3. Historycznie uwarunkowaną umiejętność
elastycznego reagowania (słynna przypisy-
wana Polakom zdolność do improwizacji)
na zagrożenia iprzystosowywania się do
zmian, atym samym otwartość na nowe
trendy, co zwiększa możliwości wykorzysta-
nia szans, jakie stwarza przełom cywiliza-
cyjny ikształtujący się nowy model gospo-
darki, wtym gospodarki zwirtualizowanej
(wikinomii).
4. Intensyfi kację inwestycji winfrastrukturę
(m.in. dzięki dofi nansowywaniu ze środ-
ków unij nych), co generuje mnożniki in-
westycyjne, przekładając się na dodatkowe
impulsy wzrostu produktu krajowego brut-
to, determinującego poziom krajowego bo-
gactwa.
5. Efekty mnożnikowe, jakie może przynieść
rozwój sektora budownictwa mieszkanio-
wego (konieczny, ze względu na jego nie-
dorozwój, azarazem rosnące mieszkaniowe
aspiracje Polaków, czyli duży potencjalny
popyt na mieszkania). Wprzyszłości może
to stanowić dodatkowe, silne koło zamacho-
we gospodarki.
6. Gospodarczo korzystne, centryczne położe-
nie geografi czne Polski sprzyjające intensy-
fi kacji rozwoju rozmaitych form inwestycji
zagranicznych, międzynarodowych konsor-
cjów, centrów informacyjnych itp.
7. Klimatyczno-surowcowe walory kraju, zco-
raz bardziej prawdopodobną perspektywą
na pozyskiwanie nowych zasobów natural-
nych ienergii.
8. Czynniki kulturowe, mające podłoże whi-
storycznie wysokiej kulturowej pozycji Pol-
ski wEuropie iświecie, przy jednoczesnej
otwartości na nowe nurty, trendy wpo-
szczególnych dziedzinach życia, co zawsze
sprzyja rozwojowi gospodarczemu.
9. Potencjał tkwiący we wciąż niedostatecznie
wykorzystywanych arosnących (nie tylko
wskutek postępu gospodarki, ale izmian
klimatycznych) turystycznych walorach
Polski irezerwach rozwoju sektora turystki,
jako ważnego działu gospodarki.
10. Potencjał wynikający z„renty zacofania”
imożliwość dokonywania wróżnych dzie-
dzinach tzw. żabiego skoku, czyli możliwo-
ści przejścia od razu do wyższych faz roz-
woju zpominięciem faz pośrednich, przez
które wcześniej przechodziły kraje wyżej
rozwinięte. Jest to możliwe dzięki wyko-
rzystywaniu doświadczeń innych krajów,
co skraca czas dochodzenia do wyższego
poziomu izmniejsza ryzyko błędów, dzięki
uczeniu się na błędach innych.
Zarazem jednak Polska nie jest, niestety,
wolna od poważnych zagrożeń dla harmonij ne-
go, trwałego rozwoju społeczno-gospodarcze-
go. Podstawowe znich to:
1. Zagrożenia demografi czne: starzenie się
społeczeństwa iprocesy depopulacji (zpro-
gnoz wynika, że do 2050r. liczba ludno-
ści wPolsce może się zmniejszyć zponad
38mln obecnie do 31 mln, czyli aż o7 mln).
2. Rosnące zadłużenie publiczne itrudności
wosiąganiu równowagi fi nansów publicz-
nych (co zresztą ściśle wiąże się zagrożenia-
mi demografi cznymi iwynikającymi znich
rosnącymi wydatkami na renty iemerytury
oraz opiekę zdrowotną).
3. Dysfunkcje wzakresie rozwoju iwykorzy-
stywaniu potencjału badań naukowych iich

44
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wdrażania wpraktyce, przez co wiele cen-
nych odk ryć „wycieka” zPolski (np. wyna-
lazek niebieskiego lasera iin.).
4. Niewydolność systemu stanowienia iegze-
kwowania prawa, wtym niedorozwój są-
downictwa iprzewlekłość postępowań są-
dowych.
5. Dysfunkcje systemu politycznego, wtym
dotkliwy dla gospodarki syndrom cyklu wy-
borczego izwiązany znim priorytet celów
wyborczych nad makroekonomiczną efek-
tywnością społeczno-gospodarczą. Umac-
nia to znane wsystemach demokratycznych
zjawisko, które można by określić sentencją:
„Efektywność nie ma elektoratu”. Syndro-
mowi krótkiego cyklu wyborczego ibędącej
jego następstwem dominacji krótkiej per-
spektywy towarzyszy zaniedbywanie kul-
tury myślenia strategicznego, co nie sprzyja
– wymagającemu dłuższego horyzontu cza-
sowego – inwestowaniu wgospodarce.
Można oczywiście wymieniać inne pozy-
tywne inegatywne czynniki wpływające na
kondycję społeczno-gospodarczą Polski ijej
perspektywy wtym zakresie. Najistotniejsze
jest jednak, żeby wobec polskich realiów wycią-
gać należyte wnioski ilekcje zdoświadczenia
historycznego, wtym wnioski zbłędów, także
tych popełnianych winnych krajach (wmyśl
zasady: „uczmy się na błędach innych, anie bę-
dziemy mieli czasu na popełnianie własnych”).
Nie mniej istotne jest, żeby nie dopuszczać do
marnotrawienia własnego potencjału, zwłasz-
cza najbardziej cennego potencjału ludzkiego,
przede wszystkim intelektualnego. Mimo że
sformułowana dwa wieki wcześniej, wokresie,
kiedy Polska była pod zaborami, refl eksja pol-
skiego poety igeografa Wincentego Pola „cudze
chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co
posiadacie”, niestety wciąż jeszcze jest aktual-
na”3. Wtym samym mniej więcej okresie pol-
ski wieszcz Juliusz Słowacki, mówiąc oPolsce,
konstatował: „pawiem narodów byłaś ipapugą,
3
W.Pol (1807–1872), Kraj ojczysty, http://www.glo-
wy.bydgoszcz.pl/boguccy/wincenty_pol.htm.
ateraz jesteś służebnicą cudzą4. Obecnie Polska
ma wielkie szanse, żeby te gorzkie, historycz-
nie uwarunkowane refl eksje stały się nieak-
tualne. Wdużym stopniu zależy to jednak od
długofalowej efektywności polityki społecz-
no-gospodarczej. Ten zaś obszar działań wciąż
daleki jest od poprawności. Stąd waga działań
ukierunkowanych na racjonalizację sytemu po-
litycznego isystemu sprawowania władzy. Choć
sprzyjające wydają się ponadnarodowe regula-
cje, wtym obowiązujące wramach Unii Euro-
pejskiej, to rozstrzygające znaczenie ma jednak
model ustroju społeczno-gospodarczego dane-
go państwa. WPolsce – mimo zapisu wKonsty-
tucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 20), atakże
zapisu wTraktacie (Konstytucji) Unii Europej-
skiej, że modelem tym jest społeczna gospodar-
ka rynkowa, ukierunkowana na równoważenie
postępu ekonomicznego ispołecznego – wciąż
nie osiąga się pod tym względem zakładanych
celów, co staje się barierą rozwoju cywilizacji
wiedzy imądrego jej wykorzystywania.
Cywilizacja wiedzy versus
cywilizacja mądrości
Pojęcia cywilizacji wiedzy, podobnie jak gospo-
darki opartej na wiedzy, budzą kontrowersje
itraktowane są przez wielu autorów jako nie-
zbyt zręczne. Działania (nie tylko gospodarcze)
człowieka zawsze bazowały na jakiejś wiedzy.
Jednak wciągu kilku minionych dekad terminy
te awansowały do rangi najistotniejszych, które
mogą służyć do opisu cech współczesnego świa-
ta. Cywilizacja wiedzy igospodarka oparta na
wiedzy to takie kategor ie, wktórych wiedza sta-
je się „uniwersalnym substytutem” przesuwa-
jącym na dalszy plan inne elementy potencjału
wytwórczego. Współcześnie wiedza stała się
swego rodzaju uniwersalną „obrabiarką”, o któ-
4 J.Słowacki (1809–1849), Grób Agamemnona
(1839r.), http://www.juliuszslowacki.grupaphp.com/
grobagamemnona.php.

45Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
rej niezmierzonym potencjale spektakularnie
przekonuje chociażby geneza irozwój takich,
do niedawna nieznanych, typów działalności
iprzedsiębiorstw jak wyszukiwarka Google czy
portal społecznościowy Facebook.
Zarazem jednak paradoksalnie wwarun-
kach cywilizacji wiedzy jedną znajbardziej
chyba zawstydzających cech współczesnego
świata jest – jak już wspomniano – narastająca
dychotomia wiedzy imądrości. Dość dosadnie
eksponował to José Ortega y Gasset wswojej –
jak się okazuje – ponadczasowej, choć wydanej
w1929r., publikacji pt. La rebelión de las masas
(Bunt mas): „Dla chwili obecnej charakterystycz-
ne jest to, że umysły przeciętne ibanalne, wie-
dząc oswojej przeciętności ibanalności, mają
czelność domagać się prawa do bycia przecięt-
nymi ibanalnymi ido narzucania tych cech
wszystkim innym” (Ortega y Gasset, 2002, s.15).
Wiele wskazuje na to, że rzeczona „chwila obec-
na” wciąż trwa. Mimo niebywałego, niekwestio-
nowanego postępu wnauce itechnologii, mimo
rosnących zasobów wiedzy nie następuje dosta-
tecznie satysfakcjonujące jej przełożenie na do-
brostan społeczny. Substytucyjny potencjał wie-
dzy niestety przejawia się bowiem także – ito
wniemałej skali – wsubstytuowaniu rozumu.
Dzieje się tak, mimo że wiedza wwarunkach
narastającego dynamizmu przemian szybko się
starzeje, aprzy tym – źle wykorzystywana, źle
zarządzana – może prowadzić do katastrofy.
Katastrofalne mogą być zatem skutki braku mą-
drości wwykorzystywaniu wiedzy. Przekonują
otym liczne wysoce niepożądane, azarazem
zdumiewająco łatwo się rozprzestrzeniające
procesy idziałania, dowodzące braku refl eksji,
mądrości, odpowiedzialności idługookresowej
rozwagi decydentów różnych szczebli, od naj-
wyższych począwszy.
Następstwem iprzejawem defi cytu mądro-
ści jest globalnie naruszona równowaga ekolo-
giczna, ekonomiczna, demografi czna ipolitycz-
na (Thurow, 1999, s.17). Jednym znastępstw
tego są coraz bardziej skontrastowane bieguny
bogactwa inędzy. Naruszenie równowagi spo-
łecznej skutkuje m.in. rozmaitymi dewiacjami,
przestępczością, terroryzmem iinnymi groźny-
mi zjawiskami, wskrajnym przypadku wojna-
mi. Zkolei naruszanie równowagi ekologicznej
odczuwamy wżyciu codziennym, np. stykając
się ze skażoną wodą czy powietrzem. Wszystko
to sprawia, że komfort życia znacznie się zmniej-
sza. Paradoksalnie dotyczy to także, amoże
przede wszystkim, krajów najbogatszych, mimo
rosnącego tamże poziomu produktu krajowego
brutto, odzwierciedlającego wzrost poziomu
krajowego bogactwa. Bogactwo nie chroni za-
tem przed negatywnymi następstwami naru-
szania równowagi, zwłaszcza ekologicznej, co
więcej, degradacja naturalnego środowiska pro-
wadzi do ekologicznej dewaluacji iwywłaszcze-
nia. Bezrefl eksyjna pogoń za bogactwem inie-
okiełznany konsumpcjonizm jest tym samym
jednym zpierwotnych czynników pogłębiania
nierównowagi.
„Jesteśmy jak wielka ryba, która została
wyciągnięta zwody iwściekle rzuca się ipod-
skakuje, usiłując do niej powrócić. Wtakim
stanie ryba nigdy nie pyta, gdzie wyląduje po
następnym uderzeniu ogonem. Czuje jedynie,
że jej obecna sytuacja jest nieznośna, iże trzeba
spróbować czegoś innego” (Thurow, 1999, s.13).
Cytat ten to chińskie powiedzenie, do którego
nierzadko odwołują się m.in. badacze przemian
wświecie. Wskazuje ono, że głęboko naruszona
równowaga zwiększa ryzyko bezrefl eksyjnych,
chaotycznych działań, nie tylko nieprzynoszą-
cych poprawy, aprzeciwnie – prowadzących
do pogorszenia sytuacji. Zarazem jednak nie-
równowaga to siła motoryczna postępu iwtym
sensie równowaga jest zawsze stanem przej-
ściowym. Istotne jest, żeby przeciwdziałać głę-
bokim, globalnym długotrwałym nierównowa-
gom. Jest niezbędne, aby zapobiegać temu, by
dokonującym się na naszych oczach przełomo-
wym przemianom, wtym wzakresie techniki,
technologii, nie towarzyszyło gwałtowne nara-
stanie niepewności idyskomfortu we wszyst-
kich niemalże obszarach życia ekonomicznego
ispołecznego.
Bezrefl eksyjne wykorzystywanie wiedzy
przekłada się przy tym na dysfunkcję demo-

46
Część II
PUNKTY ZWROTNE
kracji iprawa, na infl ację prawa. Demokracja
iprawo, życie zgodne znormami praworządno-
ści – dawniej synonimy – obecnie synonimami
nie są. Hiperdemokracja ihiperliberalizm mogą
wskrajnym przypadku prowadzić do zaistnie-
nia swoich własnych przeciwieństw – dyktatury
imonopolu, awkonsekwencji do oddalania się
od ładu rynkowo-konkurencyjnego. Zmienność
izłożoność regulacji prawnych „rozmiękczają
je”5. Są one niekiedy nadmiernie uszczegóło-
wiane, wobec czego każda zmiana wrealiach
gospodarczych oznacza konieczność szczegó-
łowych dostosowań prawnych. Przypomina to
gonienie króliczka6. Procesy, októrych mowa,
pogłębia globalizacja.
Choć uznaje się, że wwarunkach paradyg-
matu gospodarki opartej na wiedzy „jest ona
wszystkim, to przecież zarazem, wwyniku
gwałtownych przemian – starzejąc się bezprece-
densowo szybko – łatwo staje się niczym” (Cy-
taty mądre…, 2 0 01, s.179)7. Cykle życia wiedzy
okazują się bowiem coraz krótsze, czemu towa-
rzyszy wydłużanie się życia ludzkiego. Stąd też
wiedza staje się coraz bardziej niedemokratycz-
na, skrajnie różnicując podmioty iich szanse.
Cywilizacja wiedzy „zatapia, zalewa” nieprzy-
gotowanych, których stale przybywa, zapewnia
5
J.Ortega y Gasset (2002, s.15) ilustruje to aneg-
dotą oCyganie, który przyszedł do spowiedzi ina pyta-
nie księdza, czy zna przykazania Boże, odpowiedział:
„Wielebny ojcze. Mam zamiar się ich nauczyć, ale ludzie
powiadają, że lada dzień mają zostać unieważnione”.
6
„Obecnie jesteśmy świadkami triumfu hiperde-
mokracji, wramach której masy działają bezpośrednio.
Nie zważając na normy prawne, za pomocą nacisku fi -
zycznego imaterialnego, narzucają wszystkim swoje
aspiracje iupodobania. Fałszem jest interpretowanie
nowej sytuacji jako takiej, wktórej masy, zmęczoną po-
lityką. składają jej prowadzenie wręce ludzi oszczegól-
nych wtym kierunku uzdolnieniach. Wręcz odwrotnie.
Tak było przedtem, była to demokracja liberalna. Masy
zakładały mniej lub bardziej chętnie, że mniejszość
dzierżąca władzę polityczną, mimo wszystkich swych
wad isłabości, zna się jednak nieco lepiej na sprawach
publicznych. Dzisiaj natomiast masy są przekonane
otym, że mają prawo nadawać moc prawną inarzucać
innym swoje, zrodzone wkawiarniach racje” (tamże).
7
Już A.Mickiewicz (Dziady, cz. III, sc. II) wskazy-
wał, że „nauka prędko gnij e”.
pracę osobom wysoko wykwalifi kowanym, ska-
zując na bezrobocie innych.
Problem ambiwalencji wiedzy iinnowacji
wielce obrazowo przedstawił przed paroma laty
George Ritzer, głosząc, że nowoczesne technolo-
gie, obok wielu niekwestionowanych zalet, mają
też „swą mroczną stronę. (…) Efektywność, kal-
kulacyjność, przewidywalność imanipulowa-
nie ludźmi, poprzez zastosowanie technologii
niewymagających ich udziału, są niewątpliwie
cechami systemu racjonalnego. (…) Jednak sys-
temy takie nieuchronnie prowadzą do nieracjo-
nalności” (Ritzer, 1999, s.39 in.).
Współczesne dysfunkcje wwykorzystywa-
niu wiedzy są przedmiotem wielu analiz, któ-
rych liczba wzrosła znacznie wzwiązku kryzy-
sem globalnym, zapoczątkowanym wUSA na
przełomie lat 2007 i2008. Wskazać można tu
m.in. najnowsze książki Johna C.Bogla pt. Dość.
Prawdziwe miary bogactwa, biznesu iżycia oraz Jo-
sepha Stiglitza pt. Freefall. Jazda bez trzymanki.
Ameryka, wolne rynki itonięcie gospodarki świato-
wej (książki te zostały przełożone także na ję-
zyk polski iwydane staraniem Polskiego Towa-
rzystwa Ekonomicznego). Wpublikacjach tych
podkreśla się istnienie sfer groźnej nierówno-
wagi we współczesnym świecie, generowanych
wramach paradygmatu gospodarki opartej na
wiedzy idoktrynie neoliberalnej oraz cechujący
ją shorttermizm i„terror krótkiego zysku” (Sti-
glitz, 2010, s.320 in.).
Nakładają się na to dysfunkcje pomiaru
wiedzy iwyników gospodarczych oraz kon-
dycji przedsiębiorstw. Paradoksalnie choć jest
to fundamentalna sprawa, zarówno wteorii
ekonomii jak iwpraktyce, występuje tu wiele
kwestii spornych, nieprawidłowości, anawet
deformacji, prowadzących do zafałszowań wy-
ników gospodarczych. Słabości te przejawiają
się na wszystkich szczeblach działalności go-
spodarczej, nie wykluczając pomiaru produk-
tu krajowego brutto jako najbardziej synte-
tycznego miernika osiągnięć gospodarczych.
Wmierniku tym znatury rzeczy koncentrują
się wszystkie słabości pomiaru wyników dzia-
łalności jednostek gospodarujących. Spektaku-

47Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
larnym przejawem nieprawidłowości pomiaru
działalności gospodarczej jest kryzys globalny.
Jego podłożem było m.in. zafałszowywanie
obrazu kondycji gospodarczej iwyników dzia-
łalności przedsiębiorstw, zwłaszcza sektora fi -
nansowego. Ostatnio znalazło to dramatyczny
wyraz m.in. wprzygotowanym iopublikowa-
nym wkwietniu 2011r. pod kierunkiem Carla
Levina iTom Coburga raporcie Komisji Senatu
USA powołanej wcelu analizy „anatomii kry-
zysu fi nansowego na Wall Street” (Wall Street…,
2011). Zraportu iprac rzeczonej komisji wyni-
ka, że najważniejszą rolę wrozwoju kryzysu
fi nansowego odegrał bank Goldman Sachs.
Jego działania stawiają pod znakiem zapyta-
nia cały system, który jest podstawą działania
Wall Street. Wopiniach nie brakuje drastycz-
nych ocen, wtym m.in. porównań produktów
banku do „żetonów wgigantycznym kasynie”.
Wielu znanych ekonomistów – np. Robert Ski-
delsky (2009), członek brytyjskiej Izby Lordów –
stwierdza wprost, że kryzys globalny był rezul-
tatem ogromnej skali nieprawidłowości, błędów
wwycenach aktywów przez banki prywatne
iagencje ratingowe. Wywołany kryzysem fi nan-
sowym globalny zawał gospodarczy pobudził
dyskusje nie tylko na temat legitymizacji syste-
mu fi nansowego wobecnym kształcie, ale także
trwającą już od kilku dekad dyskusję na temat
przyszłości kapitalizmu, roli państwa imodelu
ustroju, który sprzyjałby dobrostanowi społecz-
nemu igospodarczemu.
Nieprzypadkowo też Stiglitz zwraca uwagę,
że „Dużo napisano ogłupocie nieracjonalnie ry-
zykownych zachowań podejmowanych wsek-
torze fi nansowym, ospustoszeniach wywoła-
nych przez instytucje fi nansowe wgospodarce
iodefi cytach fi skalnych, które są tego skutkiem.
Za mało napisano zaś oleżącym upodstaw tego
wszystkiego «defi cycie moralnym», który wy-
szedł na jaw, ajest może większy itrudniejszy
do skorygowania. Nieustanna pogoń za zyskami
iwynoszenie na piedestał dążenia do realizacji
własnego interesu nie stworzyły prosperity, na
którą mieliśmy nadzieję, ale pomogły stworzyć
moralny defi cyt. (…) Być może kreatywną księ-
gowość od oszustw księgowych oddzielała tylko
cienka linia, ale sektor fi nansowy przekraczał ją
raz za razem, między innymi parę lat temu pod-
czas skandali zWo rldC om iE nronem. Nie zawsze
da się odróżnić niekompetencję od oszustwa, ale
jest przecież mało prawdopodobne, żeby fi rma
wyceniająca swoją wartość netto na przeszło
100 mld USD, nagle znalazła się pod kreską bez
świadomego praktykowania oszukańczej księ-
gowości. Nie da się uwierzyć wto, że inicjatorzy
kredytów hipotecznych ibankowcy inwestycyj-
ni nie wiedzieli, iż produkty przez nich wytwa-
rzane, nabywane iprzepakowywane, są toksycz-
ne itrujące” (Stiglitz, 2010, s.320 in.).
Dominacja „zewnętrzności” wpomiarze
wartości, dominacja ocen izachowań stadnych,
kierowanie się naśladownictwem imarginaliza-
cja uwzględniania „wewnętrznych” jej podstaw
staje się swego rodzaju cechą naszych czasów,
wktórych blichtr ipowierzchowność zwycię-
żają zpogłębioną refl eksją, wnikliwością czy
wręcz odpowiedzialnością. Dotyczy to także
wyceny przedsiębiorstw, czego przejawem jest
chociażby znana zasada, zgodnie zktórą „przed-
siębiorstwo jest warte tyle, ile jest za nie skłonny
zapłacić potencjalny nabywca”. Profesor fi lozo-
fi i politycznej Gerald Allan Cohen wwydanej
w2009r. książce pod prowokacyjnym tytułem
Why not Socialism? uznaje uzależnianie wyceny
wartości pracy iproduktów wyłącznie od su-
biektywnej oceny zainteresowanych za główną
przypadłość kapitalizmu, za sprawą której po-
tencjał wiedzy, zwłaszcza refl eksje imożliwości
twórcze intelektualistów nie są należycie wyko-
rzystywane (Cohen, 2010, s.93). Eksponuje to też
Rainer Hank wpo części ironicznym komenta-
rzu do tejże książki: „Dlatego też nawet najmą-
drzejsi fi lozofowie wwarunkach kapitalizmu
nie otrzymują najwyższych wynagrodzeń (być
może dlatego tak wielu fi lozofów staje się socja-
listami), lecz otrzymują je ludzie tacy jak Mark
Zuckerberg, który przerwał studia, żeby założyć
swój «portal społecznościowy»” (tamże).
Osyndromie subiektywizmu izachowań
stadnych wpodejściu do wyceny wartości
świadczy niemało faktów zżycia gospodarcze-

48
Część II
PUNKTY ZWROTNE
go inawet globalny kryzys (czy kryzysy wogó-
le) – jak się okazuje – nie stanowi wystarcza-
jącego memento. „Jednak inwestorzy ostatnio
(2011r. – przyp. EM) oszaleli na pu nkcie wszyst-
kiego, co ma związek znowymi mediami. Od
rozkwitu dotcomów na przełomie tysiącleci
nie widziano tylu ofert przyciąganych przez
fi rmy sypiące modnymi słówkami jak: media
społecznościowe, platforma, społeczność czy
kontent. Facebook, protoplasta ich wszystkich,
spodziewa się, że oferta publiczna przyniesie
mu wycenę na poziomie 50 mld USD – więcej
niż imperium News Corp. Ruperta Murdocha
iprawie tyle co Boeing” (Rushe, 2011, s.30 in.).
Dzieje się tak wsytuacji, gdy „niejedną fi rmę
można kupić za 10 mld USD.Harley-Davidson,
liczący 108 lat legendarny producent motocy-
kli, jest wart niewiele mniej. Deutsche Börse
zapłaci podobną kwotę za nowojorską giełdę.
Tak a też jest cena za Twittera, nierentownego,
liczącego pięć lat serwisu mikroblogowego,
ogłaszanego albo megagwiazdą nowej ery ko-
munikacji, albo najbardziej dętym przykładem
kolejnej bańki spekulacyjnej na rynku dotco-
mów” (tamże). Zjednej strony, można te sza-
cunki postrzegać jako „wyceny zwariatkowa”,
zdrugiej jednak strony, podkreśla się informa-
cyjną wartość isiłę oddziaływania portali spo-
łecznościowych na przemiany społeczno-go-
spodarcze.
Zkolei do pomiaru działalności sektora fi -
nansowego odniósł się zaliczany przez „For-
tune Magazine” do najbardziej wpływowych
osób wświecie biznesu John C.Bogle, założyciel
funduszu inwestycyjnego The Vanguard Group.
Parafrazując sentencję Winstona Churchilla,
krytycznie konstatuje, że „nigdy tak wiele nie
było płacone za tak mało”, wskazał tym samym
na wynaturzenia wrachunku ekonomicznym
(Bogle, 2009, s.29–47). Wliteraturze przedmio-
tu nie brakuje dowodów na to, że sektor fi nan-
sowy ijego wkład wkształtowanie dobrobytu
społecznego jest przewartościowany, co znajdu-
je odzwierciedlenie zarówno wniebotycznych
wynagrodzeniach menedżerów, jak iwysokich
stopach zwrotu, niemających głębszych pod-
staw ekonomicznych. Jeśli bowiem uznać, że
wycena wartości powinna pozostawać wści-
słym związku zwkładem wpomnażanie dobro-
bytu społecznego, to wświecie biznesu, zwłasz-
cza fi nansowego zasada ta nie ma przełożenia
na rzeczywistość (wywiad zJ.Sachsem, 2009).
Tego m.in. dotyczy opinia Jeffreya Sachsa: „Moi
studenci prosto po uniwersytecie lądowali na
Wal l St reet iod razu zarabiali miliony. Wiem,
co umieli, więc wiem, że nie byli tych pieniędzy
warci”. Jeffrey Sachs ocenia, że „prawdziwy fe-
nomen drugiej części epoki Reagana polegał na
tym, że nawet po kolejnych kryzysach, bańkach
spekulacyjnych, skandalach, nie wytworzyły
się mechanizmy samokorekcyjne, które są naj-
większą siłą demokratycznego kapitalizmu. (…)
Kiedy spekulacja niszczy gospodarkę, powinna
się pojawić siła polityczna ograniczająca swo-
bodę spekulantów. Po raz pierwszy whistorii
Ameryki nic takiego się nie wydarzyło. Dlacze-
go? Amerykańska polityka jest skorumpowana
bardziej niż kiedykolwiek. Nigdy od najbogat-
szych ludzi inajwiększych fi rm nie płynęły do
polityki tak wielkie pieniądze. Nigdy kosztująca
miliony reklama nie miała tak wielkiego wpły-
wu na wybory” (tamże).
Wtej sytuacji specjalnego wymiaru nabie-
ra teza Thorsteina Veblena wopublikowanej
w1899r. Teorii klasy próżniaczej, zgodnie zktó-
rą „wprzypadku przestępstw przynoszących
wielką fortunę przestępcy kara nie jest tak wy-
soka ani potępienie tak znaczne, jakich należa-
łoby oczekiwać wświetle naiwnie pojmowa-
nego kodeksu moralnego. Złodziej lub oszust,
któremu przestępstwo to umożliwiło zyskanie
wielkiego bogactwa, łatwiej niż drobny zło-
dziej uniknie rygorystycznego wymiaru spra-
wiedliwości, ana dodatek, dzięki zdobytemu
bogactwu iostentacyjnemu wydawaniu swych
nielegalnych dochodów, zyska pewne quantum
dobrej reputacji” (Veblen, 2008, s.101).
Niemiecki fi lozof Peter Sloterdij k, odnosząc
się do dylematów pojmowania wartości, docho-
dzi do zaskakującego wniosku, że prawdziwym
bohaterem naszych czasów jest Harry Potter.
„Otóż powieści oHarrym Potterze zawierają

49Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wizję świata pozbawionego realnych granic.
Ten swoisty elementarz nakłaniał całe pokole-
nie czytelników, by odkryło wsobie czarodzieja.
Nawiasem mówiąc, angielskie słowo potter zna-
czy «garncarz», ato rzemieślnik wytwarzający
puste naczynia. Dziś tylko nieudacznicy wierzą
jeszcze wpracę, pozostali uprawiają garncarską
magię ipuszczają wruch swe produkty pochod-
ne” (wywiad zP.Sloterdij kiem, 2009). Ta prze-
niknięta gorzką ironią konstatacja wskazuje na
zagrożenia wynikające znaruszania proporcji
ibraku równowagi między zyskiem anakła-
dem pracy. „Właśnie ta dysproporcja odcisnęła
piętno na sposobie myślenia wminionych dzie-
sięcioleciach. Rzesze ludzi chciały wyrwać się
zrealnego świata, wktórym za 40 godzin pracy
tygodniowo uzyskuje się zaledwie przeciętne
wynagrodzenie, podczas gdy dzięki kilku go-
dzinom magii można dołączyć do grona arcybo-
gatych. Wynaleźliśmy niebezpieczne rachunki.
Miejsce prozaicznych równań zajęła cudaczna
arytmetyka. Rujnuje to poczucie adekwatno-
ści. Nasze rozumienie związków przyczyno-
wo-skutkowych zostało tak samo zniszczone
jak poczucie proporcji” (tamże).
Potwierdza to też opinia Petera Solomona,
byłego wiceprezesa banku inwestycyjnego Leh-
man Brothers (który jesienią 2008r. zbankru-
tował). Peter Solomon eksponuje niekorzystną
ewolucję tego sektora, porównując jego obecny
stan ze stanem sprzed kilku dekad (wywiad
zP.Solomonem 2009). „Firmy na Wall Street
praktycznie nie miały wtedy własnego kapita-
łu. Nie inwestowały własnych pieniędzy, lecz
handlowały akcjami dla swoich klientów. Były
przede wszystkim doradcą ipośrednikiem.
Tymczasem wostatnich latach banki inwesty-
cyjne na Wall Street stały się kopalniami kapi-
tału. Lehman Brothers wlatach 60. dysponował
może 10 mln własnych USD.W2007r. – k ilku-
nastoma miliardami. Aż do obecnego krachu
tłumy świetnie wykształconych młodych ludzi
trafi ających do fi rm na Wall Street zajmowały
się głównie wymyślaniem coraz bardziej skom-
plikowanych instrumentów fi nansowych iin-
westowaniem wnie pieniędzy swojej fi rmy”
(tamże). Także wtym kontekście prorocza jest
teza Veblena: „Ulepszenia nowoczesnych insty-
tucji, faworyzujące fi nansową stronę interesów,
powodują zastępowanie «kapitanów przemy-
słu», przez bezduszne spółki akcyjne, przez co
podstawowa funkcja klasy próżniaczej – po-
siadanie własności – staje się zbędna” (Veblen,
2008, s.177).
John C.Bogle, stwierdza: „znaleźliśmy się
wświecie, wktórym zbyt wielu spośród nas
nic już chyba nie wytwarza”. Handlujemy tylko
kawałkami papieru „wymieniając między sobą
tam izpowrotem akcje iobligacje, przy okazji
wypłacając za to naszym fi nansowym krupie-
rom prawdziwe fortuny. Wramach tego tren-
du koszty automatycznie rosną wraz ztworze-
niem bardzo skomplikowanych instrumentów
pochodnych (derywatów), za których sprawą
wsystem fi nansowy zostały wbudowane ol-
brzymie, aniezgłębione rodzaje ryzyka”. Jest
to następstwem m.in. nadmiernej fi nansyzacji
gospodarki, czyli odrywania się przepływów fi -
nansowych od procesów realnych, co już samo
wsobie może stanowić zarodek kryzysu (Tap-
scott, Williams, 2008). Ten kierunek przemian
sprawia, że, że „sługa staje się panem”. Jak kon-
statuje Bogle (2009, s.29–47), „wciągu dwóch
minionych stuleci Ameryka przestawiła się
zgospodarki opartej na rolnictwie na gospodar-
kę opartą na produkcji przemysłowej, potem na
gospodarkę opartą na usługach, iteraz na go-
spodarkę opartą głównie na operacjach fi nanso-
wych. Jednak ta oparta na fi nansach gospodar-
ka, zdefi nicji, pomniejsza wartość wytwarzaną
przez przedsiębiorstwa produkcyjne”. Choć au-
tor tej opinii nie kwestionuje kreowania przez
ten sektor wartości dodanej (m.in. poprzez two-
rzenie miejsc pracy), to zarazem zwraca uwagę,
że im więcej przejmuje dla siebie system fi nan-
sowy, tym mniej zyskuje inwestor, który jest
bazowym „żywicielem” obecnie istniejącego,
niezmiernie kosztownego fi nansowo-inwesty-
cyjnego „łańcucha żywieniowego”. Wobecnym
kształcie sektor fi nansowy uszczupla wartość
„możliwą do wytworzenia przez społeczeń-
stwo” (tamże).

50
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Ekonomistom zarzuca się ponadto ułomne
odczytywanie dzieł imyśli Adama Smitha, jako-
by rynek zwalniał jego uczestników zwymogu
zastanawiania się nad kwestiami moralności. Je-
śli bowiem dążenie do własnych egoistycznych
interesów itak doprowadzi – kierowane niewi-
dzialną ręką – do społecznego dobrobytu i„bo-
gactwa narodów”, to „wszystko, co musi nas
obchodzić iwszystko, co powinniśmy robić – to
upewnienie się, że działamy zgodnie znaszym
interesem”8. Takie podejście skutkuje margina-
lizacją aspektów moralnych ietycznych wżyciu
gospodarczym, co zkolei jest źródłem rozma-
itych przejawów destrukcji inierównowagi.
Skala naruszonej równowagi iglobalne, zło-
żone tego następstwa sprawiają, że wciąż braku-
je dostatecznie przekonujących koncepcji istra-
tegii rozwiązania tego problemu. Otwarte zatem
pozostaje pytanie, jakie wzorce strategii imo-
dele ustroju gospodarczego mogłyby sprzyjać
racjonalizacji społecznej. Mimo teoretycznych
sporów dotyczących ustroju gospodarczego
niekwestionowana pozostaje zasada ładu kon-
kurencyjnego. Jednak dogmat wolnego rynku
iwolnorynkowej konkurencji prowadzi do jej
wypaczania iograniczania. Następstwami nad-
miernej konfrontacyjności rynkowej podmiotów
mogą bowiem być niepożądane zjawiska izagro-
żenia, zwłaszcza że „granica między rywalizacją
adestrukcją jest niemal niezauważalna”9.
Nie brakuje niestety dowodów, że niezau-
ważalna może się także stać granica między
wiedzą adestrukcją. Aby wiedza nie była de-
strukcyjnie wykorzystywana, musi jej towarzy-
szyć mądrość. Już bowiem Cyceron wskazywał,
że „matką wszystkich dobrych rzeczy jest mą-
8 Taka i nter pretacja d zieł Adama Smitha cechu-
je przede wszystkim dzieła Friedricha Augusta von
Hayeka (koncepcja ładu spontanicznego) oraz Milto-
na Friedmana, ale także wielu innych ekonomistów,
zwłaszcza reprezentujących nurt neoliberalny.
9
Autor tego stwierdzenia Akio Morita zkoncernu
Sony podkreślał zarazem, że „przeświadczenie Amery-
kanów osprzeczności obu tych zjawisk także kształtuje
rzeczywistość. Ci, którym udziela się pomocy, miękną,
stając się chronicznymi pacjentami ipasożytami podat-
ników” (Hampden-Turner, Trompenaars, 1998, s.122).
drość” (Dicta…, 2010, sent. 4839). Awdodatku
„nigdy inaczej nie mówi natura, ainaczej mą-
drość” (Dicta…, 2010, sent. 6231).
Stąd też wpełni zasadny jest postulat – już
od dawna zgłaszany przez profesora Antonie-
go Kuklińskiego na Forum Myśli Strategicznej
wPolskim Towarzystwie Ekonomicznym (Ku-
kliński, 2011, s.65–68) – przejścia od paradyg-
matu opartego na wiedzy na paradygmat go-
spodarki opartej na mądrości. Antoni Kukliński
pisze: „chciałbym sformułować kontrowersyjną
tezę otwórczej destrukcji starego paradygma-
tu gospodarki opartej na wiedzy izastąpienia
go nowym paradygmatem gospodarki opartej
na mądrości. (…) Formułując tezę otwórczej
destrukcji starego paradygmatu, nie szukamy
przekreślenia wspaniałych osiągnięć gospo-
darki opartej na wiedzy wlatach 1990–2010.
Te o s i ągnięcia stwarzały jeden zkoniecznych
warunków kreowania nowego wcielenia gospo-
darki opartej na wiedzy XXIw. Osiągnięcia te
nie są jednak wystarczającym warunkiem suk-
cesu wspotkaniu zenigmą XXIw. (…) Epitafium
starego paradygmatu gospodarki opartej na
wiedzy powinno być przedmiotem pasjonują-
cej ikontrowersyjnej refleksji naukowej, która
niesie wielki potencjał innowacyjnych roz-
wiązań wprocesie spotkania zenigmą XXIw.
Wepitafium tym trzeba na nowo zinterpreto-
wać obserwację Alberta Einsteina: wyobraźnia
jest ważniejsza od wiedzy” (tamże). Nie można
wykluczyć, że postulat zmiany paradygmatu
może być uznany za zabieg czysto werbalny.
Brakuje mu bowiem wskazania narzędzi opera-
cjonalizacyjnych. Jednakże nawet tylko hasło-
we ujęcie tego problemu ma znaczenie. Słowa
mają bowiem swoją siłę, mogą głęboko zako-
rzeniać się wumysłach. Jest to apel oodwagę
bycia mądrym. Zaś słuszności takiego apelu nie
sposób zakwestionować. Jeśli nawet zostanie on
zakwalifi kowany jako utopia, to jest to zapewne
utopia wysoce użyteczna. Nie pozostanie zatem
bez wpływu na rzeczywistość. Postulat zmiany
paradygmatu może stanowić ważny początek
debaty na temat racjonalizacji wzorca rozwo-
ju społecznego (Kukliński, 2011; Mączyńska,

51Biuletyn P TE nr 2(5 6), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
2011)10. Zwłaszcza, że już Horacy zauważył, iż
„połowę bowiem dzieła wykonał, kto zaczął”.
Wobec występujących wgospodarce global-
nej dysfunkcji cywilizacji wiedzy Polska, dzięki
rencie zacofania może mieć szanse na dokona-
nie swego rodzaju „żabiego skoku” (tj. przesko-
czenia cywilizacji wiedzy) do kolejnego etapu
cywilizacji mądrości umożliwiającej jej opty-
malne wykorzystanie jej potencjału, bez cha-
rakterystycznych dla gospodarek wyżej rozwi-
niętych, dysfunkcji inadużyć wtym obszarze11.
Polska — paradygmat
gospodarki opartej
na mądrości
Postulat Antoniego Kuklińskiego przejścia
od paradygmatu gospodarki opartej na wiedzy
ku paradygmatowi gospodarki opartej na mą-
drości koresponduje zogłoszonym przez Mi-
chała Kleibera wlutym 2011r. dekalogiem dla
10
Stąd też zasadny jest postulat (zgłaszany na Fo-
rum Myśli Strategicznej wPolskim Towarzystwie Eko-
nomicznym przez profesora Antoniego Kuklińskiego)
przechodzenia od paradygmatu gospodarki opartej na
wiedzy na paradygmat gospodarki opartej na mądro-
ści. Ta m.in. kwestia będzie przedmiotem debaty wra-
mach przygotowywanego przez Polskie Towarzystwo
Ekonomiczne IKongresu Polskiej Myśli Strategicznej
(szczegóły vide: „Biuletyn PTE” 2010, nr 6 oraz 2011, nr
2). Wtym ostatnim numerze było prezentowane zagad-
nienie dychotomii wiedzy imądrości.
11 Zdaniem autora koncepcji „żabiego skoku”
W.L .Gardinera, kraje nierozwinięte, wykorzystując
cechy współczesnego rozwoju naukowo-technicznego,
mogą dokonać „żabiego skoku” od etapu, na którym się
znajdują do etapu postindustrialnego, mimo że współ-
cześnie dążenia krajów rozwij ających się irozwiniętych
nakierowane są raczej na uprzemysłowienie krajów
zacofanych. Te ostatnie pragną uprzemysłowienia, bo-
wiem utożsamiają je zbogatymi stylami życia. Wdą-
żeniach tych spotykają się zpoparciem krajów wysoko
rozwiniętych, które zkolei są – zdaniem W.L.Gardinera
– zainteresowane wprzerzuceniu przestarzałych tech-
nologii do krajów trzeciego świata. Koncepcja „żabie-
go skoku” jest oceniana dość krytycznie wliteraturze
ekonomicznej. Zarzuca się jej m.in. pomij anie kosztów
społecznych związanych z„przeskakiwaniem etapów”
wrozwoju (zob. Sztaba, 1995, s.134 in.).
społeczeństwa wiedzy, umiejętności iprzedsię-
biorczości pt. Mądra Polska. Dekalog ten obej-
muje 10 postulatów, których realizacja powinna
leżeć upodstaw strategii innowacyjnego roz-
woju państwa (wywiad zM.Kleiberem, 2011).
Według Kleibera „przeważająca część naszego
społeczeństwa, szczęśliwa zpowodu odzyska-
nia przez nas 20 lat temu pełnej narodowej pod-
miotowości iodczuwająca satysfakcję zwielu
naszych dokonań tego okresu, ma dzisiaj jed-
nocześnie nieodparte uczucie zbliżających się
zagrożeń dla naszego dalszego stabilnego roz-
woju iwysoce nieskutecznego wykorzystywa-
nia danej nam przez historię niepowtarzalnej
szansy na nadrobienie cywilizacyjnych opóź-
nień. Niektórzy przypisują ów niedosyt nie-
możności przezwyciężenia demonów okresu
sprzed transformacji – mielibyśmy jako społe-
czeństwo ciągle tkwić wmentalnych okowach
realnego socjalizmu. Kluczową przyczyną na-
szych obecnych obaw irozczarowań jest jednak
według mnie coś zupełnie innego. Przyczyną tą
jest brak przekonującego modelu prorozwojo-
wych zmian funkcjonowania państwa, anawet
więcej – brak wiary wielu polityków wpotrze-
bę stworzenia takiego modelu. Nie nadążamy
za przemianami, którym podlega dzisiejszy
świat, adynamika tego procesu odkrywa zcałą
bezwzględnością nasz brak przygotowania do
stawienia czoła wyraźnie widocznym wyzwa-
niom, choć to właśnie teraz, na naszych oczach,
rozstrzyga się polski los na najbliższe dekady”12.
Istotne jest zatem, aby mieć na względzie długo-
okresową perspektywę.
Potrzeba myślenia
strategicznego i dylematy
z nim związane
Warunkiem koniecznym – postulowanej
wobec dysfunkcji cywilizacji wiedzy – zmiany
paradygmatu zgospodarki opartej na wiedzy
12
Tam że.

52
Część II
PUNKTY ZWROTNE
na paradygmat gospodarki opartej na mądrości
jest refl eksja strategiczna. Wsytuacji narastającej
globalnej niepewności refl eksja owa powinna
być ukierunkowana na identyfi kowanie głów-
nych zagrożeń rozwoju cywilizacyjnego. Pod-
stawowe znich to następstwa globalnego na-
ruszenia równowagi wwielu obszarach (wtym
demografi cznej, ekologicznej, fi nansowej).
Transformacja demografi czna (zjej dynamiką)
to jeden zwęzłów gordyjskich współczesnego
świata. Wskazuje na to zgodnie wielu ekonomi-
stów, m.in. twórca koncepcji globalnie naruszo-
nej równowagi, Lester Thurow wymienia de-
mografi ę (wtym gwałtowny przyrost ludności
wnajbiedniejszych krajach, wzrost mobilności
istarzenie się społeczeństw) jako jedną zpięciu
„płyt tektonicznych”, których równoczesne ru-
chy są determinantą podskórnych sił przemian.
Jak podkreśla Thurow, podobnie jak systemy
biologiczne, formacje społeczno-gospodarcze
„wkraczają wokres naruszonej równowagi
zwolno ewoluującymi, lecz mocno ustalonymi
strukturami. Wyłaniają się zaś ztych okresów
zradykalnie zmienionymi strukturami, które
znowu zaczynają ewoluować” (Thurow, 1999)13.
Tak że wkrajowych analizach problemy de-
mografi czne, jak np. starzenie się mieszkańców
krajów europejskich irosnąca fala imigrantów
zAfryki iAzji oraz regres demografi czny, wy-
mienia się (obok takich czynników jak: rosnące
koszty ipogarszająca się dostępność tradycyj-
nych źródeł energii, rosnąca rola Chin iIndii
wglobalnej gospodarce oraz starzenie się wie-
dzy inarastające tempo postępu technologicz-
13 Lester C.Thurow (1999) obok demografi i wy-
mienia cztery inne „płyty tektoniczne”, wtym: upadek
komunizmu, co m.in. (zgodnie zkoncepcją wahadła)
dało podłoże do bezkrytycznej wiary wdoktrynę neo-
liberalizmu; gospodarka bazująca na kapitale intelektu-
alnym, na wiedzy; postępująca globalizacja izwiązana
znią rosnąca złożoność inieprzejrzystość powiązań
gospodarczych; świat bez dominującego mocarstwa, co
przejawia się wstopniowej utracie przez USA mocar-
stwowej hegemonii. Obecnie do tych pięciu płyt tekto-
nicznych należałoby – moim zdaniem – dodać dwie ko-
lejne: fi nansyzacja gospodarki światowej, czyli przerost
sektora fi nansowego oraz występujący wskali globalnej
zanik kultury myślenia strategicznego.
nego) jako jedne znajważniejszych wyzwań
izagrożeń społeczno-gospodarczych wPolsce.
Na zagrożenia rozwoju wynikające zsytu-
acji demografi cznej wskazuje się także wpro-
gnostycznym dokumencie rządowym (Raport
„Polska 2030” 2009)14. Sytuacja demografi czna,
aktywność zawodowa oraz adaptacyjność zaso-
bów pracy to jedne zdziesięciu najważniejszych
determinant rozwoju Polski. Globalnie naruszo-
na równowaga skutkuje wwielu krajach, wtym
także wPolsce, zwiększającym się defi cytem fi -
nansów publicznych.
Wtakich warunkach jedną znajważniej-
szych funkcji refl eksji strategicznej iprognoz
jest wczesne ostrzeganie przed zagrożeniami
oraz identyfi kowanie nowych trendów iob-
szarów wiedzy. Na ekonomistach spoczywa
niezbywalny obowiązek dbałości oprzyszłość.
Podkreśla to przedstawiciel szkoły austriackiej,
Henry Hazlitt. „Sztuka ekonomii polega na tym,
by spoglądać nie tylko na bezpośrednie, ale ina
odległe skutki danego działania czy programu;
by śledzić nie tylko konsekwencje, jakie dany
program ma dla jednej grupy, ale jakie przy-
nosi wszystkim” (Hazlitt, 1993, s.17). Jednakże,
wnaukach społecznych, ado nich należy eko-
nomia – nigdy nie ma pewności. „Nawet najwy-
bitniejsi eksperci nie uwolnią nas od niepewno-
ści. (…) Nie da się stworzyć sensownej ekonomii
abstrahującej od nieprzewidywalności ludzkich
reakcji na sygnały, informacje, polecenia, bodź-
ce”.
Antoni Kukliński – nawiązując do funkcjo-
nującej wliteraturze światowej koncepcji inven-
ted tradition (wynalezionej tradycji), per analogiam
proponuje koncepcję invented future (wynalezio-
nej przyszłości). Podkreśla, że „wynaleziona
przyszłość regionu roku 2020 lub 2050, nie jest
14 Obok sytuacji demografi cznej wskazuje się
wtym dokumencie na osiem innych czynników trak-
towanych jako kluczowe dla rozwoju Polski: wysoki
wzrost gospodarczy, solidarność ikonwergencja regio-
nalna, potencjał infrastruktury, bezpieczeństwo ener-
getyczno-klimatyczne, gospodarka oparta na wiedzy
irozwój kapitału intelektualnego, poprawa spójności
społecznej, sprawne państwo, wzrost kapitału społecz-
nego.

53Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
zadaniem tak szaleńczym jakby to się mogło
prima facie wydawać. Przyszłość wynaleziona to
przyszłość, wktórej pojawiają się nowe struk-
tury inowe siły napędowe procesów rozwojo-
wych, które są trudno wyobrażalne lub niewy-
obrażalne hinc et nunc” (Kukliński, 2008).
Gdy świat jest nieprzewidywalny ipełen
„czarnych łabędzi”, podstawową funkcją re-
fl eksji strategicznej powinna być identyfi kacja
głównych trendów rozwoju, aprzede wszyst-
kim koncentracja na najmniej przewidywalnych
obszarach ryzyka. Stąd też nierzadko kwestio-
nowana jest użyteczność prognoz. Nie braku-
je też złośliwych komentarzy dotyczących ich
nietrafności, nawet opinii, że oprognozach na
pewno można powiedzieć tylko tyle, że się na
pewno nie sprawdzają15. Jednak mimo tak duże-
go ryzyka nietrafności prognoz gospodarczych
są one użyteczne. Jedną znajważniejszych
funkcji prognoz, aprzede wszystkim progno-
stycznych refl eksji jest identyfi kowanie zagro-
żeń iwczesne ostrzeganie. Istotne jest ponadto
wczesne identyfi kowanie nowych szans iźródeł
rozwojowych. Pesymistyczne prognozy zzało-
żenia mają charakter ostrzegawczy isą formu-
łowane po to, żeby się nie sprawdziły. P r og nozy
sprzyjają pobudzaniu wieloscenariuszowego
myślenia oprzyszłości. Koresponduje to ztof-
fl erowską koncepcją futuryzmu społecznego.
Wsytuacji wszechogarniającej niepewności
iniebywałej dynamiki przemian może on sta-
nowić barierę destrukcyjnych następstw „szoku
przyszłości”. Futuryzm społeczny bowiem to an-
gażowanie szerokich kręgów społecznych oraz
wszystkich szczebli władzy irządzenia wprace
15 Niewiary wprognozowanie ukrywa premier
Donald Tusk – m.in. wwywiadzie dla „Wprost”: „Nie
szukam usprawiedliwień, ale jak ktoś bierze władzę,
musi być przygotowany, że będzie jak wtym powie-
dzeniu: k iedy człowiek planuje, to Pan Bóg się śmieje.
(…) Wolę politykę, która gwarantuje, jak niektórzy mó-
wili złośliwie, ciepłą wodę wkranie. Bo wielu wita to
zuznaniem, że jest wreszcie silna partia, która jest po-
wściągliwa iskromna, jeśli chodzi onarzucanie ludziom
wielkich celów, która daje za to wielką stabilizację. (…)
Wdzisiejszym świecie największym dobrem dla pań-
stwa jest stabilność. My nie jesteśmy par tią wizjonerów”
(wywiad zD.Tusk iem, 2 010 ).
strategiczne. Wymaga to m.in. instytucjonalnej
obudowy iodbudowy prognozowania (Toffl er,
2000, s.448). Wskazuje to zarazem na znaczenie
rozwoju ośrodków prognozowania wskali glo-
balnej iswego rodzaju globalnej geografi i pro-
gnoz. Wciąż niestety aktualna jest teza Alvina
Tof fl era, zgodnie zktórą „obecnie wszyscy czują
się odcięci od możliwości wpływu na kierunki
itempo zmian”. Toffl er wskazuje na potrzebę
dysponowania „czułym systemem wskaźni-
ków” stopnia realizacji celów społecznych ikul-
turowych, zintegrowanych ze wskaźnikami
ekonomicznymi, co sprzyjałoby humanizacji
prognozowania. Rekomenduje tworzenie na
różnych szczeblach „ośrodków imaginacyj-
nych”, ukierunkowanych na interdyscyplinarne
„uaktywnianie mózgów”. Uznaje, że byłoby to
źródłem pomysłów, idei „októrych technokra-
tom się nie śniło”16. Podkreśla, że sztuka futuro-
logii pokazuje, co jest możliwe, prawdopodob-
ne, apolityka futurologii – co pożądane. „Racje
przemawiające za badaniem prawdopodobnych
wariantów przyszłości są nieodparte. Usiłowa-
nia przewidywania przyszłości wsposób nie-
unikniony zmieniają ją, choć nikt nie może jej
znać. (…) Mimo to czas obalić raz na zawsze
popularny mit, że przyszłość jest nierozpozna-
walna. Ogólne wyobrażenie otym, co może
nastąpić, jest lepsze niż żadne. (…) Jeśli błędne,
to itak korzystne” (tamże, s.455). Toffl er, wska-
zując na potrzebę rozwoju społecznej konsul-
tantów przyszłości podkreśla, że to co naiwne
wepoce przemysłowej nie jest naiwne współ-
cześnie. Społeczny futuryzm może stanowić re-
16 Ośrodki futurologiczne występują wwielu
przedsiębiorstwach ikrajach Horyzont czasowy prac
sięga nawet 50 lat. A.Toffl er (2000, s.455) wskazuje na
potrzebę tworzenia futurologicznego „magazynu my-
śli na wzór metody delfi ckiej” iposzerzenie koncepcji
możliwych wersji przyszłości, potrzebę wielorakich wi-
zji, marzeń – obrazów potencjalnego jutra. „Producent
szkła poszukuje autora powieści fantastyczno-nauko-
wych, aby wyimaginował mu możliwe formy działalno-
ści korporacji wprzyszłości Przedsiębiorstwa zwracają
się do tych „bujających wobłokach” i„niebieskich pta-
ków” nie tyle wcelu uzyskania naukowych prognoz na
temat tego co prawdopodobne, ile daleko wybiegających
myślą spekulacji dotyczących tego, co możliwe.

54
Część II
PUNKTY ZWROTNE
medium na wąsko ekonomiczny technokratyzm
ikrótkowzroczność ekonomiczną, tym bardziej,
że postęp idynamika zmian dezaktualizują tra-
dycyjne cele przedsiębiorstw iinnych instytucji.
Wanalizach globalnych turbulencji wska-
zuje się na błędy wpolityce ustroju gospodar-
czego. Przykładowo, Nouriel Roubini iSte-
phen Mihm podkreślają, że kryzys zadecyduje
oprzyszłych rozwiązaniach, wykreuje dzień ju-
trzejszy, zjego ramami ustroju gospodarczego17.
Stąd aktualność pytania ooptymalny kształt
ustroju gospodarczego ioprzyszłość, dominu-
jącego do czasu globalnego kryzysu, neoliberal-
nego, leseferystycznego, anglosaksońsk iego mo-
delu kapitalizmu (Roubini, 2009). Wliteraturze
przedmiotu podkreśla się konieczność zmian
ustrojowych ukierunkowanych na zmniejsza-
nie zagrożeń ocharakterze kryzysu. Znany
ekonomista niemiecki Peter Bofi nger zastana-
wia się, czy model wolnorynkowej gospodarki
jest możliwy do uratowania idlaczego obecnie
potrzebne jest silne państwo18.
Obecnie zyskuje na znaczeniu teza, że pier-
wotne źródła dysfunkcji wgospodarce opartej
na wiedzy tkwią przede wszystkim wbłędach
ustrojowych, m.in. wbezkrytycznym podda-
niu gospodarczej polityki ustrojowej doktrynie
neoliberalnej19. Charakterystyczne, że opinie ta-
17
„Uważamy bowiem, że aby zrozumieć, czym są
kryzysy ijak sobie znimi radzić, należy posłużyć się
metodą bardziej holistyczną ieklektyczną, niż się zwy-
kle przyjmuje. Nie pozwalamy na to, by kierowała nami
ideologia ani emocje. Zdajemy sobie bowiem sprawę, że
kryzysy mają różne odcienie, anarzędzia, które spraw-
dzają się wjednej sytuacji, winnej mogą się okazać nie-
skuteczne” – ze wstępu do książki Nouriela Roubiniego
iStephena Mihma (2011, s.24).
18
Ramy ustrojowe porównuje się do swego rodza-
ju klatki. Obrazowo przedstawił to jeden zmenedże-
rów: „Gdy tygrys wyrywa się na wolność isieje spusto-
szenie, tylko wariat by go potępiał. Naprawdę winien
jest ten idiota, który go nie upilnował”: ( „Ty g o d n i k F o -
rum”, nr32, 9–15.08.2010. s. 3).
19 „Poziom interwencji konieczny do ustabilizo-
wania systemu stawia pod znakiem zapytania dalsze
istnienie tradycyjnego wolnorynkowego (laissez-faire)
kapitalizmu; wepoce pokryzysowej rządy, używając
bardziej restrykcyjnych regulacji iściślejszego nadzoru,
mogą zacząć wywierać bardziej bezpośredni bądź po-
kie formułowane są także przez niedawnych jej
wyznawców. Do ich grona można zaliczyć np.
Jeffreya Sachsa, który podkreśla, że „znaleźli-
śmy się między dwiema woluntarystycznymi
utopiami. Jedna kanonizuje rynek, adruga spo-
łeczeństwo. Większość ludzi dała sobie wmówić,
że żadne państwo im nie pomoże, ajeśli obieca
im pomóc, itak wszystko zmarnuje. Sporo czasu
upłynie, nim ludzie dadzą się znów przekonać,
że bez silnego państwa nie da się mieć dobrego
społeczeństwa ani sprawnej gospodarki” (wy-
wiad zJ.Sachsem, 2009). Podobną opinię wyra-
ża też Bofi gner, podkreślając wagę efektywnego
zbilansowania roli państwa irynku wgospo-
darce (Bofi nger, 2010)
Zkolei Maciej Bałtowski (2009, s.7) wskazu-
je na zagrożenie wpostaci ewoluowania kapi-
talizmu ku socjalizmowi, co przywodzi na my-
śli pochodząca z1942r. schumpeterowską tezę
otransformacji kapitalizmu wsocjalizm. Jednak
wodróżnieniu od Schumpetera, który stwier-
dził, że kapitalizm nie miał szans przetrwania,
aopostępującej przemianie wsocjalizm prze-
sądzają nie jego klęski, ale sukcesy, Bałtowski
wskazuje na klęski kapitalizmu. Stwierdza, że
„wostatnich kilkudziesięciu latach następowało
swoiste, trudno dostrzegalne na pierwszy rzut
oka, ewoluowanie systemu rynkowego kapitali-
zmu wkierunku systemu cechującego się pew-
nymi elementarnymi przymiotami gospodarki
socjalistycznej” (Bałtowski, 2009, s.2). Przejawia
się to m.in. w„doktrynalnej podstawie systemu
gospodarczego”. Zarazem autor ten przestrzega
przed nadmierną wiarą wglobalne regulacje
gospodarki. Podkreśla, że zdoświadczeń go-
spodarki socjalistycznej wynikają pewne gene-
ralne wnioski odnośnie do sposobów funkcjo-
nowania tych globalnych regulatorów. Przede
wszystkim powinny one koncentrować swoją
aktywność nie na zastępowaniu rynku – co
zawsze prowadzi do różnorodnych, negatyw-
nych konsekwencji – lecz na ograniczaniu jego
zawodności. Jeśli globalny regulator uwierzy
średni wpływ na gospodarkę.” – ze wstępu do książki
Nouriela Roubiniego iStephena Mihma (2011, s.28).

55Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wswoją mądrość iswoją omnipotencję, jeżeli
nie powściągnie konstruktywistycznych zapę-
dów inadmiernego optymizmu antropologicz-
nego, to niewątpliwie skończy jak centralny
planista wsocjalizmie. Wydaje się, że jedyną
możliwością jest, aby działały one zgodnie zlo-
giką rynku, marktkonform, jak zakłada teoria nie-
mieckiej społecznej gospodarki rynkowej.
Teza ta jest ważna, tym bardziej że nawią-
zuje do konstytucyjnego modelu polskiej go-
spodarki, czyli właśnie społecznej gospodarki
rynkowej. Wobec ujawniających się wskutek
globalnego kryzysu dysfunkcji ustrojowych
idea społecznej gospodarki rynkowej zyskuje
na atrakcyjności. Bazuje bowiem na teorii ordo-
liberalnej, ata zkolei nawiązuje do wywodzącej
się zczasów antycznego Imperium Romanum idei
„ordo”, której istotą jest ukształtowanie ładu od-
powiadającego naturze człowieka izapewnia-
jącego gospodarce równowagę. Globalny kry-
zys fi nansowy przemawia wpewnym stopniu
za koncepcją społecznej gospodarki rynkowej.
Jest bowiem charakterystyczne, że kryzys ten
dotyka najpotężniejsze rynki kapitalistycznego
świata, wtym przede wszystkim USA iWielkiej
Brytanii. Wmniejszym stopniu ucierpiały kra-
je otzw. nordyckim systemie gospodarczym,
gdzie idee społecznej gospodarki rynkowej są
realizowane wpraktyce.
Chociaż opinie na temat modelu społecznej
gospodarki rynkowej są dość kontrowersyjne,
to analiza jego cech wskazuje, że daje on szan-
sę na stworzenie trwałych podstaw spójności
irównowagi rozwoju społecznego igospodar-
czego. Idea społecznej gospodarki rynkowej
ma bowiem zzałożenia charakter holistyczny,
czyli całościowy, tzn. wsposób kompleksowy
obejmuje poszczególne elementy niezwykle
złożonego systemu, jakim jest ustrój społecz-
no-gospodarczy. Jednak warunkiem efektyw-
nego wdrażania wpraktyce ordoliberalnej
koncepcji społecznej gospodarki rynkowej jest
jej przystosowanie do współczesnych, bezpre-
cedensowo dynamicznych przemian technolo-
gicznych, społecznych igospodarczych, wtym
globalizacji.
Podsumowanie
Charakterystyczna dla współczesnego świata
zmienność i„naruszona równowaga” zmusza
do poszukiwania nowych, przyszłościowych
koncepcji teoretycznych irozwiązań ukierun-
kowanych na dostęp do cywilizacji wiedzy.
Istotne jest jej nastawienie na ograniczanie dy-
chotomii wiedzy imądrości oraz na symbiozę
postępu ekonomicznego, społecznego iekolo-
gicznego. Wzorcem takiego symbiotycznego po-
dejścia są idee społecznej gospodarki rynkowej.
Nie są one nowe, ale współczesność zdaje się co-
raz wyraźniej potwierdzać ich zasadność. Jed-
nak także ten model wymaga dostosowania do
zmieniających się warunków gospodarczych,
wtym przede wszystkim do zmieniających się
(m.in. pod wpływem globalizacji) obszarów
władzy ikompetencji decyzyjnych.
Czy i w jakim stopniu holistyczna koncep-
cja społecznej gospodarki rynkowej okaże się
przydatna w praktyce, pokaże przyszłość. Za-
miast udzielać odpowiedzi wprost, odpowiem
pytaniem na pytanie, posługując się sformuło-
waniem Thurowa: (1999, s. 29) „W jaki sposób
system kapitalistyczny ma funkcjonować w erze
potencjału intelektualnego, jeśli potencjał ten
nie może być posiadany na własność?”
Tak ie ujęcie kwestii będącej przedmiotem
rozważań generuje następne pytanie: Jakie
rozwiązania ustrojowe mogłyby sprzyjać naj-
lepszemu wykorzystaniu potencjału wiedzy?
Ikolejne: Jaką rolę wprocesie przemian pełnić
będzie teoria ekonomii iposzczególne „szkoły
ekonomiczne”? Są to pytania tym bardziej istot-
ne, że ekonomistów iteorie ekonomii obarcza się
winą za występujące wgospodarce dysfunkcje,
wtym iza to, że nie udało im się przewidzieć
obecnego kryzysu izapobiec mu.
Pytania te traktuję jako otwarte ijako przed-
miot dalszych refl eksji idyskusji. Potrzeba takiej
dyskusji – zuwzględnieniem refl eksji futuro-
logicznej – staje się coraz bardziej oczywista.
Mimo że fukuyamowska teza okońcu historii
oraz doktryna neoliberalna zzałożenia margi-

56
Część II
PUNKTY ZWROTNE
nalizują refl eksję futurologiczną, pozostawiając
przyszłość do uregulowania przez mechanizm
wolnego rynku, to obecnie – wobec problemów
świata – potrzeba myślenia oprzyszłości idzia-
łań na jej rzecz oraz potrzeba kultury myślenia
strategicznego są coraz powszechniej uznawa-
ne. Dziś jednak Francis Fukuyama nie upiera
się przy tej tezie, krytycznie oceniając „fetysz
otwartego rynku” ipodkreślając, że „pierwszą
nauczką wyniesioną zkryzysu przełomu 2. i3.
tysiąclecia było pozbycie się tej wiary. Jedną
zkonsekwencji kryzysu fi nansowego przełomu
lat 2008 i2009 było odkrycie przez Amerykanów
iBrytyjczyków tego, co Azjaci wywnioskowali
już ponad dziesięć lat temu: że otwarte rynki
kapitałowe, wpołączeniu znieuregulowanym
sektorem fi nansowym, to doskonała recepta na
katastrofę” (Fukuyama, 2011).
Wwarunkach polskiej gospodarki rozwój
cywilizacyjny wymaga mądrych strategii iram
ustrojowych, zapewniających holistyczne go-
dzenie interesów gospodarczych, społecznych
iekologicznych.
Bibliografi a
Bałtowski M.(2009), Gospodarka socjalistyczna
wPolsce. Geneza, rozwój, upadek, WN PWN, War-
szawa.
Beck U.(2002), Społeczeństwo ryzyka. Wdrodze
do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa.
Bofi nger P.(2009), Ist der Markt noch zu retten?
Warum wir jetzt einen starken Staat brauchen, Econ
Verlag, Düsseldorf.
Bofi nger P.(2010), Czeka nas epokowa zmiana,
„Forum”, nr 32.
Bogle J.C.(2009), Dość. Prawdziwe miary bo-
gactwa, biznesu iżycia, PTE, Warszawa.
Co ekonomiści myślą oprzyszłości (2009), red.
J.Kleer, E.Mączyńska, A.Wierzbicki, PTE, War-
szawa.
Cochrane J.H.(2009), How did Paul Krug-
man get it so Wrong?, http://modeledbeha-
vior.com/2009/09/11/john-cochrane-re-
sponds-to-paul-krugman-full-text, 11.09.2009.
Cohen G.A.(2010), Sozialismus. Warum nicht?,
Albrecht Knaus Verlag, Muenchen.
Cytaty mądre izabawne (2001), red. H.Markie-
wicz, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Dicta (2010), WAM, Kraków.
Fukuyama F.(2011), Nie stać nas na kapitalizm,
„Tygodnik Forum”, nr 17/18.
Gomułka S.(2009), Krugman, diagnozując
przyczyny kryzysu, pomij a znaczące zjawiska, http://
www.obserwatorfinansowy.pl/2009/10/15/wy-
wiad-z-prof-gomolka/?k=debata.
Hampden-Turner C., Trompenaars A.(1998),
Siedem kultur kapitalizmu, Dom Wydawniczy
ABC, Warszawa.
Hazlitt H.(1993), Ekonomia wjednej lekcji,
Znak-Signum, Kraków.
Krugman P.(2008), The Return of Depression
Economics and the Crisis of 2008, W.W.Norton &
Co Inc., New York.
Krugman P.(2009a), How Did Economists Get
It So Wrong?, „New York Times”, 2.09.2009.
Krugman P.(2009b), It’s the Stupidity Economy,
http://krugman.blogs.nytimes.com, 13.11.2009.
Kukliński A.(2008), Problematyka przyszło-
ści regionów. Piętnaście komentarzy. Wposzukiwa-
niu nowego paradygmatu, http://www.mrr.gov.
pl/Aktualnosci /Polityka%20regionalna/ Docu-
ments/1561d8db763b4367a323cca68d4cc62dPro-
blematykaPrzyszociRegionw15komentarzyW-
poszukiwa.pdf, 15.03.2008.
Kukliński A.(2011), Od gospodarki opartej na
wiedzy do gospodarki opartej na mądrości. Na spot-
kanie zenigmą XXI wieku, „Biuletyn PTE”, nr 2.
Leith W.(2009), Still looking for afree lunch,
„The Guardian”, 27.12.2009.
Lucas R.(2009), Robert Lucas on economics,
„The Economist”, 6.08.2009.
Mączyńska E.(2011), Dychotomia wiedzy imą-
drości. Komentarz do tekstu Antoniego Kuklińskiego
pt. Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki
opartej na mądrości. Na spotkanie zenigmą XXI wie-
ku, „Biuletyn PTE”, nr 2.
Ortega y Gasset J.(2002), Bunt mas, Muza,
Warszawa.
PlanEcon Monthly Report. Developments in
the Economies of Central Europe and Russia (2010),

57Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
IHS Global Insight, Lexington, Mass., vol. XXV,
nr13–14.
Raport „Polska 2030” (2009), Kancelaria Pre-
zesa Rady Ministrów, Warszawa.
Rifkin J.(2003), Koniec pracy. Schyłek siły robo-
czej na świecie ipoczątek ery postrynkowej, Wydaw-
nictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Ritzer G.(1999), Makdonaldyzacja społeczeń-
stwa, Muza, Warszawa.
Roubini N.(2009), Laissez-Faire Capitalism
Has Failed. The fi nancial crisis lays bare the weakness
of the Anglo-Saxon model, „Forbes”, 19.02.2009,
http://www.forbes.com/2009/02/18/depression
-fi nancial-crisis-capitalism-opinions-columnis
ts_recession_stimulus.html.
Roubini N., Mihm S.(2010), Crisis Economics:
ACrash Course in the Future of Finance, Penguin
Press, New York.
Roubini N., Mihm S.(2011), Ekonomia kryzy-
su, Wolters Kluwer Polska, Warszawa.
Rushe D.(2011), Jeszcze jedna bańka? Mikroblo-
gowe kopalnie złota, „Forum”, nr 9.
Science, governments and business working toge-
ther to meet the challenges of our time Future Dialo-
gue – An international conference of leading experts
and decision-makers in Berlin on October 26 (2009),
Berlin, 26.10.2009, http://w1.siemens.com/press/
pool/de/pressemitteilungen/2009/corporate_
communication/axx20091005e.pdf.
Skidelsky R.(2009), Keynes versus the Classics:
Round 2, Project Syndicate, 13.10.2009, http://
www.skidelskyr.com/site/article/keynes-ver-
sus-the-classics-round-2.
Skidelsky R.(2011), Democracy or Finance,
Project Syndicate, 18.04.2011, http://www.ski-
delskyr.com/site/article/democracy-or-fi nance.
Sloterdij k P.(2009), Du mußt dein Leben än-
dern. Über Anthropotechnik, Suhrkamp Verlag,
Frankfurt am Main.
Stiglitz J.E.(2010), Freefall. Jazda bez trzymanki.
Ameryka, wolne rynki itonięcie gospodarki światowej,
PTE, Warszawa.
Sztaba S.(1994), Ekonomia niekonwencjonalna,
Read Me, Warszawa.
Taleb N.N.(2007), The Black Swan: The Impact of
the Highly Improbable, Random House, New York.
Tapscott D., Williams A.(2008), Wikinomia.
Oglobalnej współpracy, która zmienia wszystko, Wydaw-
nictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa.
Thurow L.C.(1999), Przyszłość kapitalizmu:
Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat jutra,
Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Tof fl er A.(2000), Szok przyszłości, Zysk iS-ka,
Poznań.
Tof fl er A.(2003), Zmiana władzy. Wiedza, bo-
gactwo iprzemoc uprogu XXI stulecia, Zysk iS-ka,
Poznań.
Tof fl er A., Toffl er H.(1996), Budowa nowej cy-
wilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk iS-ka, Poznań.
Towards asustainable future (2009), „The Eco-
nomist”, 5–11.12.2009.
Veblen T.(2008), Teoria klasy próżniaczej,
Muza, Warszawa.
Wall Street and the Financial Crisis: Anatomy of
aFinancial Collapse (2011), United States Senate,
Committee on Homeland Security and Govern-
mental Affairs, Permanent Subcommittee on In-
vestigations, Washington 13.04.2011.
What Went Wrong with Economics. And How the
Discipline Should Change to Avoid the Mistakes of the
Past (2009), „The Economist”, 16.07.2009.
Wywiad zA.Negrim (2010), Marks by się
uśmiał, „Forum” 2010, nr 4.
Wywiad zD.Tuskiem (2010), Nasza wielka
stabilizacja, „Wprost” 2010, nr 39.
Wywiad zJ.Sachsem (2009), „Polityka”,
19.01.2009.
Wywiad zM.Kleiberem (2011), Prof. Kleiber
zaprasza do debaty nad „Mądrą Polską”, 15.02.2011,
http://www.naukawpolsce.pap.pl/palio/html.
run?_Instance=cms_naukapl.pap.pl&_Page-
ID=1&s=szablon.depesza&dz=MADRAPOL-
SKA&dep=379758&data=&lang=PL&_Check-
Sum=-639034386.
Wywiad zP.Sloterdij kiem (2009), Ratunek
nie przyjdzie zgóry, „Forum” 2009, nr 14.
Wywiad zP.Solomonem (2008), b.wiceszef
Lehman Brothers: Pracownicy wycofywali swoje in-
westycje wcześniej, „Gazeta Wyborcza”, 3.11.2008.
Wywiad zR.Frydmanem (2008), Ekonomia
niepewności, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta”,
8.03.2008.

58
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Wprowadzenie
Konsekwencją przyjęcia podstawowego doku-
mentu UE Europa 2020: Strategia na rzecz inteli-
gentnego izrównoważonego rozwoju sprzyjają-
cego włączeniu społecznemu są podejmowane
działania wróżnych obszarach polityk mające
na celu realizację tych idei. Jednym ztych ob-
szarów jest polityka regionalna mogąca wprak-
tyce wdrażać idee inteligentnego rozwoju
wregionach UE.Jak bowiem stwierdziła Rada
Europejska „polityka regionalna może uwolnić
potencjał wzrostu UE poprzez promocję inno-
wacji we wszystkich regionach, zapewniając
przy tym komplementarność pomiędzy unij -
nym, krajowym iregionalnym wsparciem dla
innowacji, badań irozwoju, przedsiębiorczości
oraz TIK.Polityka regionalna jest rzeczywiście
podstawowym środkiem przełożenia priory-
tetów Unii innowacji na działania praktyczne
wterenie”1. Cały kierunek działań sprowadza
1 KOM(2010) 553, Komunikat Komisji do Parla-
mentu Europejsk iego, Rady, Europejskiego Komitetu
się do bardziej skoncentrowanego niż dotych-
czas wspierania irozwij ania innowacji oraz ba-
dań irozwoju, co oznacza przeznaczenie więk-
szej niż dotychczas części środków zEFRR na
pobudzanie inteligentnego rozwoju.
Niniejszy tekst ma na celu skrótowe zapre-
zentowanie stanu przygotowań woj. mazowiec-
kiego do realizacji inteligentnej specjalizacji,
diagnozy wtym zakresie oraz założeń doku-
mentów, które będą podstawą zarządzania re-
gionalnego wtym zakresie.
Co to jest inteligentna
specjalizacja regionalna?
Wpierwszej kolejności dla prowadzenia dzia-
łań mających na celu inteligentny rozwój nale-
ży dokonać strategicznej analizy istniejących
Ekonomiczno-Społecznego iKomitetu Regionów, Poli-
tyka regionalna jako czynnik przyczyniający się do in-
teligentnego rozwoju wramach strategii Europa 2020,
Bruksela 6.10.2010, SEK(2010) 1183.
Inteligentna
specjalizacja regionów
w świetle inicjatyw
Unii Europejskiej
Przypadek województwa mazowieckiego
Zbigniew Strzelecki

59Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
zasobów tworzących podstawy do inteligentnej
specjalizacji oraz porównań zinnymi regionami
wtym zakresie. Zasoby te to zgodnie zkomuni-
katem: osiągnięcia wzakresie badań irozwoju,
kultura biznesowa, umiejętności pracowników
instytucji edukacyjnych iszkoleniowych, oferta
usług wspierających innowacje, mechanizmy
transferu technologii, infrastruktura badaw-
czo-rozwojowa iTIK, mobilność naukowców,
inkubatory przedsiębiorczości, nowe źródła fi -
nansowania imiejscowy potencjał kreatywno-
ści oraz dobre zarządzanie2.
Działania mające na celu realizację idei in-
teligentnej specjalizacji regionu należy więc
oprzeć na skoncentrowaniu zasobów na naj-
bardziej obiecujących rozwiniętych sektorach
gospodarki, najczęściej gospodarki wiedzy.
Takie podejście strategiczne, wspierane środ-
kami przeznaczonymi na politykę regionalną
ipolitykę rozwoju regionu, pozwoli dopiero na
przyspieszone generowanie innowacji, awkon-
sekwencji na tworzenie wysoko wyspecjalizo-
wanych ośrodków innowacji, które mogą być
konkurencyjne wskali krajowej, europejskiej
iświatowej. Wten sposób zostają dopiero stwo-
rzone silne podstawy inteligentnego rozwoju re-
gionu. Takimi zasobami do tworzenia podstaw
inteligentnego rozwoju, największymi wskali
kraju już dzisiaj dysponuje woj. mazowieckie.
Dlaczego warto realizować
strategię inteligentnej
specjalizacji (SIS)?
We współczesnym świecie coraz bardziej za-
ostrza się konkurencja ekonomiczna ispołecz-
na. Jedną zdróg, dzisiaj już chyba najważniejszą
inajefektywniejszą prowadzącą do poprawy
pozycji konkurencyjnej regionu, jest rozwój
oparty na inteligentnej specjalizacji. Jest to za-
danie szczególne dla regionów UE, aby ugrupo-
wanie zwiększyło swoje szanse wkonkurencji
2 Por. ibidem, s.4.
globalnej. Główną bazą dla tej specjalizacji są
innowacje, które warunkują inteligentny rozwój
ikształtowanie gospodarki opartej na wiedzy,
Awtym zakresie, jak wiadomo, regiony UE są
silnie zróżnicowane pod względem innowacyj-
ności. Najwyższy współczynnik osiągnięć wza-
kresie innowacji cechuje regiony Niemiec, Da-
nii, Finlandii, Szwecji iAnglii. WPolsce jedynie
cztery regiony są pod tym względem zauważal-
ne, cechując się średnio niską innowacyjnością.
Jednym znich jest Mazowsze (ponadto dolno-
śląskie, pomorskie imałopolskie).
Drugi obszar korzyści związany jest ze sty-
mulowaniem innowacji, co możliwe jest przy
dużych nakładach na badania irozwój, ato
oznacza intensywny rozwój nauki iszkolnic-
twa wyższego. Kolejny, wymaga wyboru (skon-
centrowania) dziedzin dających możliwość
generowania innowacji iprzez to uzyskiwania
przewag konkurencyjnych gospodarki regionu.
Jednocześnie dynamicznie musi być rozwij any
kapitał społeczny. Taka strategia inteligentnej
specjalizacji ma na celu zmobilizowanie po-
tencjału zarówno wybranych regionów – onaj-
większych zasobach niezbędnych do takiej
specjalizacji – jak ipotencjału innowacyjnego
wszystkich regionów. Wybór przodujących re-
gionów związany jest ztym, aby wtrakcie reali-
zacji strategii mogły pozostać wczołówce, aod-
stających – jak stwierdza Komunikat – by mogły
dogonić najlepszych.
Jak prowadzić politykę
inteligentnej specjalizacji?
Jest to przede wszystkim związane zinteligent-
nym zarządzaniem regionalnym. Wpierwszej
kolejności dotyczy wspomnianych już działań,
tj. jasnego określenia kierunków specjalizacji
regionalnej. Następnie, zgodnie zobszarami
sugerowanymi wkomunikacie: wspierania kla-
strów innowacyjnych działających na rzecz re-
gionalnego wzrostu gospodarczego; tworzenia
przyjaznego innowacjom środowiska do pro-

60
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wadzenia działalności dla MŚP; stymulowania
uczenia się przez całe życie wobszarze badań
iinnowacji rozwij ających regionalne zdolno-
ści innowacyjne; budowania atrakcyjnej regio-
nalnej infrastruktury badawczej iośrodków
kompetencji; wspierania łączenia kreatywności
iinnowacji wsektorze kultury itwórczości; in-
westowania wtechnologie informacyjno-komu-
nikacyjne oraz wspierania wprowadzania inno-
wacji na rynek poprzez zamówienia publiczne.
Kto w regionie realizuje
politykę inteligentnej
specjalizacji?
Po analizie poprzedniego fragmentu opraco-
wania, pomij ając działania na poziomie rzą-
dowym, oczywiste jest, że politykę tę realizuje
gospodarz regionu tj. samorząd województwa
(wPolsce). Istotną rolę powinny także odgrywać
samorządy lokalne, np. większych miast (ale
nie tylko – taką strategię mogą realizować rów-
nież gminy). Na gospodarzu regionu (miasta,
gminy) spoczywa bowiem zadanie określenia
istniejących potencjałów inteligentnej specjali-
zacji, wyznaczenie kierunków rozwoju wtym
zakresie, atakże ustalenie źródeł fi nansowania
inteligentnego rozwoju. Następnie, zadaniem
samorządu jest koordynacja wdrażania SIS oraz
wspieranie relacji między partnerami zaanga-
żowanymi wjej realizację, tj. przedstawicielami
fi rm, sektorem publicznym oraz środowiskiem
naukowo-badawczym.
Jak do realizacji SIS
przygotowuje się Mazowsze?
Jeśli stwierdziłbym, że dopiero po ogłoszeniu
komunikatu przez Komisję władze Mazowsza
rozpoczęły przygotowania do realizacji SIS, to
stwierdzenie to byłoby ze wszech miar fałszy-
we. Wystarczy jedynie wskazać na priorytety
fi nansowane zRPO projektów środowiska na-
ukowo-badawczego, fi nansowanie aparatury la-
boratoryjnej, wspieranie uczelni wyższych, czy
przedsięwzięć innowacyjnych wsektorze MŚP3.
Ponadto opracowana została regionalna strate-
gia innowacji oraz realizowana jest e-strategia.
Aby przygotować się do przyszłego okresu
programowania, wktórym jednym zważnych
priorytetów RPO będą innowacje iinteligentny
rozwój regionu, ustanowiono projekt systemo-
wy Trendy rozwojowe Mazowsza4. Wśród za-
wartych wtym projekcie celów, którymi objęto
15 obszarów tematycznych, znalazło się m.in.
zidentyfi kowanie potencjałów inteligentnej
specjalizacji Mazowsza. Przykładowo ustalo-
no, że Mazowsze koncentruje 20% fi rm wyso-
kiej iśrednio wysokiej techniki oraz 28% fi rm
działających wzakresie usług high-tech wPolsce.
Jednakże 85% fi rm innowacyjnych Mazowsza
jest skupionych wWarszawie. Dla 38% fi rm
zMazowsza rozwój woparciu oinnowacje jest
jedną zzasad zarządzania przedsiębiorstwem.
Już obecnie na Mazowszu funkcjonuje wiele
klastrów innowacyjnych. Najważniejszymi są:
Multiklaster – Stowarzyszenie Klaster Multi-
mediów iSystemów Informacyjnych (siedziba
poza Mazowszem, zrzesza 60 fi rm); Mazowiecki
Klaster Technologii Informacyjnych iKomuni-
kacyjnych (ICT – skupia 25 podmiotów); Klaster
Kosmiczny Mazovia (20 podmiotów); Klaster
Druku iReklamy Kolorowa Kotlina (12 fi rm);
Optoklaster – Mazowiecki Klaster Innowacyj-
nych Technologii Fotonicznych (7 podmiotów);
BTM Mazowsze; Mazowiecki Klaster Budow-
nictwo-Polska Centralna; Mazowiecki Klaster
Lotniczy Aviation Mazovia iKlaster Turystycz-
ny Mazowsza (wtrakcie realizacji).
3 Wramach IPriorytetu RPO woj. mazowieckie-
go wzakresie innowacji przeznaczono na inwestycje
760mlnPLN.
4 Wramach Priorytetu VIII PO KL Regionalne
kadry gospodarki, działanie 8.1 Rozwój pracowników
iprzedsiębiorstw wregionie, Poddziałanie 8.1.4 Przewi-
dywanie zmiany gospodarczej. Patrz: www.trendyro-
zwojowemazowsza.pl

61Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Stwierdzić jednak trzeba, że na tym etapie
inteligentnego rozwoju Mazowsza inicjatywy te
są wyjątkiem anie regułą funkcjonowania ma-
zowieckich przedsiębiorstw. Jest to sytuacja wy-
magająca ogromnego przyspieszenia zuwagi
na wielkie dysproporcje pomiędzy potencjałem
uczelni wyższych iinstytutów naukowo-ba-
dawczych apoziomem rozwoju gospodarczego
regionu iliczbą funkcjonujących na Mazowszu
przedsiębiorstw.
Zuwzględnieniem kierunków działań do-
tyczących inteligentnej specjalizacji przygo-
towywana jest nowa edycja strategii rozwoju
województwa. Wzakresie wszystkich jej celów
dotyczących: przemysłu iprodukcji, gospodar-
ki, przestrzeni itransportu, społeczeństwa, śro-
dowiska ienergetyki oraz kultury idziedzictwa
narodowego przewiduje się działania związane
zinnowacjami ibadaniami, aby jak najlepiej wy-
korzystać istniejące potencjały dla inteligentnej
specjalizacji. Przykładem takich zamierzonych
działań mogących osiągnąć pozycję konkuren-
cyjną na rynku światowym mogą być projekty
Instytutu Wysokich Ciśnień dotyczące kryszta-
łów podłożowych GaN, diod laserowych ima-
tryc laserowych RGB, tranzystorów, emiterów
THz, fotowoltaiki, platform SERS czy ogniw
wodorowych. Takie projekty będą wspierane
środkami rozwojowymi. Innymi będą: Centrum
Mikro iNanotechnologii MINOS, Centrum
Grafenu iInnowacyjności Nanotechnologii czy
Centrum Badań Przedklinicznych iTe ch nolo gi i
oraz wielu innych.
Na zakończenie
Jeśli chodzi oMazowsze działania związane
zinteligentną specjalizacją regionalną s ą prowa-
dzone od dawna. Wiele znich jednak nie miało
silnego wsparcia środkami strukturalnymi stąd
osiągnięcia wtym zakresie nie są współmierne
do koncentracji na Ma zowszu potencjału nauko-
wo-badawczego iinnowacyjnego. Ten kierunek
wzwiązku zinicjatywami UE zostanie zmienio-
ny. Zmianie też musi ulec udrożnienie wdraża-
nia osiągnięć innowacyjnych do produkcji.

62
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Wstęp
Celem pracy jest próba odpowiedzi na fun-
damentalne pytanie: czy zkryzysu zlat 2008
i2009 zostaną wyciągnięte konstruktywne
wnioski dla przyszłości, aby ograniczyć do mi-
nimum ryzyko jego powtórzenia wtakiej skali
iotak brzemiennych skutkach. Kryzysy fi nan-
sowe igospodarcze występowały wprzeszłości,
badano ich przyczyny, stawiano różne diagno-
zy istosowano środki zaradcze, amimo to nie
udało się ich uniknąć (Krugman 2 001). Zjawiska
kryzysowe oraz ich skutki były różne wróżnych
krajach iwróżnych okresach (Szczepańska
iSotomska-Krzysztofi k 2007), jednakże zakres
igłębokość obecnego kryzysu są porównywal-
ne jedynie zkryzysem zlat 1929–1933. Intere-
sującą charakterystykę kryzysów dla 66 krajów
wujęciu sekularnym, przy wyeksponowaniu
symptomów kryzysów, takich jak zadłużenie
zagraniczne, zadłużenie wewnętrzne, infl acja,
kryzysy walutowe, przedstawili C.M.Reinhart
iK.S.Rogoff wpracy pt. This Time is Different:
APanoramic View of Eight Centuries of Financial
Crises (2008). Jednym zcelów tego opracowania
jest – jak piszą autorzy – spojrzenie na obecny
kryzys zszerszej perspektywy historycznej,
gdyż ekonomiści, analizując zjawiska kryzyso-
we, na ogół koncentrują się na ostatnich trzech
dekadach. Warto zauważyć, że wstosunku do
analizowanego przez autorów wielowiekowego
okresu nastąpił istotny postęp wmetodach opisu
ianalizy zjawisk oraz procesów występujących
wgospodarce. Rozwinięta została sieć instytucji
publicznych oddziałujących na gospodarkę ifi -
nanse, która powinna ograniczać skalę kryzysu.
Kryzysy fi nansowe igospodarcze są zjawi-
skami obiektywnymi, awięc nieuniknionymi
również wprzyszłości. Stwierdzenie takie nie
zwalnia jednak zdążenia do jak najpełniejszego
rozpoznania przyczyn imechanizmu powsta-
nia ostatniego kryzysu. Inna postawa badacza
oznaczałaby akceptowanie fatalistycznego po-
dejścia do przyszłości, zwalniałaby zobowiąz-
ku wskazania podmiotów (instytucji), które
wywołały lub przyczyniły się do powstania
ostatniego kryzysu. Ważna jest też metoda ba-
dania przyczyn kryzysu. Chodzi tutaj zwłasz-
cza orelację izachowanie właściwych proporcji
między podejściem analitycznym apodejściem
syntetycznym. Temu ostatniemu bliskie jest ho-
listyczne rozumienie zjawiska kryzysów fi nan-
sowych1. Holistyczne podejście do kryzysów
stwarza szansę pełnego rozpoznania przyczyn,
całościowego ujęcia skutków iwreszcie wska-
zania koniecznych środków ograniczania ry-
zyka wystąpienia następnych kryzysów. Inne
podejście polegające na wybiórczej (odrębnej)
analizie takich zjawisk jak powstawanie złych
kredytów, pojawienie się toksycznych aktywów
1 Wteorii imetodologii nauk społecznych prawi-
dłowości zjawisk społecznych nie dadzą się wyprowa-
dzić (wywnioskować) zprawidłowości ich składników
(por. Kopaliński 1989, s.214).
Społeczny wymiar kryzysu
– lekcja dla przyszłości
Stanisław Owsiak

63Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
wbankach, utrata płynności sektora fi nanso-
wego, ratowanie banków przed upadłością itd.
jest ważne, ale niewystarczające dla rozpozna-
nia istoty kryzysu. Co więcej, poszukiwania ta-
kie prowadzą na manowce. Zrozumienie istoty
kryzysu jest więc możliwe tylko wówczas, gdy
będziemy analizować funkcjonowanie całego
modelu społeczno-gospodarczego wraz zide-
ami idoktrynami, które determinują kształt
tego modelu.
Ideowe źródła kryzysu
Rodzi się naturalne pytanie, dlaczego na taką
skalę iztakimi skutkami wystąpiły zjawiska
kryzysowe wlatach 2008 i2009. Odpowiedź
wcale nie jest nazbyt skomplikowana, jeżeli
uwzględni się to, że ekonomia jako nauka jest
nauką „miękką”. Jest ona podatna na różne
– niekiedy skrajne – idee (zob. np. von Mises
2006, s.59–66). Są one przekuwane wdoktryny
ekonomiczne, ate zkolei stanowią podstawę
wdrażania ich wżycie gospodarcze ispołeczne.
Upodłoża obecnego kryzysu leży wynaturzony
neoliberalizm, wktórym racjonalne argumen-
ty na rzecz tworzenia wolności gospodarczej
mieszają się zpseudoargumentami (szerzej na
ten temat zob. Harvey 2005). Za wolnością go-
spodarczą przemawiają argumenty takie jak:
rozwój przedsiębiorczości, wzrost inicjatywy,
zwiększenie efektywności, szybszy rozwój go-
spodarki. Argumentów tych nie można kwe-
stionować, ale rodzi się fundamentalne pyta-
nie ogranice wolności gospodarczej. Ciężar
gatunkowy tego pytania jest tym większy, im
bardziej złożona okazuje się tkanka ekonomicz-
na, wktórej działa człowiek. Sfera fi nansowa
gospodarki, która jest źródłem kryzysów, ule-
gła właśnie dodatkowej komplikacji na skutek
internacjonalizacji (globalizacji) stosunków go-
spodarczych. Doktryna liberalna (neoliberalna)
przynosi pozytywne skutki wograniczonym
zakresie wstosunku do tradycyjnej działal-
ności gospodarczej człowieka, awięc wytwa-
rzania dóbr iusług zaspokajających potrzeby
ludzkie. Neoliberalne koncepcje kompletnie
zawodzą zaś wprzypadku sektora fi nansowe-
go, wramach którego przedmiot działalności
jest mało przejrzysty. Możliwości weryfi kacji
tych transakcji przez rynek są poważnie ogra-
niczone, awkażdym razie wielce utrudnione.
Dotyczy to zwłaszcza transakcji dokonywanych
poza rynkiem giełdowym (The High-Level... 2009,
s.8–15). Przed nadmierną „giełdyzacją” gospo-
darki wogóle ostrzegał J.M.Keynes, który – ma-
jąc świeżo wpamięci krach giełdowy z1929r.
– stwierdził: „Wmiarę ulepszania organizacji
rynków pojawia się istotne niebezpieczeństwo,
że spekulacja weźmie górę nad przedsiębiorczo-
ścią” (Keynes 1956, s.483)2.
Ze złych doświadczeń wielkiego kryzy-
su zlat 1929–1933 wyciągnięto wUSA właści-
we wnioski, nakładając na banki ograniczenia
wzakresie ryzykownych zachowań (Glass–Ste-
agall Act z1933r.). Jednakże pod hasłami zwięk-
szenia wolności gospodarczej, lepszej alokacji
zasobów wgospodarce, zwiększenia tempa
wzrostu gospodarczego itd. dokonywano
wUSA, wlatach 80. XX wieku, stopniowej dere-
gulacji rynków fi nansowych, co polegało m.in.
na dopuszczeniu do równoczesnego prowadze-
nia przez banki działalności depozytowo-kre-
dytowej iprowadzenia operacji na rynku papie-
rów wartościowych. Rozwiązanie to stanowiło
pierwszy krok wkierunku kryzysu. Wlatach
90. ubiegłego wieku amerykańskie banki inwe-
stycyjne wymknęły się całkowicie spod kontro-
li państwa, oferując poza obrotem giełdowym
derywaty kredytowe, które lokowano zarówno
wewnątrz kraju jak ipoza granicami USA.Ak-
tywa takie znalazły się wportfelach zarówno
wielu tamtejszych banków jak itych poza USA,
głównie wEuropie Zachodniej. Aktywom tym
nadano nazwę toksycznych, awgruncie rzeczy
ich obecność wportfelu oznaczała bezpowrotne
straty ulokowanych wnich pieniędzy. Kryzys
bankowy wsystemie amerykańskim rozlał się
na cały świat.
2 Rozwinięcie poglądów J.M.Keynesa przedsta-
wił T.Kowalik (2010, s.33–34).

64
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Słabe strony neoliberalizmu wychodzą naj-
ostrzej wwarunkach kryzysu, asystem wartości
ulega negatywnej weryfi kacji, aby nie powie-
dzieć kompromitacji. Wsytuacjach krytycznych
doktryna neoliberalna wymusza na państwie
działania ratunkowe. Ratunek dla nadużywają-
cych wolności rynków fi nansowych ma przyjść
ze strony państwa, które było ijest obiektem
nieustających ataków ze strony nurtu neolibe-
ralnego. Paradoks polega na tym, że działania
ratunkowe musi podjąć państwo pozbawione
wznacznym stopniu siły ekonomicznej (fi nan-
sowej) pod wpływem doktryny neoliberalnej.
Nieodpowiedzialne zachowanie się instytucji
fi nansowych (zwłaszcza banków inwestycyj-
nych) oznacza konieczność działalności ratun-
kowej przy natychmiastowym zaangażowaniu
bieżących środków publicznych lub przyszłych
środków publicznych (powiększanie długu
publicznego). Problem polega jednak na tym,
że współczesne państwo jest państwem podat-
kowym. Jeżeli więc wdoktrynie neoliberalnej
zakłada się jak najniższe podatki, to możliwości
działania państwa nawet wsytuacjach stabil-
ności systemu gospodarczego są ograniczone.
Możliwości te są jeszcze mniejsze wwarun-
kach kryzysu. Pojawia się więc fundamentalna
sprzeczność między założeniami nurtu idok-
tryny neoliberalnej aobiektywnymi prawami
funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej.
Instytucjonalne źródła
kryzysu
Ze względu na ograniczoną objętość niniejszej
pracy, ograniczymy się do analizy tylko wybra-
nych przyczyn kryzysu, takich jak:
1. Deregulacja wsektorze fi nansowym, zaini-
cjowana wUSA jeszcze wlatach 70. ubiegłe-
go wieku (Jachimek 2004). Wślad za tym
krajem poszły także niektóre państwa euro-
pejskie, zwłaszcza Wielka Brytania.
2. Wprowadzenie tzw. innowacji („wynalaz-
ków”) wsferze instrumentów fi nansowych,
które były owocem wyżej wymienionej de-
regulacji. Chodzi zwłaszcza oderywaty kre-
dytowe.
3. Rozwój pośredników fi nansowych (co mia-
ło związek zinnowacjami fi nansowymi).
Doprowadził on do groźnego oderwania się
sfery pieniądza i– szerzej – sfery fi nansowej
od sfery realnej gospodarki. Według sza-
cunków McKinsey Globar Institute wokre-
sie 5 lat poprzedzających kryzys wartość
aktywów fi nansowych świata wzrosła ze
118 do 200 bilionów dolarów amerykań-
skich. Przyrostowi takiej sumy aktywów
nie towarzyszył przyrost żadnych wartości
realnych (zabezpieczenia pieniądza), lecz
wynikał zemisji papierów wartościowych
(poprawniej: bezwartościowych) oraz zapi-
sów na kontach banków iinstytucji fi nan-
sowych. Dla porównania wartość świato-
wego produktu krajowego brutto szacuje
się na 40 bilionów dolarów amerykańskich
(Gruszecki 20 09). Szacunki te potwierdza-
ją dane zgospodarki amerykańskiej, która
funkcjonuje wwarunkach najbardziej roz-
winiętych rynków fi nansowych. Wokre-
sie 1952–2009 nominalny produkt krajowy
brutto wUSA wzrósł o4000%, zaś aktywa
sektora fi nansowego wzrosły o16000%.
Wraz zderegulacją zmniejszał się udział
banków waktywach sektora fi nansowego.
Był on wmiarę stabilny wlatach 1952–1980
istanowił około połowy wartości ich akty-
wów. Wnastępnych latach udział ten sys-
tematycznie iznacząco malał ikształtował
się wgranicach 20–25% (Economic... 2010,
s.163–164). Zjawisko to określa się mia-
nem fi nansjalizacji gospodarki (Dembinski
2011).
4. Alienacja menedżerów wstosunku do wła-
ścicieli, która doprowadziła do utraty pełnej
kontroli nad alokacją aktywów przez właści-
cieli (Gadziński 2008). Stworzyło to warun-
ki do podejmowania ryzykownych działań
menedżerów, których celem było osiąganie
wysokich premii, zagwarantowanych za-
wartymi kontraktami nawet wówczas, gdy

65Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
ich zarządzanie doprowadzało instytucje
fi nansowe do bankructwa (Mudel 2009).
5. Osłabienie funkcji nadzorczych państwa
nad bankami iinstytucjami fi nansowymi.
Sprzyjało temu zjawisko specyfi cznych po-
wiązań personalnych między instytucjami
nadzoru anadzorowanymi instytucjami
fi nansowymi. Upodstaw tych powiązań
leżały interesy ekonomiczne (wysokie wy-
nagrodzenia, premie iinne benefi cja). Nie
wpełni jest też jasna rola np. agencji ratin-
gowych, trwałego elementu rynków fi nan-
sowych, wustalaniu pozycji fi nansowych
danego kraju. Decyzje agencji ratingowych
mogą wprowadzać dodatkowe impulsy kry-
zysowe, aprzynajmniej destabilizujące ryn-
ki fi nansowe. Ostatnim tego przykładem
było obniżenie ratingu USA, co spowodo-
wało destabilizację na rynkach europejskich
ispotkało się krytyką ze strony Komisji Eu-
ropejskiej, która wswym stanowisku pokre-
śliła zbyt duży wpływ agencji ratingowych
na rynki fi nansowe (Po obniżeniu... 2011).
6. Powstanie oderwanego od sfery realnej
przemysłu fi nansowego (fi nancial industry),
wskład którego weszły banki tradycyjne,
banki inwestycyjne, towarzystwa inwesty-
cyjne, fundusze hedgingowe itp. Nad dzia-
łalnością tych instytucji utracona została
wznacznym stopniu kontrola instytucji pu-
blicznych (Hosking 2009).
Wymierne i niewymierne
skutki kryzysu
Kryzysy manifestują się wrozmaity sposób. Ich
przejawy można podzielić na wymierne inie-
wymierne. Wymierne polegają na załamaniu się
podstawowych wielkości ekonomicznych takich
jak: bezwzględne zmniejszenie się produktu kra-
jowego brutto, spadek dochodów pracowniczych,
załamanie się dochodów publicznych (szerzej na
ten temat zob. Moździerz 2009), wzrost bezrobo-
cia, wzrost infl acji, zakłócenia na rynku waluto-
wym iinne (Euro... 2010). Niewymierne skutki są
znatury rzeczy trudne do ustalenia. Dokonują
się one wsferze zaufania podmiotów gospodar-
czych do pieniądza isfery fi nansowej. Kryzys
zaufania może być groźny, gdyż może przero-
dzić się wpanikę. Sytuacje takie zdarzały się
zwłaszcza wprzypadku kryzysów bankowych,
rozkręcającej się spirali infl acyjnej, masowego
bezrobocia itd. Kryzysy fi nansowe igospodar-
cze nabierają wówczas wymiaru społecznego.
Można byłoby przyjąć, że operacje fi nansowe,
aściślej rzecz biorąc machinacje fi nansowe, są
wewnętrzną sprawą podmiotów działających
wtym sektorze, gdyby nie skutki tej działalności
dla realnej gospodarki (Keynes 1956, s.486).
Powstawaniu kryzysów sprzyja cykliczność
gospodarki (Skrzypczyński 2008). Jej skutkiem
jest falowanie podstawowych wielkości ekono-
micznych, aniewidzialna ręka rynku nie jest
wstanie samoczynnie ograniczać zmienności
procesów gospodarczych. Wteorii ekonomii
zakłada się, że wahania wcyklu koniunktu-
ralnym są nie tylko nieuniknione, ale też iko-
rzystne wśrednim, azwłaszcza długim okresie,
gdyż wywołują poprawę struktury gospodarki,
zwiększają jej wewnętrzną izewnętrzną konku-
rencyjność (zob. np. Blaug 2000, s.556–557). Pro-
blem jednak leży wkrótkookresowych skutkach
wahań produkcji, zatrudnieniu, zwłaszcza wte-
dy gdy wahania te są skutkiem nadużywania
wolności gospodarczej, adziałalność regulacyj-
na inadzorcza państwa okazuje się nieskutecz-
na. Kryzysy fi nansowe igospodarcze są wypad-
kową niesprawności mechanizmu rynkowego
izawodności państwa (Kleer 1998). Ta ostatnia
może wynikać zdziałalności rozbudowanej sie-
ci instytucji, co może wywołać trudności koor-
dynacyjne. Te zkolei mogą doprowadzić do nie-
skuteczności wsferze regulacyjnej inadzorczej.
Każdy kryzys gospodarczy ifi nansowy wy-
wołuje efekty redystrybucyjne wdochodach
imajątku podmiotów systemu ekonomiczne-
go. Skala iintensywność procesów redystrybu-
cyjnych nasila się wprzypadku angażowania
środków publicznych. Redystrybucyjne skutki
zarówno niesprawności rynku, jak izawodność

66
Część II
PUNKTY ZWROTNE
państwa są zjawiskami empirycznie potwier-
dzonymi, zktórych państwo powinno wycią-
gnąć należyte wnioski (The Financial… 2009).
Nieodpowiedzialne
zachowanie się państwa —
powiększanie luki fi skalnej
Racjonalne funkcjonowanie instytucji pań-
stwowych (takich jak parlament, rząd, partie po-
lityczne) powinno uwzględniać przygotowanie
na zmiany wcyklu koniunkturalnym iskutki za-
wodności instytucjonalnej, które doprowadzają
do kryzysu. Przygotowanie państwa do opano-
wania skutków zjawisk kryzysowych sprowadza
się do stworzenia bezpiecznych podstaw fi nan-
sowych działania (interwencji) państwa, czyli
takich, które nie spowodują pogłębienia zjawisk
kryzysowych. Stworzenie fi nansowych podstaw
działalności państwa wokresach spowolnio-
nego (negatywnego) wzrostu gospodarczego
czy zjawisk kryzysowych nie są argumentem
na rzecz tworzenia nadzwyczajnych nadwyżek
fi nansowych wbudżetach narodowych (krajo-
wych), gdyż oznaczałoby to zbędne wypychanie
zasobów poza obieg gospodarczy ispołeczny.
Jednak ze względu na cykliczność procesów
gospodarczych elementarne zasady bezpieczeń-
stwa fi nansowego państwa nakazywałyby, jako
wymóg minimalny, zachowanie równowagi
między dochodami awydatkami publicznymi
zuwzględnieniem faz cyklu koniunkturalnego.
Stanowisko takie było jeszcze przed kryzysem
mocno eksponowane przez Komisję Europejską
(Finanse publiczne… 2007). Obecnie Unia Europej-
ska zamierza zaostrzyć dyscyplinę fi skalną. Jeże-
li równowaga wfi nansach publicznych jest na-
ruszona przez wydatki przewyższające dochody
wwarunkach dobrej koniunktury, to takie dzia-
łanie państwa trzeba ocenić jako nieodpowie-
dzialne. Taka polityka fi skalna stanowi zalążek
poważnych trudności wfi nansach publicznych
wsytuacji wyraźnego osłabienia tempa wzro-
stu gospodarczego lub ujemnego (negatywne-
go) wzrostu, atym bardziej wokresie kryzysów
fi nansowych igospodarczych wymagających
większego zaangażowania fi nansowego pań-
stwa wgospodarkę idziałań naprawczych (ra-
tunkowych) wsektorze fi nansowym.
Jeżeli przyjrzymy się kształtowaniu fi nanso-
wych podstaw działalności państwa, to ogólnie
rzecz biorąc, zachowanie się państwa wwielu
krajach było wprzeszłości dalekie od racjonalne-
go. Przejawem tego jest osłabianie fi nansowych
podstaw jego działalności na skutek świadome-
go ograniczania (podatków) danin publicznych.
Przesłanki takiej działalności państwa mają cha-
rakter ideowy, aich źródłem jest doktryna neoli-
beralna, która – jak już wspomniałem – traktuje
państwo jako podmiot ograniczający wolność
gospodarczą, jako wielkiego marnotrawcę zaso-
bów (dochodów). Obniżanie danin publicznych
wynika zresztą nie tylko zwymienionych prze-
słanek doktrynalnych, lecz również zdoraźnych
interesów politycznych. Wsystemie demokra-
tycznym interesy te wyrażają się wdeterminacji
zdobycia lub utrzymania władzy poprzez wy-
bory parlamentarne. Podatki (daniny publicz-
ne), aściślej ich obniżanie stanowi atrakcyjny
oręż wwalce politycznej. Skutki takich decyzji
schodzą na plan dalszy iujawniają się dopiero
po pewnym czasie. Charakterystyczne przy tym
jest, że hałaśliwej kampanii na rzecz obniżania
podatków iinnych danin publicznych towarzy-
szą zapowiedzi (plany) ograniczania wydatków
publicznych. Jednakże zamiary ograniczania
wydatków pozostają najczęściej wsferze pla-
nów, gdyż dokonywanie cięć wwydatkach jest
albo niemożliwe, ponieważ naruszałoby ele-
mentarne funkcje państwa, albo napotyka silny
opór ze strony społeczeństwa. Procesy integra-
cyjne iglobalizacyjne zachodzące we współcze-
snej gospodarce są dodatkowym motywem do
obniżania podatków. Stawki podatkowe izasa-
dy obliczania podstawy opodatkowania stały
się przedmiotem konkurencji między krajami.
Dotyczy to zwłaszcza podatku dochodowego od
osób prawnych (CIT). Upodstaw konkurencji
podatkowej leży zachęta dla przedsiębiorców,
aby dokonywali lokalizacji działalności gospo-

67Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
darczej wkraju oniż-
szych podatkach.
Obniżenie podatku
wjednym kraju po-
woduje obniżenie
podatku winnym
kraju (krajach), co
skutkuje dalszym ob-
niżaniem dochodów
publicznych.
Na wykresie 1
przedstawione zo-
stały różnice mię-
dzy stawkami CIT
wkrańcowych latach
okresu 1983 –2011
wwybranych krajach
należących do Or-
ganizacji Współpracy Gospodarczej iRozwoju
(Organization for Economic Co-operation and
Development – OECD). Wtamtym okresie nastą-
piło obniżenie stawki CIT we wszystkich krajach,
przy czym wniektórych znich obniżki te były
radykalne (np. Irlandia, Austria), awniewielu
innych – tylko nieznaczne (Hiszpania, Luksem-
burg). Ogólny kierunek obniżania stawek podat-
kowych od dochodów izysków przedsiębiorstw
jest jednak wyraźny. Na wykresie tego nie widać,
ale impuls do obniżania stawek CIT wkrajach
Unii Europejskiej stanowiło przystąpienie do
tego ugrupowania w2004r. 10 kolejnych państw,
wśród których znalazły się kraje postsocjalistycz-
ne. Te, które dokonały radykalnych obniżek (do
19%) stawek CIT w2004r. to: Polska, Słowacja,
Węgry. Czechy obniżały stawkę CIT stopniowo
z31% w2003r. do 19% w2009r. Na Węgrzech
obniżka stawki CIT poszła jeszcze dalej, gdyż
kraj ten zredukował stawkę CIT do 16% w2004r.,
ale podnosił ją dwukrotnie do 18% w2007r. ido
20% w2009r. (OECD Tax Database 2011). Działal-
ność ta spotkała się najpierw zprotestem krajów
„starej” Unii Europejskiej, ale zakończyła obni-
żeniem stawek także wtych krajach3.
3 Jako przykład można podać następujące kraje:
Hiszpania – obniżyła stawkę CI T z35% w2006r. do 30%
Ten dencja do obniżenia stawek podatko-
wych jest zauważalna także wodniesieniu do
podatku dochodowego od osób fi zycznych
(PIT). Towarzyszy jej spłaszczenie skal podat-
kowych albo przejście na podatek liniowy. Te
działania państwa mają swoje uzasadnienie
także wneoliberalnej doktrynie ekonomicznej,
są podejmowane pod wpływem grup nacisków.
Dowodem na to jest ewolucja (obniżanie) mak-
symalnych stawek podatkowych. Na wykresie
2 przedstawiono ewolucję uśrednionej mak-
symalnej stawki PIT wkrajach Unii Europej-
skiej. Trzeba jednak dodać, że niektóre państwa
członkowskie zastosowały jeszcze bardziej ra-
dykalne rozwiązania, gdyż ustaliły jedną niską
stawkę, czyli tzw. podatek liniowy (Irlandia,
Słowacja, kraje nadbałtyckie). Wokresie 1995–
2011 przeciętne obciążenie dochodów ztytułu
PIT zmniejszyło się ookoło 10 punktów procen-
towych. Skutki tych posunięć są dwojakie: obni-
żanie się dochodów państwa, wzrost nierówno-
ści wdochodach do dyspozycji.
Jak kształtowały się dochody publiczne
wkrajach Unii Europejskiej wrelacji do pro-
w2008r. iutrzymuje ją nadal; Włochy – obniżyły staw-
kę CIT z33% w2007r. do 27,5% w2008r. iutrzymują
ją przez następne lata; Niemcy – z38,9% w2007r. do
30,18% w2008r. (OECD Tax Database 2011).
Wykres 1. Stawki CIT w wybranych krajach OECD w latach 1983 i 2011
Źródło: OECD Tax Database 2011.

68
Część II
PUNKTY ZWROTNE
duktu krajowego brutto, przedstawia wykres
3. Charakterystyczne są przejawy naśladownic-
twa wkształtowaniu się tej relacji niezależnie od
tego, czy poszczególne kraje już były wstruk-
turach Unii Europejskiej czy dopiero aspiro-
wały do członkostwa. Wykres ten potwierdza
ogólną tendencję do obniżania obciążeń fi -
skalnych jako odpowiedź na zalecenia dok-
tryny neoliberalnej. Skutkiem dokonywanych
obniżek podatków wokre-
sie dobrej koniunktury jest
wyraźny spadek dochodów
wodniesieniu do produktu
krajowego brutto wlatach
kryzysu fi nansowego. Archi-
tekci reform podatkowych
zlekceważyli zjawisko wa-
hań koniunkturalnych, atak -
że możliwość wystąpienia kry-
zysu iwzrastających wówczas
potrzeb fi nansowych państwa.
Zdanych Eurostatu wy-
nika, że wlatach 2008 i2009
nastąpiło obniżenie docho-
dów publicznych iwzrost
wydatków wrelacji do pro-
duktu krajowego brutto, co skutkowało skokowo
zwiększającymi się defi cytami. W2010 r. łączne
wydatki sektora fi nansów publicznych (General
Government) wkrajach Unii Europejskiej wyno-
siły 50,6% produktu krajowego brutto, natomiast
dochody ogółem instytucji rządowych isamo-
rządowych zmniejszyły się do 44% produktu
krajowego brutto, co spowodowało wzrost defi -
cytu budżetowego wwysokości 6,4% produktu
krajowego brutto. Są
to wartości uśred-
nione, rzeczywista
sytuacja wposzcze-
gólnych państwach
członkowskich była
silnie zróżnicowana
(Wahrig iGancedo
Vallina 2011).
Wykres 4 przed -
stawia zkolei kształ -
towanie się luki fi -
skalnej rozumianej
jako różnica między
dochodami awydat-
kami publicznymi
wkrajach Unii Eu-
ropejskiej wodnie-
sieniu do produktu
krajowego brutto.
Wykres 2. Ewolucja maksymalnych stawek PIT
w latach 1995–2011 w krajach Unii Europejskiej
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Wykres 3. Dochody publiczne w krajach Unii
Europejskiej (w % produktu krajowego brutto)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

69Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Na wykresie tym widoczny jest wpływ kry-
zysu zlat 2008 i2009 na załamanie się docho-
dów publicznych – zjednej strony, presja na
wydatki zaś – zdrugiej. Jeżeli chodzi ozałama-
nie się dochodów, to można stwierdzić, że jest
ono poniekąd czymś naturalnym wwarunkach
osłabienia gospodarczego. Jednakże na sytuację
taką państwo powinno być przygotowane przez
zachowanie bezpiecznej równowagi między do-
chodami awydatkami. Tymczasem na osłabie-
nie koniunktury nałożyła się – bez względu na
zależność przyczynowo-skutkową – presja na
wydatki wramach akcji ratunkowej dla banków
isektora fi nansowego.
Społeczne skutki kryzysu
— wzrost nierówności
dochodowych i majątkowych
Prowadzona wten sposób polityka podat-
kowa skutkuje nie tylko osłabianiem siły fi nan-
sowej państwa, lecz również wzrostem nierów-
ności wzakresie dochodów wobrębie wielu
krajów. Nierówności te są do pewnego stopnia
łagodzone przez wydatki socjalne państwa, ale
źródłem ich fi -
nansowania są
pożyczki (defi -
cyty budżetowe
idług publicz-
ny), co oznacza
przerzucanie
ciężarów podat-
kowych wprzy-
szłości na ano-
nimowych
podatników.
Obserwując do-
tychczas prowa-
dzoną po litykę
podatkową,
można posta-
wić hipotezę, że
ciężarami tymi
zostaną obłożeni ludzie ośrednim iniskim sta-
tusie dochodowym, najpewniej poprzez wzrost
podatków pośrednich. Zbadań wynika, że
wostatnich 20 latach współczynnik Giniego dla
krajów należących do OECD wzrósł przeciętnie
z28 (0,28) do 31 (0,31), czyli że nierówności do-
chodowe pogłębiły się ookoło 10%. Nierówno-
ści mierzone indeksem Giniego zaostrzyły się
najbardziej (4 punkty procentowe) wSzwecji,
Finlandii, Niemczech, Izraelu, Nowej Zelandii
iUSA (Growing… 2011). Symptomatyczne dla
nowego liberalizmu były reformy podatkowe
przeprowadzone przez republikanów wUSA
wlatach 2001 i2003. Przedstawiane przez ad-
ministrację George’aBusha jako ważne dla
rozwoju gospodarki ispołeczeństwa przed-
sięwzięcie spowodowało zwiększenie rozwar-
stwienia społeczeństwa amerykańskiego, czego
dowodem jest wskaźnik Giniego, atakże inne
dane. Wwyniku dokonanych wtych latach
obniżek stawek podatkowych dochód 20% naj-
biedniejszych obywateli zwiększył się zaledwie
o0,5%. Wprzypadku klasy średniej o2,6%, zaś
dla najbogatszych Amerykanów stanowiących
1% s p o łeczeństwa aż o6,7%. Aż 67% korzyści
(zwiększonych dochodów) ztytułu obniżki po-
datków trafi ło do 20% najbogatszych obywateli
Wykres 4. Dochody i wydatki sektora fi nansów publicznych (General
Government) w krajach Unii Europejskiej (w % produktu krajowego brutto)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

70
Część II
PUNKTY ZWROTNE
tego kraju, przy czym aż 26% dochodów zty-
tułu zmniejszonych podatków zostało przejęte
przez 1% najbogatszych ludzi (Economic… 2010,
s.151–155). Przykład amerykański jest intere-
sujący także dlatego, gdyż podejmowane obec-
nie przez Baracka Obamę próby przywrócenia
stawek podatkowych napotykają silny opór
zorientowanych liberalnie polityków. Opór ten
jest zaskakujący mimo katastrofalnego stanu fi -
nansów publicznych.
Badania nad nierównościami dochodowymi
były prowadzone przed kryzysem fi nansowym.
Obserwując zarówno skalę zaangażowania
środków publicznych wratowanie banków, jak
ijuż dokonane oraz projektowane ograniczenia
wydatków socjalnych, można stwierdzić, że nie-
równości te będą się pogłębiały.
Tabela 1 prezentuje skalę irodzaje pomocy
udzielnej przez państwo wwybranych krajach
OECD.
Wprzedstawionych danych wtabeli 1 zwra-
ca uwagę duża aktywność dwóch państw – czyli
USA iWielkiej Brytanii. Aktywność ta była ade-
kwatna do skali igłębokości kryzysu, jaki do-
tknął sektor fi nansowy wtych krajach. Istotna
część pomocy dla sektora bankowego przybrała
formę gwarancji, czyli potencjalnych zobowią-
zań państwa. Interesującym przykładem prze-
kształcania się potencjalnych zobowiązań pań-
stwa (podatników) wrzeczywiste jest Irlandia,
gdzie udzielone gwarancje rządowe stosunkowo
szybko przekształciły się wzobowiązania wy-
magalne, które zmusiły rząd irlandzki do zacią-
gania pożyczek wformie obligacji skarbowych4.
Działalność ratunkowa ipomocowa rządów
na tak znaczną skalę musiała znaleźć odzwier-
ciedlenie wwielkości defi cytów budżetowych
oraz stanie długu publicznego (Schick 2010).
Tabela 2 przedstawia relację defi cytów budżeto-
wych wstosunku do produktu krajowego brutto
wwybranych krajach OECD wlatach 2007–2010.
Dane zawarte wtabeli 2 potwierdzają wy-
soką cenę, którą zapłaciły rządy (podatnicy)
za podjęte działania ratunkowe. Wśród krajów
objętych analizą dramatyczny wzrost defi cy-
tów budżetowych zanotowany został wUSA,
Wielkiej Brytanii, Hiszpanii iPortugalii, umiar-
kowany – wNiemczech oraz we Włoszech.
Ekonomiści słusznie zwracają uwagę, że kry-
zys fi nansowy manifestujący się defi cytami bu-
4 Wskutek tego w2009r. Irlandia odnotowała naj-
wyższy defi cyt budżetowy wśród krajów Unii Euro-
pejskiej, gdyż wyniósł on 14,3% produktu krajowego
brutto, natomiast w2010r. osiągnął rekordowy poziom
32,4% produktu krajowego brutto. Wkonsekwencji
dług publiczny Irlandii wzrósł z25% w2007r. do 96,2%
produktu krajowego brutto w2010r. (dane Eurostatu).
Skokowy wzrost defi cytu budżetowego w2009r. wy-
nikał zfaktu przekazania kwoty prawie 11 mld euro
na pokrycie strat Anglo Irish Bank („Gazeta Prawna”,
27.06.2010).
Tabela 1. Skala i formy pomocy publicznej w wybranych krajach OECD w lutym 2009 r.
(w % produktu krajowego brutto)
Wyszczególnienie
Zastrzyki
kapitałowe
(A)
Zakup akcji
ipożyczki
rządowe
(B)
Zasilanie
wpłynność
rządu
przez bank
centralny
(C)
Zasilanie
wpłynność sektora
bankowego przez
bank centralny
(D)
Gwarancje
(E)
Ogółem
(A+B+C+D+E)
Niemcy 3,7 0,4 0,0 0,0 17,6 21,7
Irlandia 5,3 0,0 0,0 0,0 250,7 256,0
Japonia 2,4 6,7 0,0 0,0 3,9 12,9
Holandia 3,4 2,8 0,0 0,0 33,7 39,8
Hiszpania 0,0 4,6 0,0 0,0 18,3 22,9
Wielka Brytania 3,5 13,8 12,8 0,0 17,4 47,5
USA 4,0 6,0 1,1 31,3 31,3 73,7
Źródło: The Financial Crisis… 2009, s.75.

71Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
dżetowymi przerodzi się wkryzys zadłużenia
(Reinhar iRogoff 2010). Kumulacja defi cytów
budżetowych powoduje wzrost długu publicz-
nego, co przedstawia tabela 3.
Wdebacie nad skutkami działań ratunko-
wych rządów ialokacji środków publicznych do
sektora prywatnego, czego skutkiem są wysokie
defi cyty budżetowe oraz wzrastające długi pu-
bliczne, zwraca się uwagę na zagrożenie infl acją
mającą swoje źródła wpolityce fi skalnej pań-
stwa (Reinhar iRogoff 2010). Rządy wymusiły
bowiem na bankach centralnych monetyzację
defi cytów budżetowych przez zakup rządo-
wych papierów wartościowych.
Społeczne protesty wobec
kryzysu
Obserwacja skali irodzajów działań ratun-
kowych isanacyjnych wkrajach dotkniętych
kryzysem prowadzi do wniosku, że prioryte-
tem wpodejmowanych przez państwo przed-
sięwzięciach ratunkowych jest skuteczność
tych działań. Można wręcz stwierdzić, że cel,
czyli opanowanie kryzysowych zjawisk uspra-
wiedliwia działalność państwa polegającą na
zaangażowaniu środków publicznych, których
następstwem jest pogłębienie procesów redy-
strybucyjnych. Innymi słowy: redystrybucyjne
skutki działalności państwa schodzą na plan
dalszy. Oile jednak można zrozumieć kryte-
rium skuteczności stosowane wzwalczaniu
kryzysu, otyle mniej zrozumiałe jest zachowa-
nie się państwa wprzypadku nie tylko sankcjo-
nowania redystrybucji wywołanej kryzysem,
ale wręcz pogłębianie jej poprzez niepropor-
cjonalne przerzucanie kosztów działalności ra-
tunkowej na różne grupy społeczeństwa. Jest to
możliwe dlatego, że wmiarę upływu czasu ipo-
prawy sytuacji, grupy interesów odpowiedzial-
ne za wywołanie kryzysu wykazują dużą ak-
tywność wpomniejszaniu odpowiedzialności
za wywołane zjawiska kryzysowe. Wymownym
tego przykładem jest torpedowanie tzw. podat-
Tabela 2. De fi cyty budżetowe w wybranych krajach OECD w latach 2007–2010
(w % produktu krajowego brutto)
Lata USA Wielka
Brytania Niemcy Francja Hiszpania Grecja Włochy Portugalia
2007 2,8 2,8 0,3 2,7 1,9 6,4 1,5 3,1
2008 6,5 4,9 0,0 3,5 4,1 9,8 2,7 3,5
2009 11,0 11,3 3,3 7,5 11,2 15,0 5,4 10,1
2010 10,7 10,3 4,3 7,1 9,3 15,6 4,6 9,8
Źródło: OECD Economic Outlook… 2011.
Tabela 3. Dług publiczny w wybranych krajach OECD w latach 2007–2012
(w % produktu krajowego brutto)
Lata USA Wielka
Brytania Niemcy Francja Hiszpania Grecja Włochy Portugalia
2007 61,8 44,7 65,0 63,9 36,2 105,4 103,6 68,3
2008 70,0 52,0 66,0 67,7 39,7 110,7 106,3 71,6
2009 83,9 68,1 73,2 78,3 53,2 127,1 116,1 83,0
2010 92,4 78,2 79,1 81,7 60,1 142,8 119,0 93,0
2011* 99,5 86,1 83,7 84,8 67,6 152,5 121,3 100,7
2012* 103,6 90,9 83,3 87,5 68,8 154,7 120,8 105,7
* Dane prognozowane.
Źródło: OECD Economic Outlook… 2011.

72
Część II
PUNKTY ZWROTNE
ku bankowego, trudności we wprowadzaniu
skutecznych ograniczeń wysokich wynagro-
dzeń dla menedżerów czy wreszcie brak zgody
między USA aEuropą wkwestii budowy mię-
dzynarodowego ładu gospodarczego (Kozłow-
ska 2011). Oceny takiej nie można uogólniać
na wszystkie kraje dotknięte kryzysem, gdyż
niektóre znich podejmują próby bezpośrednie-
go obciążenia skutkami kryzysu ich sprawców.
Przykładem może być wprowadzenie podatku
bankowego (Baj 2010; Niemcy... 2010), cofanie
pomocy publicznej, wprzypadku wypłacania
premii dla kierownictwa banków iinstytucji
fi nansowych. Odnosząc się pozytywnie do ta-
kich posunięć rządów warto jednak zauważyć,
że przedsięwzięcia te wniewielkim stopniu
mogą korygować redystrybucję dochodów spo-
wodowaną kryzysem. Właśnie skala imecha-
nizm redystrybucji dochodów (majątku), która
dokonała się wokresie kryzysu powoduje, że jej
pomiar jest trudny wodniesieniu nie tylko do
konkretnych jednostek (osób), ale nawet grup
podmiotów systemu ekonomicznego, np. gospo-
darstw domowych skategoryzowanych według
określonych kryteriów. Wynika to także stąd, że
redystrybucja dochodów może się dokonywać
zinnych przyczyn niż te, które wiążą się ściśle
zkryzysem fi nansowym.
Niedocenianie przez państwo dokonującej
się na skutek kryzysu redystrybucji dochodów
obywateli wwyniku podejmowanych przez
państwo działań ratunkowych isanacyjnych
jest zjawiskiem groźnym. Redystrybucja do-
chodów, albo inaczej przenoszenie skutków
kryzysu fi nansowego na podatników oniskich
iśrednich dochodach jest coraz wyraźniej do-
strzegane przez społeczeństwa krajów dotknię-
tych kryzysem, czego wyrazem są protesty
wwielu krajach Unii Europejskiej, zwłaszcza ta-
kich jak: Grecja, Hiszpania, Włochy czy Francja
(Białczak 2010). Protesty skierowane są przeciw
nadużyciom banków, atakże zawodności pań-
stwa wsferze regulacyjnej inadzorczej (Gren-
dowicz 2010).
Wydaje się, że ośrodki władzy nie doceniają
zmian wstrukturze społecznej – zjednej stro-
ny, izmian wsystemie komunikacji społecz-
nej – zdrugiej strony. Jeżeli chodzi opierwsze
zwymienionych, to zauważalne jest wyraźne
zmniejszenie znaczenia związków zawodo-
wych wochronie praw pracowniczych wobec
dążenia przedsiębiorców (właścicieli) do mak-
symalizacji zysków. Wynika to ze znacznych
zmian wstrukturze ekonomicznej gospodarki,
zmniejszenia udziału tradycyjnych przemysłów
wgospodarce, wzrostu liczby podmiotów pro-
wadzących działalność gospodarczą, rozpro-
szenia pracy, także wwymiarze ponadnarodo-
wym. Warunki do zorganizowanej działalności
związkowej istotnie się pogorszyły (wywiad
zJ.Gardawskim 2007). Związki zawodowe
praktycznie nie istnieją wsektorze fi nansowym,
przez który generowane są kryzysy. Jednocze-
śnie można zaobserwować wzrost świadomości
(edukacji) ekonomicznej ifi nansowej społeczeń-
stwa, przed którym coraz trudniej jest ukryć
rzeczywiste przyczyny kryzysu ijego skutki.
We wzroście świadomości ekonomicznej (fi nan-
sowej) społeczeństwa istotną rolę spełniają me-
dia iolbrzymi postęp wkomunikacji. Stwarza to
ludziom nie tylko warunki do poszerzania wie-
dzy oprocesach ekonomicznych, ale jest też na-
rzędziem porozumiewania się, organizowania
zbiorowych protestów. Istotą tych ostatnich jest
sprzeciw wobec – ogólnie ujmując – przerzuca-
niu kosztów kryzysu na społeczeństwo (podat-
ników). Przerzucanie kosztów pod względem
zakresu istruktury obciążeń skutkami kry-
zysów jest uzależnione od specyfi ki kryzysu
wdanym kraju, rodzajów działań ratunkowych
podejmowanych przez państwo (rząd, bank cen-
tralny). Za ważny głos należy uznać wypowiedź
przedstawiciela instytucji publicznej, która wja-
kimś stopniu jest także odpowiedzialna za kry-
zys. Chodzi oopinię wyrażoną przez Mervyna
Kinga, który oczekiwał większego społeczne-
go oburzenia wobec fi nansistów. Szef Bank of
England wjednym ze swoich najostrzejszych
wystąpień stwierdził, że obniżenie standardu
życia gospodarstw domowych oraz zniszcze-
nie miejsc pracy wWielkiej Brytanii to rezultat
„ekscesów sektora fi nansowego” (Anger... 2011).

73Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Podsumowanie
Zprzeprowadzonych rozważań można wypro-
wadzić trzy następujące wnioski ocharakterze
fundamentalnym:
1. Podejście holistyczne do badania kryzysów fi -
nansowych stwarza metodyczne warunk i roz-
poznawania ich przyczyn, natury iskutków.
2. Doktryna neoliberalna kompletnie zawio-
dła wprzypadku mało przejrzystej dzia-
łalności sektora fi nansowego. Możliwości
weryfi kacji transakcji fi nansowych zawie-
ranych wsektorze fi nansowym przez rynek
są poważnie ograniczone, podczas gdy ich
skutki przenoszą się negatywnie na realną
sferę gospodarki. Daje to państwu nie tylko
mandat, ale iobowiązek prowadzenia dzia-
łalności regulacyjnej inadzorczej wstosun-
ku do rynków fi nansowych.
3. Pokonanie kryzysów możliwe jest tylko
przy aktywnej roli instytucji publicznych,
zarówno wwymiarze krajowym, jak imię-
dzynarodowym.
Na podstawie rozważań można też sformu-
łować wnioski szczegółowe:
1. Ostatni kryzys wskazuje na konieczność
ściślejszego współdziałania rządów krajo-
wych zkrajowymi bankami centralnymi
wopanowywaniu kryzysu. Dla teorii eko-
nomii stanowi to nowe wyzwanie wzakre-
sie określenia granic niezależności banków
centralnych wstosunku do rządów izwery-
fi kowania dotychczasowych teoretycznych
koncepcji policy mix.
2. Zakres kooperacji dużych banków cen-
tralnych wratowaniu sektora bankowego
stworzył nową jakość wwalce zkryzysem
(Pruski 2009). Powstaje pytanie, czy nie po-
winno to stanowić impulsu do zbudowania
instytucji fi nansowej silniejszej od dotych-
czasowych, zdolnej do reagowania na sytu-
ację kryzysową wwymiarze globalnym.
3. Niezależnie od powyższego kierunku
zmian, które mają charakter docelowy (mo-
delowy), istnieje potrzeba wzmocnienia roli
międzynarodowych instytucji fi nansowych
takich jak: Europejski Bank Centralny, Bank
Światowy, Międzynarodowy Fundusz Wa-
lutowy wbudowaniu ponadnarodowej sieci
bezpieczeństwa fi nansowego.
4. Konieczna jest także zgodna współpraca
ponadnarodowych ugrupowań gospodar-
czych (Unia Europejska, G-8, G-20) wbu-
dowaniu nowego ładu gospodarczego5. Jest
to związane zinternacjonalizacją (globali-
zacją) stosunków fi nansowych igospodar-
czych, czego skutkiem jest efekt zarażania
kryzysem (Menkes 2011).
5. Kryzys zlat 2008 i2009 wykazał ponad
wszelką wątpliwość fi asko neoliberalnego
podejścia do sektora fi nansowego. Państwo
pozostało ostatnią instancją ratunkową dla
zderegulowanej działalności sektora fi nan-
sowego. Podołanie temu wyzwaniu jest
możliwe tylko wówczas, jeżeli państwo bę-
dzie znacznie aktywniejsze wsferze regu-
lacyjnej iinstytucjonalnej wodniesieniu do
podmiotów sektora fi nansowego.
6. Zdolność państwa do zapobiegania kryzy-
som iograniczania ich skutków jest uzależ-
niona od fi nansowych podstaw jego działal-
ności, czyli od tego, czy państwo dysponuje
odpowiednimi dochodami.
7. Rewizji wymaga zatem ortodoksyjne po-
dejście do polityki fi skalnej państwa przeja-
wiające się wobniżaniu podatków iinnych
danin publicznych, czego rezultatem są
wysokie defi cyty budżetowe wwarunkach
słabnącej koniunktury, oraz wpodejmo-
wanych przez państwo działaniach ratun-
kowych, prowadzących zkolei do wzrostu
długu publicznego iwysokich kosztów jego
obsługi.
8. Kryzysy fi nansowe wywołują jawną iukry-
tą redystrybucję dochodów (majątku) na
niekorzyść warstw uboższych, które obcią-
5 Przykładem są rozbieżności między krajam i człon-
kowskimi Unii Europejskiej, nie wspominając już oróż-
nicach między tą wspólnotą aUSA (zob. Londyn… 2011).

74
Część II
PUNKTY ZWROTNE
żane są skutkami kryzysu wnajwiększym
stopniu.
9. Pomij ając już społeczne ietyczne skutki ta-
kiego postępowania rządu (państwa), trze-
ba zwrócić uwagę na niebezpieczeństwa
wynikające zrosnącego poziomu wiedzy
ekonomicznej społeczeństwa. Ludzie coraz
lepiej kojarzą skutki kryzysu inakładane na
nich ciężary zprzyczynami kryzysu, wtym
znieodpowiedzialnym zachowaniem się
banków iinstytucji fi nansowych. Wkonse-
kwencji pojawiają się protesty społeczeństw
wielu krajów, co może być groźne dla funk-
cjonowania systemu demokratycznego igo-
spodarki rynkowej.
10. Postrzeganiu przez społeczeństwo związ-
ków miedzy kryzysem aprzyczynami po-
gorszenia się warunków życia na skutek
kryzysu sprzyja rozwój komunikacji spo-
łecznej związany zrewolucją technologicz-
ną (np. Internet).
11. Jedną zprzyczyn powtarzających się kryzy-
sów fi nansowych jest syndrom amnezji. Po-
lega on na tym, że po opanowaniu kryzysu
zapomina się ojego przyczynach aż do na-
stępnego kryzysu. Upodłoża tego zjawiska
leżą bałamutne interpretacje przyczyn kryzy-
su przez podmioty, które ten kryzys wywoła-
ły. Wgruncie rzeczy chodzi orozmycie odpo-
wiedzialności podmiotów, które przyczyniają
się do rozwoju kryzysów, gdyż podejmowane
przez państwo działania regulacyjne (pre-
wencyjne) zagrażają ich interesom. Można
zatem wyrazić przekonanie, że pojawiająca
się ostatnio (2011r.) tzw. druga fala kryzysu
ograniczy syndrom amnezji iskłoni państwa,
międzynarodowe ugrupowania gospodarcze
oraz międzynarodowe instytucje fi nansowe
do bardziej radykalnych działań.
Bibliografi a
Anger at the banks is justifi ed, Mervyn King says
(2011), „The Telegraph”, 2.03.2011, http://www.
telegraph.co.uk/finance/economics/8355475/
Anger-at-the-banks-is-justified-Me-
rvyn-King-says.html, dostęp 9.10.2011.
Baj L.(2010), Węgrzy ratują gospodarkę: poda-
tek od banków, obniżki pensji, http://wyborcza.biz/
biznes/1,101562,7990380,Wegrzy_ratuja_gospo-
darke__podatek_od_bankow__obnizki.html,
dostęp 8.06.2010.
Białczak A.(2010), Europa buntuje się przeciw-
ko zaciskaniu pasa, „Gazeta Finansowa”, 2.07.2010.
Blaug M.(2000), Teo ria ekonomii . Ujęcie retro-
spektywne, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-
szawa.
Dembinski P.H.(2011), Finanse po zawale. Od
euforii fi nansowej do gospodarczego ładu, Studio
Emka, Warszawa.
Economic Report of the President (2010), United
States Government Printing Offi ce, Washington
2010.
Euro area fi scal policies and the crisis (2010),
„Occasional Paper Series”,, nr 109, European
Central Bank, Frankfurt am Main.
Finanse publiczne wUGW – 2007r. Zapew nienie
skuteczności części zapobiegawczej Paktu na rzecz sta-
bilności iwzrostu (2007), Komunikat Komisji Par-
lamentu Europejskiego, do Rady, Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu
Regionów oraz Europejskiego Banku Central-
nego, Komisja Wspólnot Europejskich, Brukse-
la, 13.06.2007.
Gadziński M.(2008), Greenspan zwątpił wry-
nek, „Gazeta Wyborcza”, 27.10.2008, http://wy-
borcza.pl/1,76842,5849940,Greenspan_zwatpi-
l_w_rynek.html, dostęp 21.09.2011.
Grendowicz M.(2010), Banki po kryzysie,
„Rzeczpospolita”, 3.07.2010.
Growing Income Inequality in OECD Countries:
What Drives it and How Can Policy Tackle it? (2011),
OECD Forum on Tackling Inequality, Paris,
2.05.2011.
Gruszecki T.(2009), Dolarowa bomba, „Gazeta
Bankowa”, 16.03.2009.
Harvey A.(2005), ABrief History of Neolibera-
slism, Oxford University Press, New York.
Hosking P.(2009), FSA Chariman Lord Turner
Says City Too Big, „The Times”, 27.08.2009, http://
business.timesonline.co.uk, dostęp 20.09.2011.

75Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część II
PUNKTY ZWROTNE
Jachimek K.(2004), Kierunki ewolucji systemu
bankowego Stanów Zjednoczonych, „Bank iKredyt”,
nr 10.
Keynes J.M.(1956), Ogólna teoria zatrudnienia,
procentu ipieniądza, PWN, Warszawa.
Kleer J.(1998), Między tyranią rynku atyranią
państwa, „Polityka”, nr 45 (2166), 7.11.1998.
Kopaliński W.(1989), Słownik wyrazów obcych
izwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna,
Warszawa.
Kowalik T.(2010), Szokowa operacja iopcje al-
ternatywne [w:] Owsiak S., red., 20 lat przemian
ustroju gospodarczego Polski. Dokonania iwyzwania,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
wKrakowie, Kraków.
Kozłowska K.(2011), (Nie)ład po G7, „Ob-
serwator Finansowy”, 23.09.2011, http://www.
obserwatorfinansowy.pl/2011/09/23/nie-
lad-po-g7/#, dostęp 30.09.2011.
Krugman P.(2001), Wracają problemy kryzysu
gospodarczego, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Londyn jedynym krajem UE przeciw regulacjom
dot. derywatom (2011), PAP, 30.09.2011, http://giel-
da.onet.pl/londyn-jedynym-krajem-ue-przeciw
-regulacjom-dot-de,18726,4867073,1,news-detal,
dostęp 1.10.2011.
Menkes M.(2011), Runda Doha – ostatnie star-
cie. Neoliberalny porządek międzynarodowy, Polski
Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa,
http://www.pism.pl /index/?id=4fc7e9c4df30a-
afd8b7e1ab324f27712, dostęp 1.10.2011.
Moździerz A.(2009), Nierównowaga fi nansów
publicznych, PWE, Warszawa.
Mudel M.(2009), Strategia wyn agrodzeń, która do-
prowadziła do bankructwa banki zWall Stre et, 7.03. 2009,
http://biznes.interia.pl/raport/kryzys_w_usa/
news/strategia-wynagrodzen-ktora-doprowadzila
-do-bankructwa,1270095, dostęp 20.02.2010.
Niemcy wprowadzają podatek od banków (2010),
PAP, 25.08.2010, http://www.newsweek.pl/arty-
kuly/sekcje/biznes/niemcy-wprowadzaja-poda-
tek-od-bankow,63618,1, dostęp 10.02.2011.
OECD Economic Outlook 89 (2011), OECD Pu-
blishing, Paris.
OECD Tax Database (2011), OECD, www.
oecd.org/ctp/taxdatabase, dostęp 17.09.2011.
Po obniżeniu ratingu USA KE apeluje do rynków
fi nansowych ocierpliwość (2011), „Gazeta Prawna”,
9.08.2011.
Pruski J.(2009), Działalność antykryzysowa
banków centralnych wdobie globalnego kryzysu fi nan-
sowego, 101. Seminarium BRE-CASE, Warszawa,
5.03.2009, http://www.case-research.eu/sites/
default/fi les/publications/24626782_zeszyty%20
BRE-CASE%20101_0.pdf.
Reinhart C.M.iRogoff K.S.(2008), This Time
is Different: APanoramic View of Eight Centuries of
Financial Crises, „NBER Working Papers”, n r 13 88 2.
Reinhart C.M.iRogoff K.S.(2010), From Fi-
nancial Crash to Debt Crisis, „NBER Working Pa-
pers”, nr 15795.
Schick A.(2010), Post-Crisis Fiscal Rules: Sta-
bilizing Public Finance while Responding to Economic
Aftershocks, OECD Journal on Budgeting Volume
2010/2.
Skrzypczyński P.(2008), Wahania aktywności
gospodarczej wPolsce iwstrefi e euro, „Materiały
iStudia”, zeszyt nr 227, NBP, Warszawa.
Szczepańska O.iSotomska-Krzysztofi k
P.(2007), Kryzysy fi nansowe wkrajach skandynaw-
skich, „Materiały iStudia”, zeszyt nr 216, NBP,
Warszawa.
The Financial Crisis. Reform and Exit Strategies
(2009), OECD, Paris.
The High-Level Group on Financial Supervision
in the EU (the) chaired by Jacques de Larosière. Re-
port, Brusseles, 25.02.2009.
von Mises L.(2006), Ekonomia ipolityka. Wy-
kład elementarny, Wydawnictwo Fij orr Publi-
shing, Warszawa.
Wah rig L.iGancedo Vallina I.(2011), The
effect of the economic and fi nancial crisis on govern-
ment revenue and expenditure, „Statistic in Focus”,
nr 45/2011, Eurostat.
Wywiad zJ.Gardawskim (2007), Czy związ-
ki zawodowe to zło konieczne?, „Gazeta Wyborcza”,
19.02.2007, http://gazetapraca.pl /gazetapra-
ca/1,90443,3930811.html.

76
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Wprowadzenie
Coraz bardziej przytłacza nas obraz wielkiego
kryzysu lat 2008–2011. Jego skala igłębia prze-
kraczają granice naszej wiedzy iwyobraźni.
Musimy poszerzyć wiedzę onowe horyzonty,
aby zrozumieć istotę tego kryzysu, który jest
jednocześnie bilansem zamknięcia XX wieku
oraz bilansem otwarcia XXI wieku (Kukliński
2011). Rozmiary tego kryzysu wynikają ztego,
że jest to kryzys pentagonalny, integrujący ku-
mulacyjną imnożnikową dynamikę pięciu po-
wiązanych trajektorii:
• trajektorii kryzysu fi nansowego,
• trajektorii kryzysu gospodarczego,
• trajektorii kryzysu porządku globalnego,
• trajektorii kryzysu elity globalnej,
• trajektorii kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej.
Hic et nunc Wspólnota Atlantycka, wspól-
nota USA iUnii Europejskiej, jest jeszcze do-
minującym układem sceny światowej oraz
nadrzędną siłą porządku światowego. WXIX
wieku ten porządek globalny był zdominowa-
ny przez Pax Britannica, awwieku XX przez
Pax Americana. Ten obraz świata przemij a, po-
wstaje nowy wielobiegunowy iwielocywiliza-
cyjny porządek globalny. Wtakich warunkach
warto podjąć fascynujący temat globalnego
kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej (Kukliński
2011).
Gloria Wspólnoty Atlantyckiej
w latach 1940–1990
Wpółwieczu 1940–1990 Wspólnota Atlantycka
była układem dominującym, najważniejszym
układem sceny globalnej. Zagrożenie imperium
sowieckiego było jednocześnie jej błogosła-
wieństwem iprzekleństwem. Przekleństwem
zmuszającym tę wspólnotę do ogromnego
wysiłku zbrojeniowego. Błogosławieństwem,
ponieważ groźba inwazji sowieckiej cemento-
wała wspólnotę wkategoriach moralnych ima-
terialnych skłaniając do uznania przodującej
roli USA.
Pax Americana był przyjmowany jako symbol
oświeconego iliberalnego operowania pojęciem
American Hard and Soft Power (Nye 2002).
Można przedstawić bardzo długą analizę
wieńca chwały Wspólnoty Atlantyckiej zlat
1940–1990. Pierwszą gwiazdą tego wieńca jest
decydująca rola Wspólnoty Atlantyckiej na polu
bitwy II wojny światowej. Wspólnota była rdze-
niem iarsenałem zwycięstwa koalicji aliantów.
Drugą gwiazdą tego wieńca chwały jest stwo-
rzenie nowego porządku globalnego, inkorpo-
rującego wybitną myśl strategiczną, określającą
zasady funkcjonowania świata (Kukliński 2008,
s.29). Powołano do życia rozbudowany innowa-
cyjny system Organizacji Narodów Zjednoczo-
nych, instytucje waszyngtońskie (Międzyna-
rodowy Fundusz Walutowy iBank Światowy)
Kryzys Wspólnoty
Atlantyckiej XXI w.
Antoni Kukliński

77Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
jako sternika globalnych fi nansów, instytucje
nowego porządku światowego XX wieku.
Solidarność transatlantycka znalazła swój
wyraz wplanie George’aMarshalla, który
przywrócił Europie Zachodniej status silnego
układu gospodarczego ipolitycznego, będą-
cego ważnym partnerem USA.Plan Marshalla
można uważać za ważny element odrodzenia
Wspólnoty Atlantyckiej.
Dalszy krokiem odrodzenia Wspólnoty
Atlantyckiej jest powstanie Unii Europejskiej
jako najważniejszej innowacji instytucjonal-
nej XX wieku. Unia stała się ważnym elemen-
tem Wspólnoty Atlantyckiej wzmacniającym
jedność cywilizacyjną Zachodu wkonfrontacji
zzagrożeniem sowieckim. Solidarność świata
zachodniego oraz zdecydowane wzmocnienie
jego siły politycznej imilitarnej były źródłem
powstania NATO (Kuźniar 2006, s.207) jako
największej inajbardziej efektywnej między-
narodowej organizacji militarnej wdziejach
świata. Koronnym sukcesem Wspólnoty Atlan-
tyckiej tego okresu było zwycięskie bezkrwawe
zakończenie zimnej wojny jako sui generis III
wojny światowej. Chodzi oczywiście oupadek
imperium sowieckiego.
Trzeba dodać, że złote półwiecze Wspólnoty
Atlantyckiej było jednocześnie świadkiem naj-
większego boomu ekonomicznego whistorii. To
złote półwiecze miało oświeconą elitę Wspól-
noty Atlantyckiej, która potrafi ła wykorzystać
najlepsze elementy ideologii ipraktyki keyne-
sizmu.
Ten sukces 50-lecia nie znalazł kontynuacji
wnastępnym dwudziestoleciu 1990–2010. Od-
wrotnie, dwudziestolecie przełomu XX iXXI
wieku uruchomiło proces głębokiego kryzysu
Wspólnoty Atlantyckiej. Okazało się, że Wspól-
nota Atlantycka była kompletnie nieprzygoto-
wana na upadek imperium sowieckiego. Za-
łożono mylnie, że neoliberalny świat wolnego
rynku przyniesie rozwiązania, które stworzą
nowy, wspaniały świat wolności, konkurencji
idobrobytu ukształtowany na obraz ipodo-
bieństwo Pax Americana. Odrzucono koncepcję
globalnego planowania strategicznego, podob-
nie jak itworzenia nowego planu Marshalla czy
budowania nowego porządku globalnego.
Deifi kacja ideologii neoliberalnej zapocząt-
kowała trajektorię, która wrezultacie wywołała
wielki pentagonalny kryzys lat 2008–2011 iza-
chwiała fundamentem demokracji ikapitali-
zmu.
War to zwrócić uwagę na indywidualne ob-
licza kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej zaznacza-
jące się wdoświadczeniach USA iUnii Europej-
skiej (Kukliński 2011).
USA
Po upadku imperium sowieckiego był moment
whistorii, kiedy to USA mogły stać się niekwe-
stionowanym liderem świata XXI wieku. Ta
chwila została zmarnowana, jako że nie zamie-
rzały przestrzegać zasady primus inter pares, dą-
żąc do pozycji jedynego superdyktatora sceny
globalnej (co szczególnie mocno przejawiało
się podczas prezydentury George’aBusha Ju-
niora).
Jednocześnie USA wpadły wpułapkę zadłu-
żenia wewnętrznego izewnętrznego. Zwłasz-
cza upokarzające jest astronomiczne zadłużenie
wobec Chin, które mogą wkażdej chwili uru-
chomić proces bankructwa USA.
Wzakresie wewnętrznej dynamiki ame-
rykańskiego społeczeństwa zupełną tragedią
jest swoista antypodatkowa rewolucja najbo-
gatszych warstw, które są nie chcą płacić odpo-
wiednich podatków wskali federalnej, stanowej
ilokalnej. Zwycięstwo tej rewolucji oznacza ko-
niec USA jako supermocarstwa globalnego. Ist-
nieje bardzo smutna analogia pomiędzy Polską
XVII iXVIII wieku aUSA XX wieku. Główną
przyczyną upad ku Po lsk i b yła odmowa płacenia
podatków przez polskie ziemiaństwo, azwłasz-
cza przez polską arystokrację, przez bene nati et
posesionati. Otóż wtej chwili amerykańskie bene
nati et posesionati zniewyobrażalną obojętnością
patrzą na procesy bankructwa amerykańskiego
mocarstwa oraz na agonię władzy prezydenc-
kiej, która coraz bardziej przypomina sytuację

78
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
króla Polski Jana Kazimierza wlatach poprze-
dzających jego abdykację.
Lektura „International Herald Tribune” z2
sierpnia 2011r. wy wołuje przerażające wraże-
nie załamania systemu amerykańskiej demo-
kracji (Sanger 2011; Krugman 2011; Douthat
2011; Hacker 2011)1.
Winnym układzie możemy zwrócić uwagę
na trzy płaszczyzny kryzysu:
• kryzys Waszyngtonu jako ośrodka global-
nej myśli strategicznej,
• kryzys Nowego Jorku jako fi nansowej me-
tropolii świata,
• kryzys Kalifornii jako najbardziej innowa-
cyjnego regionu wskali światowej.
Unia Europejska
Powstanie Unii Europejskiej w1957r. by ło histo-
rycznym wzmocnieniem Wspólnoty Atlantyc-
kiej. Przed gospodarkami europejską iamery-
kańską otworzyły się wielkie obszary ekspansji
iwzajemnego inwestowania (Ash 2004, s.122).
Oba wymienione bieguny są połączone olbrzy-
mimi strumieniami przepływów materialnych
ifi nansowych. Można mówić, że istnieją wspól-
ne cechy amerykańskiej ieuropejskiej kultury
korporacyjnej. Niestety wkategoriach mocy po-
litycznej Unia Europejska jest ciągle słabszym
partnerem USA.Unia Europejska nie mówi bo-
wiem jednym głosem, chociaż wtej dziedzinie
iwWaszyngtonie sytuacja nie jest najlepsza2.
Bardzo silne oblicze Wspólnoty Atlantyckiej
jawi się szczególnie wdziedzinie nauki, eduka-
cji ikultury wsystemie struktur materialnych
iduchowych cywilizacji zachodniej. Trzeba jed-
nak zauważyć, że europejskie korzenie amery-
kańskiego społeczeństwa stają się coraz płytsze
wobec wzrastającej roli wpływów Latynosów
iAzjatów.
1 Lektura tych pisanych zcharyzmą artykułów
wzmacnia siłę porównania Jan Kazimierz – Barack Obama.
2 Por. dramatyczny spór demokratów zrepublika-
nami wsprawie pułapki zadłużenia skarbu USA (zob.
„International Herald Tribune”, 1.08.2011).
Tymczasem nie ulega wątpliwości, że tyl-
ko silna Unia Europejska może być globalnym
partnerem USA, który podtrzymuje irozwij a
materialne iduchowe siły Wspólnoty Atlantyc-
kiej.
Słaba Europa, aco za tym idzie słaba Wspól-
nota Atlantycka nie będzie współautorem no-
wego wielocywilizacyjnego porządku globalne-
go. Wtym kontekście warto zastanowić się nad
czterema słabościami obecnej Europy.
Czy można powiedzieć, że Europa straciła
wolę życia? Czy możliwe są działania wskali
europejskiej, które zmniejszą skalę negatyw-
nych konsekwencji demog rafi cznego kryzysu
starego kontynentu? Czy sfera silnej polityki
pronatalistycznej jest poza zasięgiem naszego
umysłu iwyobraźni? Wkażdym razie nie moż-
na przemilczeć tej tragedii demografi cznej, nie
wolno podążać śladami autorów strategii Euro-
pa 2020… (2010), którzy znieznanych przyczyn
milczą na temat fundamentalnej kwestii demo-
grafi cznego kryzysu Europy.
Czy można sądzić, że Europa traci zdolność
tworzenia innowacji oprzełomowym znacze-
niu iże upada nasza wielowiekowa kultura
eksperymentu (por. Galar 2011)? Czy można
zakładać, że ginie wola mocy tworzenia silnej
Unii Europejskiej jako aktora sceny globalnej
XXI wieku? Czy możemy stwierdzić, że kultura
europejska nie tylko traci dominację wskali glo-
balnej, ale również na wewnętrznej scenie euro-
pejskiej? Początek tego procesu można zauwa-
żyć już wwielu krajach starego kontynentu.
Trzeba zwrócić uwagę na niepokojące zja-
wisko przenoszenia środka ciężkości fi rm nie-
mieckich zEuropy do Chin (Erwing iDempsey
2011). Czy pasażerowie Titanika zaczynają się
już przesiadać się do eleganckich szalup ratun-
kowych? Warto pamiętać, że Titanik wswoim
wyposażeniu miał łodzie ratunkowe tylko dla
pasażerów Iklasy. Należy również przypo-
mnieć osugestii zamieszczonej na łamach „The
Economist” (por. Lessons… 2009), aby Europa nie
ulegała silnym nastrojom „łagodnego poddania
się”. Wtym pesymistycznym klimacie możemy

79Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
przywołać słynne dzieło O.Spenglera (1954) pt.
Der Untergang des Abendlandes.
Pojedynek
sowiecko-amerykański
i pojedynek
amerykańsko-chiński
WXX wieku liberalne demokracje wy-
grały pojedynek zbrunatnym iczerwonym
totalitaryzmem. Tymczasem pojedynek ame-
rykańsko-chiński to znacznie większe wyzwa-
nie iryzyko klęski aniżeli pojedynek sowiec-
ko-amerykański. Nie ma żadnej gwarancji, że
liberalne demokracje jeszcze raz wwarunkach
XXI wieku odniosą zwycięstwo.
Wyzwanie, jakie stanowił sowiecki totalita-
ryzm, stworzyło bardzo silne impulsy scalające
Wspólnotę Atlantycką. Chiny wswojej polity-
ce realizują rzymską maksymę divide et impera.
Państwo Środka posługuje się instrumentarium
wpostaci długook resowej myśli strategicznej,
zręcznie wbij ając kliny rozłupujące jedność
Wspólnoty Atlant yck iej3. Wydaje się, że bate-
ria chińska 2000 miliardów obligacji amery-
kańskiego długu jest znacznie bardziej groźna
aniżeli tysiące sowieckich rakiet wycelowanych
wobiekty USA.
Contra spem sperare, czy wrzeczywiści tak
jest, że Wspólnota Atlantycka jest Titanikiem
XXI wieku? Czy historia wydała werdykt, od
którego nie ma już odwołania, innymi słowy
czy kropla przepełniła kielich goryczy?
Wposzukiwaniu odpowiedzi na nurtujące
pytania oprzyszłość, której perspektywa niepo-
koi, można się jeszcze raz odwołać do inspiru-
jącego dzieła T.G.Asha (2004), wielkiej laudacji
Wspólnoty Atlantyckiej, jak również do tomu
wydanego wPolsce pt. The Atlantic Communi-
3 Mam świadomość, że jest to pogląd wysoce kon-
trowersyjny. Formułuję go jednak, aby wywołać oży-
wioną dyskusję na ten temat.
ty. The Titanic of the XXI Century? (Kukliński
iPawłowski, red. 2010), który mimo profetycz-
nej treści nie znalazł zbyt wielu czytelników.
Warto wreszcie konkludując przytoczyć opinię
J.Kornbluma, byłego ambasadora USA wBerli-
nie: „Zjednoczenie Europy iAmeryki Północnej
jest najbardziej śmiałym projektem, jaki kiedy-
kolwiek wymyślono. Jeśli ten projekt się spraw-
dzi, to Stany Zjednoczone znajdą się we wspól-
nym układzie z500 milionami Europejczyków,
tworząc przestrzeń demokratyczną, wramach
której wartości demokratyczne będą reprezen-
towały większą energię aniżeli jakikolwiek inny
naród na ziemi. Wten sposób zostanie zapew-
niona przyszłość demokracji jako systemu dzia-
łającego wzglobalizowanym świecie” (Korn-
blum 2010).
Post Scriptum:
11 tez o Kryzysie
Wspólnoty Atlantyckiej
Chciałbym, aby przedstawione poniżej
tezy stały się źródłem swoistej kontrowersyjnej
dyskusji, odbywającej się według nowego pa-
radygmatu – nowego systemu pytań inowego
sposobu odpowiedzi na te pytania. Rozumiem,
że niektóre ztych tez można uznać za fałszywe.
Chciałbym jednak bronić prawa do formułowa-
nia fałszywych tez wdyskusjach naukowych.
Przekornie powiem, że wwielu przypadkach
dobrze uzasadniona teza fałszywa lepiej służy
rozwojowi nauki aniżeli banalna teza prawdzi-
wa, która znajduje bierne milczące przyjęcie
środowiska naukowego. Proszę wtym duchu
oocenę proponowanej listy 11 tez.
1. Główne źródła kryzysu Wspólnoty Atlan-
tyckiej (którego przebieg można określić mia-
nem „dramatyczny” czy „tragiczny”) tkwią głę-
boko wkorzeniach cywilizacji zachodniej.
2. Wspólnota Atlantycka jest strukturą wielo-
wymiarową, powstałą ikształtującą się wdłu-

80
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
gotrwałym procesie rozwoju. Wniniejszym
opracowaniu zestawiłem kontrastowe obra-
zy: rozkwitu Wspólnoty Atlantyckiej wlatach
1940–1990 oraz jej kryzysu wnastępnych latach.
3. Wydaje się, że teza orozkwicie Wspólnoty
Atlantyckiej nie wzbudzi większych kontro-
wersji. Trudno negować takie sukcesy Wspól-
noty Atlantyckiej jak zwycięstwo wII wojnie
światowej, tworzenie nowego porządku glo-
balnego, plan Marshalla, Unia Europejska, Pakt
Północnoatlantycki oraz upadek imperium so-
wieckiego.
4. Kontrowersje może natomiast budzić teza,
że dwudziestolecie 1990 –2010 pogrzebało de-
cydującą rolę wświecie cywilizacji zachodniej
oraz Wspólnoty Atlantyckiej. Procesy globa-
lizacji oraz rekonfi guracji światowej sceny
polityczno-gospodarczej, będące pokłosiem
ideologii neoliberalnej, wywołały głęboki kry-
zys Wspólnoty Atlantyckiej, która wyzwania
XXI wieku przyjmuje wstanie paraliżu myśle-
nia strategicznego. Ani wWaszy ngtonie, ani
wBrukseli nie rozumie się tej prostej prawdy,
że wielki kryzys Wspólnoty Atlantyckiej nie
może być przezwyciężony przez łańcuch tak-
tycznych decyzji ohoryzoncie krótkookreso-
wym. Ten wymuszony łańcuch decyzji, podej-
mowanych wklimacie presji dnia codziennego
nie zapewnia uczciwej diagnozy status quo, nie
buduje wizji przyszłości oraz nie wywiera pre-
sji poszukiwania nowych rozwiązań, jest więc
zaprzeczeniem idei długookresowej myśli stra-
tegicznej. Ten paraliż myślenia strategicznego
wUSA oraz wstrukturach Unii Europejskiej
można opisywać wkategoriach wielkiego dra-
matu dziejowego, sui generis aktu samobójstwa
USA iUnii Europejskiej jako wielkich podmio-
tów sceny globalnej. Jednocześnie nowi aktorzy
tej sceny nie muszą podejmować większych
wysiłków wchodzenia na nią. Starzy aktorzy
popełnią samobójstwo iznikną zeń.
5. Zjednej strony, wocenie kryzysu Wspólno-
ty Atlantyckiej może przeważać opinia, zgodnie
zktórą decydującą jego przyczyną są wspól-
ne korzenie iwspólne przejawy kryzysu USA
iUnii Europejskiej. Można również przyjąć,
że istnieją potężne mechanizmy wzajemnego
wzmacniania się procesów sprzyjających po-
głębianiu się kryzysu upartnerów po obu stro-
nach Atlantyku. Zdrugiej strony, kryzys ten ma
również indywidualne oblicze wUSA, anieco
odmienne wkrajach Wspólnoty Europejskiej, te
różnice zaś mają swe źródło wosobliwościach
cywilizacyjnych Ameryki iEuropy oraz struk-
turalnych ifunkcjonalnych różnicach na obu
kontynentach.
6. Na tym tle rodzą się dramatyczne pytania.
Czy Wspólnota Atlantycka jest Titanikiem XXI
wieku? Czy kryzys Wspólnoty Atlantyckiej
jest kryzysem nieodwracalnym? Czy możliwy
jest renesans Wspólnoty Atlantyckiej. Czy teza
J.Kornbluma jest przejawem naiwnej utopii?
Czy można przeciąć węzeł gordyjski zgubionej
solidarności USA iUnii Europejskiej?
7. Głęboka rekonfi guracja sceny globalnej jest
nieuniknionym werdyktem przełomu wieków
XX iXXI.Otwarta jest natomiast kwestia roli
Wspólnoty Atlantyckiej wkształtowaniu no-
wego porządku globalnego. Jeżeli Wspólnota
Atlantycka wyjdzie zwycięska isilna zzawie-
ruchy, jaką jest kryzys, będzie współautorem
iwspółaktorem nowego porządku globalne-
go. Jeśli zawiedzie, to czeka nas okres chaosu.
Ani Chiny, ani Indie jeszcze przez kilkanaście,
amoże przez kilkadziesiąt lat nie będą miały
wystarczających zasobów materialnych idu-
chowych, aby zapoczątkować nowy porządek
wświecie, zpominięciem lub zmarginalizowa-
niem Wspólnoty Atlantyckiej.
8. Potencjalny renesans Wspólnoty Atlantyc-
kiej jest istotnym elementem długotrwałych
procesów, na continuum przeszłości, teraźniej-
szości iprzyszłości.
9. Dyskusja na temat kryzysu Wspólnoty Atlan-
tyckiej nie może ograniczać się do zamknięte-

81Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
go kręgu uczonych europejskich iamerykań-
skich. Trzeba otworzyć się na dialog zuczonymi
zośrodków azjatyckich, którzy powinni się stać
uczestnikami naszych studiów, badań ikon-
ferencji. Chciałbym wymienić przede wszyst-
kim K.Mahbubaniego, autora książki pt. The
New Asian Hemisphere. The Irresistible Shift of
Global Power to the East (PublicAffairs, New York
2008), która powinna się ukazać wpolskim
przekładzie.
10. Proponowany program badań ipublikacji
zpewnością spotka się zzainteresowaniem ipo-
parciem ze strony wielkich organizacji między-
narodowych, zwłaszcza Unii Europejskiej, Or-
ganizacji Współpracy Gospodarczej iRozwoju
czy Banku Światowego.
11. Studia nad kryzysem Wspólnoty Atlantyc-
kiej mogą się stać istotnym bodźcem dla swoistej
globalizacji nauk społecznych wPolsce.
Bibliografi a
Ash T.G.(2004), Free World: America, Europe,
and the Surprising Future of the West, Random Ho-
use, New York.
Douthat R.(2011), The Diminished President,
„International Herald Tribune”, 2.08.2011.
Erwing J.iDempsey J.(2011), Germany Builds
Future beyond the EU.Export and Investment Are
Increasingly Moving to Emerging Countries, „Inter-
national Herald Tribune”, 19.07.2011.
Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego
izrównoważ onego rozwoju sprzyjają cego włą czeniu
społecznemu (2010), Komisja Europejska, Brukse-
la, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUri-
Serv.do?uri=COM:2010:2020:FIN:PL:PDF.
Galar R.(2011), Transformacja Europy wper-
spektywie adaptacyjnej. Rozkwit iupadek kultury
eksperymentu, referat na IV Konferencję Krakow-
ską „Unia Europejska. Dylematy XXI wieku”,
13–14.06.2011.
Hacker J.S.(2011), American’s Unbalance De-
mocracy, „International Herald Tribune”, 2.08.2011.
Kornblum J.(2010), Germany in Need of aDre-
am, „International Herald Tribune”, 23.04.2010.
Krugman R.(2011), The President Surrenders,
„International Herald Tribune”, 2.08.2011.
Kukliński A.(2008), The Creation and Destruc-
tion of the Global Order [w:] The Faces of the 21st
Century, red. A.Gąsior-Niemiec, A.Kukliński,
W.Lamentowicz, The Institute of the 21st Cen-
tury & Rewasz Publishing House, Pruszków–
Warszawa.
Kukliński A.(2011), Megaspaces of the XXI
Century, Ministry of Regional Development,
Warszawa.
Kukliński A.iPawłowski K., red. (2010), The
Atlantic Community. The Titanic of the XXI Centu-
ry?, Wyższa Szkoła Biznesu-National Louis Uni-
versity, Nowy Sącz.
Kuźniar R.(2006), Polityka isiła, Scholar,
Warszawa.
Lessons from „The Leopard”, „T h e E c on o -
mist”, 10.12.2009, http://www.economist.com/
node/15065405.
Nye J.S.(2002), The Paradox of American Power,
Oxford Univeristy Press, Oxford.
Sanger D.E.(2011), Brinkmanship Over Debt
Taints Washington’s Image, „International Herald
Tribune”, 2.08.2011.
Spengler O.(1954), Der Untergang des Aben-
dlandes, München.

82
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
1. Znaczenie i ograniczenia
Clash of Civilizations
Książka Clash of Civilizations (Huntington, 1997)
postrzegana jest dzisiaj – wroku 2010 – jako pro-
rocza przez wielu autorów (zob. np. Kukliński,
2010), którzy po wielkim kryzysie fi nansowym
iekonomicznym przewidują ograniczenie do-
minacji ekonomicznej Stanów Zjednoczonych
iUnii Europejskiej. Wcelu uniknięcia głębszej
analizy iokreślenia istoty niejawnej koalicji Sta-
nów Zjednoczonych, Kanady, Wielkiej Brytanii
wraz zUnią Europejską iinnych krajów stowa-
rzyszonych, będę mówił onich skrótowo cywili-
zacja atlantycka czy kultura Zachodu. Postrzeganie
zmniejszania się dominacji cywilizacji atlantyc-
kiej związane jest często zdyskusją zderzenia się
podstawowych wartości świata demokratyczne-
go zwartościami bojowników islamu czy zmeta-
forą tonącego Tytanica dla opisu sytuacji, wktó-
rej znalazła się dzisiaj cywilizacja atlantycka.
Główna teza Samuela Huntingtona jest
następująca: The fundamental source of confl ict in this
new world will not be primarily ideological or primar-
ily economic. The great divisions among humankind
and the dominating source of confl ict will be cultural
(Podstawowe źródła konfl iktu wtym nowym świecie
nie będą głównie ideologiczne czy głównie ekonomiczne.
Wielkie podziały ludzkości oraz główne źródła konfl ik-
tu będą miały charakter kulturowy). Teza ta jest za-
równo prawdziwa, jak ipłytko przesadna. Kul-
tura ma wiele wymiarów inie musi być źródłem
konfl iktu. Kultura będzie głównym źródłem
zróżnicowania świata, ale niekoniecznie źródłem
wielkiego podziału ludzkości. Kultura wpływa
silnie na ideologię iekonomię, ale jest także pod
ich wpływem wpętli sprzężenia zwrotnego. Ta
płytkość, jak zobaczymy dalej, wynika głównie
zimperializmu kulturowego cywilizacji atlan-
tyckiej, zprzekonania, że tylko postęp oparty na
kopiowaniu kultury Zachodu jest wartościowy,
przekonania połączonego zbrakiem zrozumienia
oraz niejawnym potępieniem innych kultur. Po-
dobna krytyka była wyrażana już wcześniej, np.
wparafrazie Clash of Ignorance (Zderzenie ignorancji,
Said, 2001). Jednakże także ta krytyka może być
uznana za płytką: metafora Clash of Civilization
(Zderzenie cywilizacji) jest ważka, opisuje pewien
fenomen wyłaniający się wdzisiejszym świe-
Zderzenie cywilizacji
czy ignorancja
podstawowych wartości
Innego?
Andrzej P.Wierzbicki

83Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
cie, nawet jeśli przesadnie podkreśla znaczenie
tego fenomenu. Dlatego warto jest przeanalizo-
wać ten fenomen głębiej, przynajmniej wdwóch
aspektach. Pierwszy, to diagnoza: co rzeczywi-
ście zachodzi, jakie mogą być najbardziej praw-
dopodobne skutki procesów obserwowanych
dzisiaj, jeśli je przeanalizować zpozycji wolnej
od kulturowego imperializmu cywilizacji atlan-
tyckiej. Książka Zderzenie cywilizacji nie jest wolna
od takiego obciążenia, aponadto podane wniej
diagnozy są już stare imogą być nieaktualne.
Drugi aspekt, to próba rekonstrukcji perspektyw
hermeneutycznych różnych kultur czy cywili-
zacji, opisana wdalszej części artykułu. Czuję
się uprawniony do próby analizy tych trudnych
zagadnień, ponieważ spędziłem wsumie ponad
cztery lata (aniedawno ponad trzy) wJaponii,
często podróżując do krajów sąsiednich, głównie
Chin, oraz dyskutując ztamtejszymi przyjaciółmi
na temat specyfi cznej sytuacji Indii czy Brazylii.
Odpowiadając swym krytykom, Samuel
Huntington słusznie zwrócił uwagę na znacze-
nie paradygmatu, powołując się na Thomasa
Kuhna (1962). Jednakże zrozumienie podstaw
paradygmatu czy tradycji badawczej (Larry
Laudan, 1977) znacznie się pogłębiło od czasu
Struktury rewolucji naukowych. Bardziej podsta-
wowym pojęciem, leżącym ukorzeni jakiego-
kolwiek paradygmatu czy tradycji badawczej
jest horyzont hermeneutyczny określony precy-
zyjnie przez Zbigniewa Króla (Król, 2005, 2007),
zmożliwymi jego rozszerzeniami do perspekty-
wy hermeneutycznej. Dlatego wdrugiej części
artykułu koncentruję się na znaczeniu takich
właśnie pojęć wzrozumieniu, czy grozi nam
rzeczywiście zderzenie cywilizacji.
2. Diagnoza: co się
rzeczywiście wyłania
w dzisiejszym świecie?
Diagnoza ta zkonieczności musi być uproszczo-
na iskrótowa, gdyż następna książka, dłuższa
od Zderzenia cywilizacji, mogłaby być napisana
dla opisu złożonej sytuacji dzisiejszego świata
wroku 2010.
1. Pierwszym ważnym punktem tej diagnozy
jest stwierdzenie faktu, że cywilizacja atlantyc-
ka osiągnęła częściowy sukces wtransferze ta-
kich wartości jak wolny rynek idemokratyczna
wolność do najbardziej ludnych krajów świata,
takich jak Chiny, Indie, Brazylia, Rosja (popular-
nie zwanych krajami BRIC). Był to, oczywiście,
tylko połowiczny sukces, gdyż każdy ztych kra-
jów dostosował te wartości do własnych tradycji
kulturowych, azmiana tradycji kulturowej jest
procesem bardzo długim, rozciągającym się na
kilka generacji.
2. Drugim ważnym punktem tej diagnozy
jest stwierdzenie, że to właśnie ten częściowy
sukces był źródłem nieuchronnego osłabienia
ekonomicznej dominacji cywilizacji atlantyc-
kiej. Cztery kraje wymienione wyżej są demo-
grafi cznie znacznie silniejsze od cywilizacji
atlantyckiej; jeśli osiągnęły one choćby częścio-
wy sukces ekonomiczny wynikający zpunktu
1., to nieuchronnie stają się one silniejsze także
ekonomicznie. Obecny kryzys fi nansowy ieko-
nomiczny tylko podkreśla ten nieuchronny kie-
runek rozwoju.
3. Trzeci ważny punkt, to fakt, że sytuacja
stała się znacznie bardziej złożona zpowodu
rewolucji informacyjnej, co jest aspektem nie-
zauważonym przez Huntingtona. Rewolucja
informacyjna – która zaczęła się wkulturze Za-
chodu – zcałą swą złożonością (internet, World
Wide Web, elektroniczna edukacja) przyspiesza
postęp, ale powoduje zarówno nowe, ogromne
szanse, jak inowe, wielkie zagrożenia. Trzeba tu
wspomnieć przynajmniej trzy aspekty tej złożo-
ności:
a. Wartości wolnego rynku są zagrożone od
wewnątrz, rynki wysokiej techniki stają się
oligopolistyczne wwyniku rewolucji infor-
macyjnej. Rewolucja ta prowadzi do dema-
terializacji pracy igospodarki opartej na
wiedzy; ale oznacza to zmniejszenie krań-

84
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
cowych kosztów produkcji do tego stopnia,
że konkurencyjne ceny na tych rynkach
(które na idealnym wolnym rynku powin-
ny być równe krańcowym kosztom produk-
cji) nie są już stosowane, faktyczne ceny
przekraczają je często stokrotnie. To zaś jest
możliwe tylko wtedy, jeśli rynek jest zdomi-
nowany przez oligopol, często zjawnymi
lub ukrytymi zmowami cenowymi, aobser-
wujemy to dzisiaj na wszystkich rynkach
wysokiej techniki, zaczynając od rynków
lekarstw.
b. Rosnąca nierówność wynikająca zrewolu-
cji informacyjnej (naturalny skutek każdej
większej zmiany technologicznej) prze-
kształca się wnastroje antyzachodnie.
Rewolucja informacyjna przyczyniła się,
zjednej strony, do globalizacji gospodar-
ki iwzrastających nierówności globalnych
(zwłaszcza wmałych krajach) wynikają-
cych między innymi znieograniczonych
transferów zysków wielkich korporacji do
ich krajów macierzystych. Zdrugiej strony,
rewolucja informacyjna przyniosła anihi-
lację ograniczeń przestrzennych wdostę-
pie do informacji iwiedzy. Wrezultacie,
jedna szósta ludności świata, żyjąca dzisiaj
wskrajnym ubóstwie, może bez trudu –
przez telewizję iInternet – dowiedzieć się,
jakie są standardy życia, obyczaje iekscesy
konsumpcyjne elity krajów najbogatszych.
Nieuchronnie prowadzi to do zawiści ipo-
tępienia – powinniśmy się raczej dziwić, że
wynikające stąd nastawienia terrorystyczne
ograniczone są do części jednej kultury, któ-
rej specyfi czna religia obiecuje raj po śmierci
męczeńskiej.
c. Rewolucja informacyjna przynosi nie tylko
zagrożenia, także wielkie szanse, np. nie-
uchronnie doprowadzi do poprawy rów-
ności praw kobiet we wszystkich krajach
świata (to komputeryzacja irobotyzacja
umożliwiają równość praw kobiet, chociaż,
oczywiście, faktyczna realizacja tych praw
zależy od czynników obyczajowych, kul-
turowych). Jednak największą szansą jest
otwarty dostęp do edukacji poprzez inter-
net: młodzi iambitni ludzie nawet wkra-
jach biednych będą mieli nie negatywne,
lecz ambiwalentne nastawienie do kultury
Zachodu, jeśli będą oni korzystać zlepsze-
go dostępu do edukacji ikulturowej różno-
rodności za pomocą źródeł zachodnich. Na
przykład, wielką atrakcją Europy dla cywili-
zacji Dalekiego Wschodu jest różnorodność
kultury europejskiej; zarówno Japończycy,
Chińczycy, jak iprzedstawiciele uboższych
krajów tamtego regionu cieszą się zpodró-
ży do Europy imożliwości jej zwiedzania
(Huntington nie zauważa tego, być może,
dlatego że kultura amerykańska jest znacz-
nie mniej zróżnicowana ibogata niż euro-
pejska).
4. Czwarty ważny punkt tej diagnozy, to
fakt, że utrata dominującej pozycji ekonomicz-
nej cywilizacji atlantyckiej na rzecz krajów
BRIC może mieć skutki pozytywne, wyraża-
jące się ograniczeniem nastawień antyzachod-
nich: jeśli większość ludności świata będzie
żyła we względnym dobrobycie, zrosnącymi
oczekiwaniami, to łatwiej będzie skoncentro-
wać uwagę na przeciwdziałaniu skrajnemu
ubóstwu.
5. Piąty ważny punkt tej diagnozy, to stwier-
dzenie, że kultura Zachodu może pozostać
ważną siłą geopolityczną igeokulturową, pod
warunkiem pogłębienia jej zrozumienia in-
nych kultur – ogólnie, zrozumienia Innego. To
właśnie jest największą wadą książki Zderzenie
cywilizacji: książka ta wykazuje bardzo płytkie
zrozumienie kultur odmiennych od kultury Za-
chodu.
6. Szósty ważny punkt tej diagnozy, to uwa-
ga, że wzrost znaczenia najludniejszych krajów
świata może powodować impuls dla zwięk-
szenia rządności światowej (world governance)
wformie instytucji podobnej do Unii Europej-
skiej, ale oglobalnym zasięgu. Taki kierunek
rozwoju może mieć bardzo pozytywne skutki,

85Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
aUnia Europejska może użyć swych doświad-
czeń istać się aktorem zmiany światowej. Zob.
np. (Wierzbicki, 2010). Dodatkowe komentarze
mogą wzmocnić tę diagnozę.
Nie jest prawdą, jak wto wierzą niektórzy
autorzy (zob. np. Opala et al., 2008), że wzrost
znaczenia Chin oznacza klęskę demokracji; to
tylko klęska naiwnego neoliberalizmu. Chiny
mają długą tradycję kulturową centralizacji za-
rządzania ikonfucjanizmu, związaną zgospo-
darką rolną opartą na ryżu (zob. dalej). Dlatego
niemożliwe jest, aby Chiny zwróciły się do de-
mokracji wciągu jednego pokolenia; ale młod-
sze pokolenia Chińczyków są świadome – mię-
dzy innymi, zpowodu rewolucji informacyjnej
– zalet demokracji – iczekają cierpliwie na swą
kolej. Tak więc, bardziej zdecydowana zmiana
wkierunku demokracji wChinach może być
oczekiwana ok. roku 2050.
3. Hermeneutyczne
perspektywy innych kultur
Istotne jest też zrozumienie, że – na skutek re-
wolucji informacyjnej (zob. np. Castells, 2000)
– żyjemy dzisiaj wczasach zmiany epok cywi-
lizacyjnych, struktur dług iego trwania takich,
jak to określił Fernand Braudel (Braudel, 1979),
który analizował dwie takie niedawne epoki:
epokę druku ipoczątków kapitalizmu 1440–
1760 oraz epokę cywilizacji przemysłowej 1760–
? Możemy przy tym wybrać rok 1980 (ponieważ
komputery osobiste oraz wykorzystanie sieci
komputerowych zaczęły się rozpowszechniać
właśnie wtedy) jako cezurę końca epoki cywi-
lizacji przemysłowej ipoczątku nowej epoki,
cywilizacji informacyjnej czy wręcz cywili-
zacji wiedzy. Wielkiej zmianie cywilizacyjnej
mogą towarzyszyć zasadnicze zmiany relacji
społecznych, ale także podstaw pojęciowych,
episteme rozumianej wsensie Michela Foucaul-
ta (Foucault, 1972) – czyli sposobu kreowania
iuzasadniania wiedzy, charakterystycznego
dla danej epoki historycznej – wreszcie zmia-
ny dominujących paradygmatów (Kuhn, 1962),
tradycji badawczych (Laudan, 1977) oraz sta-
nowiących ich podstawę horyzontów herme-
neutycznych wsensie określonym przez Zbi-
gniewa Króla (zob. np. Król, 2007) – intuicyjnie
akceptowanych założeń opoprawności czy
prawdzie podstawowych aksjomatów. Pojęcie
horyzontu hermeneutycznego było stosowane
wfi lozofi i wcześniej, np. przez Edmunda Hus-
serla (zob. np. 1973), Martina Heideggera (1927),
Hansa-Georga Gadamera (1960), ale Zbigniew
Król (2005, 2007) określa to pojęcie bardziej
precyzyjnie, ilustrując je na przykładzie wiary
wprawdziwość aksjomatów izałożeń geome-
trii euklidesowej; wskazuje, że aksjomaty tej
geometrii były rozumiane inaczej przez kla-
sycznych Greków, inaczej przez Kartezjusza
iNewtona, inaczej dzisiaj. Matematycy współ-
cześni, aby porozumiewać się między sobą,
muszą rozumieć te aksjomaty podobnie, auzy-
skują takie rozumienie wprocesie edukacji. Tak
więc, horyzont hermeneutyczny matematyków
jest wpewnym sensie obiektywny, jest rezulta-
tem głębokiej refl eksji itestowania prawdziwo-
ści podstawowych aksjomatów, prowadzących
do specyfi cznej doktryny nauczania matema-
tyki, znamiennej dla epoki cywilizacyjnej, nie
dla lokalnej kultury czy cywilizacji: matema-
tyk hinduski czy japoński rozumie dzisiaj te
aksjomaty podobnie jak matematyk Zachodu.
Taki horyzont jest strukturą długiego trwania,
jego zmiana jest trudna imoże być związana
najwyżej ze zmianą epoki cywilizacyjnej. Po-
nadto, problem rekonstrukcji horyzontu her-
meneutycznego, jak to pokazał Zbigniew Król
(np. problem określenia, jak klasyczni Grecy ro-
zumieli aksjomaty geometrii euklidesowej) jest
trudny, ale rozwiązywalny przy dostatecznym
wysiłku intelektualnym.
Jednakże, jeśli to zdarza się pomiędzy ma-
tematykami, to może zdarzać się także win-
nych zawodach. Zdoświadczeń osobistych
wiem, że inżynierowie telekomunikacji na ca-
łym świecie mają także system głębokich prze-
konań, który ułatwia im wzajemną komunika-
cję. Te intuicyjne przekonania oprawdziwości

86
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
pewnych założeń co do telekomunikacji są,
oczywiście, rezultatem doktryny edukacyjnej,
ale są też dobrze przetestowane poprzez inży-
nierskie zastosowania imają charakter struk-
tury długiego trwania. Mogą być wprawdzie
mniej precyzyjnie zdefi niowane niż aksjoma-
ty teorii matematycznych, dlatego proponu-
ję je nazwać perspektywą hermeneutyczną;
tak więc, przez perspektywę hermeneutyczną
rozumiem intuicyjnie akceptowalny system
przekonań oprawdziwości podejść określo-
nego typu, podczas gdy taka perspektywa
staje się horyzontem hermeneutycznym, jeśli
przekonania te są wyrażone jako precyzyjne
aksjomaty. Można przy tym zastosować meto-
dy zaproponowane przez Zbigniewa Króla do
rekonstrukcji perspektywy hermeneutycznej.
Wtym celu musimy tylko być świadomi fak-
tu, że np. inżynierowie telekomunikacji mają
taką hermeneutyczną perspektywę, awięc
można zadać pytanie, jakie to przekonania
składają się na taką perspektywę. Oczywiście,
aby na to pytanie odpowiedzieć, powinniśmy
spełnić co najmniej dwa warunki. Po pierw-
sze, musimy mieć pozytywne lub co najmniej
neutralne nastawienie do telekomunikacji; nie
odpowiedzielibyśmy na to pytanie poprawnie,
gdybyśmy wierzyli (jak to czynią niektórzy fi -
lozofowie techniki), że cała technika, azwłasz-
cza telekomunikacja, tylko ujarzmia ludzi. Po
drugie, niezbędne jest zrozumienie telekomu-
nikacji, oparte na doświadczeniu zpierwszej
ręki, co najmniej zdobrego idługiego kontaktu
zinżynierami telekomunikacji. Kiedy rekon-
struujemy perspektywę hermeneutyczną, od-
krywamy intuicyjny system przekonań, inie
odkryjemy takiego systemu poprzez bezpo-
średnie zapytania (zob. np. Wierzbicki ,1997,
2005), możemy onim tylko wnioskować po-
średnio. Jaki ma to wszystko związek ze Zderze-
niem cywilizacji? Pierwszy wniosek, to fakt, że
globalizacja ma także wymiar kulturowy, za-
czynając od globalnych grup zawodowych. Jeśli
matematycy czy inżynierowie telekomunikacji
całego świata rozumieją się wzajemnie, inne
wymiary podziału kulturowego świata mogą
nie być aż tak silne, jak to twierdzi Hunting-
ton. Drugi wniosek, to stwierdzenie, że to, co
stosuje się do kulturowych grup zawodowych,
może być także zastosowane do cywilizacji
kulturowych. Cywilizacje kulturowe mają tak-
że różne perspektywy hermeneutyczne, idla
głębokiego zrozumienia innej cywilizacji po-
winniśmy spróbować zrekonstruować jej per-
spektywę hermeneutyczną, system intuicyjnie
akceptowanych przekonań. Innymi słowy, aby
głęboko zrozumieć np. kulturę muzułmańską,
powinniśmy zrekonstruować jej perspektywę
hermeneutyczną, określić bez uprzedzeń, jakie
są najgłębsze przekonania motywujące tę kul-
turę. Ponieważ nie przebywałem dostatecznie
długo wkrajach kultury muzułmańskiej, nie
będę tego próbował; ale jest to możliwe do wy-
konania. Jednakże przebywałem dostatecznie
długo wJaponii, kraju głęboko przesyconym
wartościami kultury buddyjskiej, imogę zre-
konstruować przynajmniej pewne elementy
hermeneutycznej perspektywy buddyzmu.
WZderzeniu cywilizacji Huntington niedosta-
tecznie uwzględnia rozmiary imożliwe przy-
szłe znaczenie kultury buddyjskiej obejmującej
Japonię, inne kraje Azji Południowo- -Wschod-
niej, duże części Chin oraz Indii. Akultura ta
może mieć bardzo pozytywny wpływ, jeśli Zde-
rzenie cywilizacji miałoby rzeczywiście nastąpić.
4. Perspektywa
hermeneutyczna kultury
buddyjskiej
Główny element takiej perspektywy nazwał-
bym naturalizmem fundamentalnym, typo-
wym dla kultury buddyjskiej. Opiera się on
na dwóch założeniach. Pierwsze, to podsta-
wowe założenie ontologiczne naturalizmu, że
ludzie nie są samotni, że oprócz nich istnieją
zewnętrzne części rzeczywistości, obejmujące
żywe podmioty imaterialne przedmioty, któ-
re to części można nazwać krótko naturą; co
więcej, że ludzie konstruują wiedzę nie tylko

87Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
wdyskusji między sobą, lecz także winte-
rakcji znaturą. Drugie założenie jest bardziej
istotne dla naturalizmu fundamentalnego: że
ludzie nie są panami natury, tylko jej częścią,
ainne jej żywe części mogą być także pod-
miotami poznania. Oba te założenia występu-
ją niekiedy także wkulturze Zachodu, ale są
zazwyczaj dominowane przez poglądy prze-
ciwne. Naturalizm – określony przez pierw-
sze założenie – jest silnie atakowany przez
fi lozofi ę sceptyczną czy przez postmoderni-
styczny konstruktywizm. Naturalizm funda-
mentalny – wyrażony przez drugie założenie
– jest przeciwny tradycji kulturowej Zachodu,
zarówno chrześcij ańskiej, jak imaterialistycz-
nej (religia chrześcij ańska zakłada, że Bóg dał
ludziom władzę nad naturą, materialistyczny
marksizm zakładał, że ludzie mają prawo prze-
kształcać naturę).
Naturalizm fundamentalny nie jest rów-
noważny ateizmowi. Buddyści wierzą wBoga,
tylko nie jako Stwórcę, ajako ostateczny Cel;
to rozwiązuje wewnętrzne sprzeczności poję-
cia dobrotliwego Stwórcy, który stworzył świat
obejmujący zło (inp. tygrysy, mimo że piękne,
to jednak żyjące tylko dzięki pożeraniu innych
zwierząt)1. Takie poglądy bywały niekiedy spo-
tykane także wchrześcij aństwie, np. św. Fran-
ciszek był naturalistą fundamentalnym. Natu-
ralizm fundamentalny jest też bliski ideologii
obrońców środowiska naturalnego, tzw. zielo-
nych. Ztego powodu ochrona środowiska jest
bliska poglądom buddyjskim.
Naturalizm fundamentalny może mieć róż-
norodne konsekwencje dla fi lozofi i Zachodu,
1 Wiele było prób rozwiązania tej fundamentalnej
sprzeczności, wszystkie jednak nie są satysfakcjonują-
ce, zaczynając od klasycznego „nie będziesz kwestiono-
wał Stwórcy swego” (co zakłada istnienie Stwórcy, za-
tem używa argumentu samopodtrzymującego) czy od
stwierdzenia, że Stwórca dał ludziom wolną wolę, azło
wynika zjej złego zastosowania (co nie uwzględnia
faktu, że nasza wolna wola nie jest absolutnie wolna,
np. nie możemy przenikać twardych ścian siłą naszej
woli, awięc granice wolnej woli musiały być jednak
określone przez Stwórcę) itd. Założenie buddyjskie, że
nie ma Stwórcy, tylko Cel, jest znacznie bardziej spójne
logicznie.
która od Platona wierzy wdominację ludzi nad
naturą iogranicza epistemologię do poznania
człowieka, nie pytając, jak np. drzewo odróżnia
zimę od lata, czy jak pies rozpoznaje osobę przy-
jazną, lubiącą psy. Argumentowałem winnym
artykule (Wierzbicki, 2009), że skoro poznanie
podmiotów innych niż człowiek ma charakter
przedsłowny, jest przeto podobne do ludzkiej
intuicji.
Inny aspekt związany zkulturą buddyjską,
to fakt, że obejmuje ona głównie kraje klimatu
monsunu, cywilizacji wymagającej zaawanso-
wanej inżynierii wodnej dla zasilania pól ry-
żowych wodą. Zaowocowało to wmentalności
grupowej, wierze, że współpraca grupy zapew-
nia wytworzenie większej wartości, przeciw-
stawnej do indywidualizmu, charakterystycz-
nego dla kultury Zachodu. Kultura buddyjska
nie jest zatem przeciwna rządom centralnym,
łatwo koegzystuje zkonfucjanizmem, chociaż
pozostaje odrębna. Mentalność grupowa nie
jest przeciwna konkurencji, tylko promuje ra-
czej konkurencję grup wporównaniu zkonku-
rencją jednostek wewnątrz grup. Ta właśnie ce-
cha zdecydowała, między innymi, osukcesach
japońskich systemów kontroli jakości. Jeszcze
inny aspekt kultury buddyjskiej to jej podejrz-
liwość wobec sceptycyzmu fi lozofi cznego.
Związane jest to znaturalizmem fundamen-
talnym: skoro ludzie są częścią natury, natura
może uczyć ich mądrości iwiedzy. Natomiast
argument, że natura jest pojęciem utworzonym
przez ludzi, zatem skutkiem naszego myślenia
inie może być jego przyczyną (Latour 1987, str.
99), jest nieprzekonywający dla naturalisty fun-
damentalnego: naturalizm jest przyzwyczajony
do argumentacji kolistej czy raczej do efektów
sprzężenia zwrotnego wopisie procesów roz-
wojowych nie znajduje paradoksów wtakich
efektach. Zresztą, wtym sensie kultura buddyj-
ska wyprzedza kulturę Zachodu, która nadal
uważa błędne koło za paradoks, podczas gdy to
taki sam pozorny paradoks jak stary pogląd, że
Achilles nigdy nie dogoni żółwia (zob. Wierz-
bicki, 2009): wkażdym komputerze mamy do
czynienia zmilionami błędnych kół, układów

88
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
fl ip-fl op niezbędnych do działania pamięci kom-
puterowej, ajednak komputery działają – za-
tem błędne koło nie może być faktycznym pa-
radoksem.
5. Wnioski
Przedstawiłem tu tylko zarys perspektywy
hermeneutycznej kultury buddyjskiej; wy-
maga ona zpewnością badań bardziej szcze-
gółowych. Ale nawet ztak skrótowej analizy
wynikają wnioski: rozumiemy lepiej obcą kul-
turę, jeśli staramy się zrozumieć jej podstawo-
we przeświadczenia iwartości. Zatem, zamiast
opowiadać onieuchronnym Zderzeniu cywili-
zacji, lepiej myśleć ometodach zapobiegania
takiemu zderzeniu. Metoda rekonstrukcji per-
spektywy hermeneutycznej może być uży-
tecznym narzędziem takiego zapobiegania,
zwiększenia zrozumienia pomiędzy różnymi
kulturami, promocji Dialogu czy Sojuszu cywiliza-
cji igłębszego zrozumienia Innego. Ponadto, Antoni
Kukliński (2010) ma rację wswym ostrzeżeniu
Iam convinced that the United States and Europe
should strongly resist the allure of agenteel surren-
der (,,Jestem przekonany, że Stany Zjednoczo-
ne iEuropa powinny się silnie przeciwstawić
pokusie łagodnego zaniechania’’), ale analiza
przedstawiona wtym artykule wskazuje na
trzecią drogę rozszerzenia tego ostrzeżenia
wraz zkonstruktywną konkluzją: Stany Zjed-
noczone iEuropa powinny antycypować roz-
wój wydarzeń iprzygotować własne działania
godne poważnych aktorów sceny geopolitycz-
nej igeokulturowej, na przykład inicjatywę
zwiększonej rządności światowej (world gover-
nance).
Literatura
Braudel F.(1979), Civilisation matérielle, écono-
mie et capitalisme, XV–XVIII siecle, Armand Colin,
Paris.
Castells M.(2000), End of Millenium: The In-
formation Age, vol. 1, 2, 3, Blackwell, Oxford UK.
Foucault M.(1972), The order of things: an ar-
cheology of human sciences, Routledge, New York.
Gadamer H.-G.(1960), Warheit und Methode.
Grundzüge einer philosophishen Hermeneutik,
J.B.C.Mohr (Siebeck), Tübingen. Heidegger
M.(1927), Sein und Zeit, Niemayer, Halle. Hun-
tington S.P.(1993), The Clash of Civilizations?
Foreign Affairs, Summer 1993.
Huntington S.P.(1997), The Clash of Civiliza-
tions and the Remaking of World Order,
Simon and Schuster, London. Husserl
E.(1973), Cartesianische Meditationen und Pariser
Vort räge (Cartesian meditations and the Paris
lectures.), Edited by S.Strasser, Martinus Nij -
hoff, The Hague, Netherlands.
Król Z.(2005), Plato and the Foundations of Mo-
dern Mathematics (in Polish, Platon ipodstawy ma-
tematyki współczesnej), Wydawnictwo Rolewski,
Nowa Wieś.
Król Z.(2007), The Emergence of New Con-
cepts in Science, w: Creative Environments, eds.
A.P.Wierzbicki, Y.Nakamori (tekst opublikowa-
ny winternecie).
Kuhn T.S.(1962), The Structure of Scientifi c
Revolutions, Chicago University Press, Chicago
(2nd ed., 1970). Kukliński A.(2010), The Geostra-
tegic Reconfi gurations of the Global Scene. The Expe-
riences and Prospects of the XXI Century (wdruku).
Latour B.(1987), Science in Action, Milton
Keynes, Open University Press.
Laudan L.(1977), Progress and its Problems,
University of California Press, Berkeley.
Opala P., Rybiński K.(2008), The Rise of Chi-
na and the Failure of Democracy, w: Futurology. The
challenges of the XXI century, eds. A.Kukliński,
K.Pawłowski, Reupus volume 4, Nowy Sącz.
Said E.(2001), The Clash of Ignorance, “The
Nation”, October 2001.
Wierzbicki A.P.(1997), On the role of intu-
ition in decision making and some ways of mul-
ticriteria aid of intuition,
“Multiple Criteria Decision Making”, No 6,
s.65–78.

89Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Wierzbicki A.P.(2004), Knowledge creation the-
ories and rational theory of intuition, “International
Journal for
Knowledge and Systems Science”, No 1,
s.17–25.
Wierzbicki A.P.(2009), Metafi zyka naturalizmu
fundamentalnego, w: Nauka ametafi zyka, ed. A.Mo-
tycka, Wydawnictwa IFiS PAN, Warszawa.
Wierzbicki A.P.(2010), Wyzwania izagrożenia
przyszłości – refl eksje metodologiczne iinterdyscypli-
narne, w: eds J.Kleer, B.Galwas, A.P.Wierzbicki,
Wyzwania przyszłości, Komitet Prognoz „Pol-
ska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa.
Prof. dr hab. inż. Andrzej P.Wierzbicki jest
związany zWydziałem Elektroniki iTechn ik
Informacyjnych Politechniki Warszawskiej iIn-
stytutem Łączności, wktórym przez wiele lat
pełnił funkcję dyrektora.
„Ewaluacja programów iinstrumentów”
15 marca 2012 r.
Agnieszka Haber, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości:
Ewaluacja nie jest narzędziem ani łatwym, ani tanim. Dzisiejsza dyskusja ojej celo-
wości przypomina podobną, która dotyczyła badań marketingowych, aktórą do-
skonale obrazuje przykład Henrego Forda. Kiedy zapytano go, na czym polegał
sukces modelu T, odpowiedział: „że nie korzystaliśmy zbadań marketingowych. Bo
gdyby zapytać klientów, czego potrzebują, to powiedzieliby, że szybszego konia.
Nie wiedzieli przecież, czym jest samochód”. Ale tenże sam Henry Ford, który nie
był, jak głosi historia, skory wydać pieniędzy na badania, przeznaczał na nie napraw-
dę spore sumy ponieważ po pierwsze jak mówił „wiem, że połowa mojej reklamy
to wyrzucone pieniądze. Nie wiem tylko, która to połowa” apo drugie wiedział, że
bardziej niż cokolwiek innego – „przygotowywanie się jest sekretem do sukcesu”.
(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html))

90
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Jesteśmy świadkami dynamicznych zmian
na wszystkich płaszczyznach międzyna-
rodowej areny. Zacznij my od areny gospo-
darczej. Wminionym 10-leciu nastąpiło przy-
śpieszenie procesów globalizacji. Głównym
benefi cjentem tego przyśpieszenia są Chiny, ale
także Indie, Brazylia, RFN.Wcielając wżycie
swą strategię reform iotwarcia na świat, atakże
koncepcję „wielkiego renesansu chińskiej nacji”,
wciągu 10 lat od przystąpienia do WTO (2001)
PKB wzrósł z1,557 bln USD w2001r. do 5,9 bln
USD w2010r. iprawdopodobnie do 6,9 bln USD
w2011r. (Prognozy MFW, „Gazeta Wyborcza”,
28.12.2011r.).
Jak do tego doszło?
Zacznę od historii. Otóż, od połowy XIXw. elity
chińskie zastanawiały się jak zmienić, zmoder-
nizować Chiny. Wkraju panowali Mandżuro-
wie. Rdzenni Chińczycy próbowali się buntować
imyśleć nad sposobami wyjścia. Inspiracją były
reformy Mutsuhito wJaponii z1868r. Wefek-
cie wysłano do Japonii setki ludzi, którzy wró-
cili iprzenieśli do Chin wiedzę, doświadczenie
ojapońskich reformach, anawet słownictwo
ekonomiczne ipolityczne. Do języka chińskiego
trafi ło wpostaci chińskich znaków, ale zJaponii.
Drugim przykładem dla Chin do naśladowa-
ła – znacznie później, bo wlatach 80. ubiegłego
wieku – była Korea Południowa, która po woj-
nie zakończonej w1953r., szybko wciągu 30 lat,
osiągnęła wielki postęp. Trzecim przykładem
okazał się Singapur. Deng Xiaoping odwiedził
Singapur w1978r., atakże Malezję, Tajlandię
iwrócił zainspirowany. Czwartym przykładem,
októrym się nie mówiło był Tajwan. WPolsce,
w1938r., ukazała się wyśmienita książka opro-
cesie modernizacji wJaponii. Korea Południo-
wa wydała różne opracowania jak zastosować
chiński konfucjanizm do zarządzania gospo-
darką nowoczesną. Singapur jest nowoczesny
izkażdym dniem daje tego przykłady, które sta-
nowią inspirację do wydawania książek na ten
temat. Chińczycy rozpoczęli reformy w1979r.
wwarunkach, kiedy kraj był zdewastowany
przez rewolucję kulturalną iprzez wcześniejsze
kampanie polityczne. Zapoczątkowane refor-
my gospodarcze obejmowały polityczne igo-
spodarcze otwarcie kraju na świat. Niektórzy
chińscy historycy ipolitolodzy, jak np. b. wice-
prezes Akademii Nauk Społecznych Li Shenzhi,
który pisał, że faktycznie chodziło ootwarcie
Chin przede wszystkim na Stany Zjednoczone
(„Strategy and Management” 2002, no. 4, s.6).
To b y ło głównym celem. Pierwsze reformy były
trudne izakończyły się 4 czerwca 1989r. krwa-
Rola Chin i Indii
w kształtowaniu sceny
globalnej XXI w.
Ksawery Burski

91Biulet yn PT E nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
wą rozprawą ze zbuntowaną młodzieżą na Pla-
cu Tiananmen, po której reformy znalazły się
wzastoju. Nastąpił okres wahań. Impuls do
wznowienia reform dał Deng Xiaoping na po-
czątku 1992r. podczas inspekcji wShenzhen,
Kantonie, Szanghaju, to znaczy wnowej sytuacji
międzynarodowej po zmianach ustrojowych
wEuropie Środkowowschodniej ipo rozpadzie
ZSRR.Prawdziwe przyspieszenie nastąpiło po
przystąpieniu Chin do Światowej Organizacji
Handlu w2001r. Pozwolę sobie ponownie przy-
toczyć kilka danych. Otóż, w2001r. PKB Chin
wynosił jeden 1,557 bln USD.W2010r. ju ż 5,9 bln
USD, afundusz walutowy cytowany przez „Ga-
zetę Wyborczą” wgrudniu 2011r. podał, że PKB
Chin w20011r. szacowano na 6,990 bln USD).
Jednocześnie, ponieważ Chiny wokresie socjali-
zmu były państwem ubogim wdewizy, cała go-
spodarka była nastawiona przede wszystkim na
eksport iwefekcie chiński handel zagraniczny
wtym okresie wzrósł w2001r. z509 mld USD
do 3,6 bln USD w2011r., czyli ponad siedmio-
krotnie wciągu 10 lat. Takich sukcesów nie miał
żaden kraj.
Jakie były tego przyczyny?
Generalnie możemy powiedzieć, że przyczyną
było otwarcie się rynków świata na chińskie
towary. Ale towary te trzeba było wyprodu-
kować aprodukcję zorganizować. Tu przede
wszystkim liczy się polityka rządu, czyli poli-
tyka reform, odstąpienie od gospodarki plano-
wej, przejście do gospodarki wolnorynkowej
(ale utrzymanie sektora państwowego iinter-
wencjonizmu państwa na szeroką skalę), do-
puszczenie obcego kapitału, transfer obcych
technologii. To jeszcze nie wszystko. Można
powiedzieć, że była to polityka bardzo racjonal-
na iobecnie wmieszanej gospodarce chińskiej
mamy jak gdyby trzy sektory: sektor państwo-
wy, sektor chiński prywatny isektor prywatny
zudziałem kapitału obcego. Aby uruchomić te
wszystkie sektory, aby produkcja mogła się do-
brze, racjonalnie rozwij ać, potrzebna była siła
robocza ito tania. Tę siłę roboczą dostarczyła
chińska wieś. Oprócz tradycyjnych wytworzo-
nych wpoprzednich latach licznych rzeszach
wykształconych, czy mniej wykształconych
robotników, do produkcji trafi ło ok. 240 mln
chłoporobotników. Była to młodzież wiejska,
która zreguły edukację kończyła na 9 klasie,
czyli na gimnazjum. Młodzież na tyle wykształ-
cona, że mogła czytać, pisać, rozumieć instruk-
cje technika, czy komentarze inżyniera. Około
40 mln tych ludzi pozostało na wsi, ale pracu-
je poza rolnictwem, ok. 200 mln przeniosło się
do małych, średnich iwielkich miast. Ztego aż
30 mln pracuje wbudownictwie przy budowie:
autostrad, linii kolejowych, bloków mieszkal-
nych, całych osiedli. To jeszcze nie wszystko. Ci
ludzie pracują za wynagrodzenie znacznie niż-
sze niż chińscy robotnicy, ci, którzy od dawna
mieszkali wmiastach – od 20, 30, 50lat. Dzię-
ki temu chiński produkt jest konkurencyjny.
Chiny zaprosiły obcy kapitał do inwestowania.
Chiny wykorzystały jedną zgłównych sił na-
pędowych gospodarki rynkowej, czyli dążenie
do maksymalizacji zysków. Powiedziano part-
nerom zachodnim: chcecie mieć większe zy-
ski, przyjdźcie do nas, zainwestujcie. Iwlatach
1978–2010 do Chin napłynęło łącznie 1048 bln
USD (Information Offi ce of The State Council
of PRC, „China’s Peaceful Development”, Sep-
tember 2011, s.6). Chiny płacą za to sporą cenę.
Wyżej wspomniane źródło podaje (s. 7), że obcy
kapitał tylko wminionym 10-leciu tytułem zy-
sków wyprowadził zChin 261,7 mld USD.Wo-
kół tego wChinach toczą się dyskusje ispory.
Młodzież pyta, czy nie jest to zbyt wysoka cena,
jaką Chiny płacą obcemu kapitałowi za transfer
technologii, umiejętności, itd. Rzecz wtym, że
zkwot, które wciągu tych 30 lat zainwestowano
wChinach ok. 70% to są pieniądze zHongkon-
gu, Tajwanu iod chińskiej emigracji, czyli zyski
też tam zostały skierowane. Proszę Państwa, tu
nie tylko chodziło otransfer kapitału itechnolo-
gii. To był także transfer umiejętności, bo Hong-
kong, Tajwan iemigracja znają światowy handel
lepiej niż ktokolwiek inny. Hongkong iTajwan
były zmuszone do przystosowania się do tych

92
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
trudnych warunków, do wypracowania sposo-
bów poruszania się we współczesnym świecie,
nie tylko wAzji, gdyż emigracja działa także
na rynkach amerykańskim ieuropejskim. Dwa
miesiące temu, wPolskim Instytucie Spraw
Międzynarodowych przebywał politolog zTaj-
wanu, który powiedział, że według ofi cjalnych
danych Tajwan zainwestował wChinach na
kontynencie ponad 60 mld USD, ale według sza-
cunków nieofi cjalnych kwota ta wynosi 200 mld
USD.Zaznaczył, że wChinach działa 750 tys.
fi rm zkapitałem tajwańskim. Oten biznes dba
ponad milion Tajwańczyków: właściciele fi rm,
naczelni inżynierowie, dyrektorzy, księgowi.
Oni przekazali Chinom nie tylko kapitał iumie-
jętności, ale także informacje gdzie sprzedać
wyprodukowany towar, skąd pozyskać surow-
ce, zjakich banków korzystać, jak się poruszać
wświecie biznesu wdzisiejszym świecie. To
samo wcześniej zrobił Hongkong. Dzięki temu
Chiny mają takie sukcesy whandlu. Chciałbym
zadać py t a ni e, d la c ze g o C h i ny os z cz ędzają? Pro-
fesor Orłowski przed chwilą wspomniał otym.
Otóż, wChinach nastąpiły następujące zmiany.
W2000r. 44% PKB przeznaczono na konsump-
cję, aw2010r. 37%. Twierdzą, że tu właśnie szu-
kano, oszczędności. Te oszczędności wynikały
zwielu przyczyn. Były to często oszczędności
gospodarstw domowych – wymuszone, zwią-
zane zzałamał się systemu opieki zdrowotnej
(który dopiero teraz wtym dziesięcioleciu jest
odbudowywany), załamaniem się systemu bez-
płatnej oświaty (który przywrócono wtym
dziesięcioleciu). Bez tych systemów ludzie po
prostu musieli oszczędzać na wypadek choro-
by ina naukę. Wtradycji chińskiej jest szacu-
nek do wiedzy, dlatego każdy się stara, aby jego
dzieci ukończyły przynajmniej szkołę średnią
awmiarę możliwości studia. Jeśli chodzi ostu-
dia to wChinach obecnie jest ponad 200 mln
osób zwyższym wykształceniem. Wciągu 30 lat
reform iotwarcia na świat, na studia zagranicz-
ne wyjechało 2 mln Chińczyków, ztego 200 tys.
to byli stypendyści rządowi bądź uniwersyteccy
(państwowi), resztę stanowiły osoby, które wy-
jechały na studia zagraniczne na własny koszt.
Do Chin powrócili prawie wszyscy stypendy-
ści państwowi, czyli ok. 200 tys. iokoło 300 tys.
tych, którzy wyjechali na własny koszt, czyli
powróciło pół miliona osób. Dzisiaj Chiny dążą
do ściągnięcia kolejnych pół miliona osób, które
ukończyły studia zagraniczne. Niektórzy studia
ukończyli już dawno, teraz pracują imieszkają
bądź wDolinie Krzemowej, lub wplacówkach
naukowych Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii
czy Kanady. Chcę tutaj wspomnieć, że kilka lat
temu Chińczycy przyznali, że gdy wlatach 50.
ze studiów na Zachodzie do Chin powróciło po-
łowa tych, którzy tam zdobyli doktoraty (było to
2,5 tys. osób), to ci chińscy uczeni, repatrianci
ze studiów zagranicznych skrócili okresy badań
wchińskiej atomistyce, wbroni rakietowej o20
lat. Dzisiaj tych, którzy powrócili jest pół mi-
liona, anastępne pół miliona prawdopodobnie
jeszcze pow róci. Wk ład tych ludzi wgospodarkę
chińską, wich postęp je st og rom ny. Ob ok wspo-
mnianych 240 mln chłoporobotników, obok
wspaniałych think-tanków wdziedzinie politycz-
nej iekonomicznej, które to przygotowują pro-
gramy dalszych zmian wChinach jest ta liczna
grupa repatriantów wsferze nauki. Chińczycy
piszą bardzo dużo otym, co się dzieje wświecie
ioświatowym kryzysie. Co piszą? Piszą, że na
dzień dzisiejszy cały rozwinięty Zachód, włą-
czając wto Japonię, jest pogrążony wgłębokim
kryzysie, jakiego nie było od II wojny światowej,
że jest to kryzys gospodarczy, ale także kryzys
polityczny związany zbrakiem nowych elit,
które by wiedziały jak wyjść zkryzysu społecz-
nego, czego przykładem są zajęcie Wall Street,
bunty młodzieży, itd. Jest to kryzys – utrzymują
Chińczycy – który rozbił dotychczasowy świat
na fragmenty. Iteraz ztych fragmentów można
będzie, czy trzeba będzie zbudować jakąś nową
konstrukcję. Myślę, że tutaj autorzy chińscy
nieco przesadzają na temat tej fragmentaryza-
cji świata. Natomiast Chińczycy uważają, że
nadal mimo kryzysu, rozwinięty Zachód, czyli
Stany Zjednoczone, Unia Europejska iJaponia
dostarczają 60% globalnego produktu. Zdaniem
chińskich uczonych jest to za dużo. Te trzy seg-
menty rozwiniętego świata powinny dostarczać

93Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
maksimum 40% światowego produktu. Resz-
ta powinna być wytworzona przez nowe siły,
tj. BRIC, BRICS, Brazylię, Rosję, Indie, Chiny
iRPA.„Gazeta Wyborcza” za funduszem walu-
towym przytoczyła dane, zktórych wynika, że
Brazylia wyprzedziła Wielką Brytanię wpro-
dukcie globalnym – 2,5 bln USD.Produkt glo-
balny wIndiach wynosi 1,840 bln USD aoRPA
nie wspomniano. Wkażdym razie, wwyniku
tych procesów, Chiny od dawna nazywane fa-
bryką świata, nie tylko dlatego, że wyprzedzi-
ły Japonię izajęły drugie miejsce wświatowej
gospodarce, ale – jak wiemy – są największym
eksporterem, wyprzedzając w2010r. Niemcy.
Prawdopodobnie wubiegłym roku wyprzedzi-
ły Stany Zjednoczone jako największy importer
isą największym posiadaczem rezerw dewi-
zowych. Według ofi cjalnych danych jest to ok.
3,2 bln USD awedług chińskich publikatorów
– 4 bln USD.Mam pytanie, jak te środki zostaną
spożytkowane?
Ponieważ miałem mówić także oIndiach,
chciałbym powiedzieć, że od dziesięciu lat
Indie rozwij ają się bardzo szybko. Szacuje
się, że wubiegłym roku wzrost wyniósł 7,9 %
(wChinach – 9,2–9,3), ostatecznych danych
jeszcze nie ma. Gospodarka Indii rozwij a się
nierównomiernie, są dziedziny rozwij ające się
wyśmienicie, jak elektronika, przemysł ciężki,
stalowy, samochodowy, ale są też dziedziny
bardzo słabo rozwinięte. Głównym problemem
Indii jest słaba infrastruktura. Wtej dziedzinie
Chiny wyprzedziły Indie o20 lat. Natomiast
BRICS ma znaczenie na arenie międzynarodo-
wej, jest to jak gdyby nowa luźna organizacja,
platforma dialogu, miejsce gdzie te kraje mogą
ustalać wspólną politykę wsprawach takich
jak ograniczenie emisji gazów cieplarnianych,
negocjacje rundy Doha, G20, pozycja wBan-
ku Światowym, głosowanie wMiędzynarodo-
wym Funduszu Walutowym, itd. Jednocześnie
kraje te dzielą zasadnicze różnice. Między Chi-
nami aIndiami jest spór terytorialny. Występu-
ją wzajemne pretensje dotyczące zaangażowa-
nia Chin wPakistanie, wSri Lance, wNepalu.
Chiny krytykują obecne angażowanie się Indii
wWietnamie ina Morzu Południowochińskim,
udział wdialogu indyjsko-japońsko-amery-
kańskim, itd. Pojawiają się pretensje Chin do
Rosji, że dostarcza do Indii lepsze uzbrojenie
niż to, które sprzedaje Chinom. Brazylia iRPA
są jak gdyby partnerami neutralnymi. Ale waż-
ne są interesy handlowe. Otóż w ubiegłym roku
Chiny zwiększyły do tych czterech partnerów
zBRICS swój eksport o29%, aswój import
ztych krajów zwiększyły o50%. Mam pytanie,
czy te zmiany wystarczają do zastąpienia ewen-
tualnie kurczących się rynków dla Chin wUnii
Europejskiej, wStanach, czy wJaponii. Niewąt-
pliwie nie wystarczą, dlatego że Unia Europej-
ska była rynkiem ogromnym. W2010r. Chiny
na rynki Unii wyeksportowały towarów za 311
mld USD, do Stanów Zjednoczonych za 283
mld USD.Do Japonii za 121 mld USD.Obecnie
kurczący się popytu wtych krajach (obszarach
przeżywających kryzys) jest dla gospodarki
chińskiej poważnym zag rożeniem. Wefekcie
sukcesów, jakie Chiny osiągnęły wgospodarce
zmienia się ich rola worganizacjach między-
narodowych. Od trzech lat, prof. Justin Lin
Yifu wBanku Światowym zajmuje stanowisko
wiceprezesa izarazem głównego ekonomisty.
Inny chiński ekonomista, Zhu Min, wszedł do
Funduszu Walutowego. Chinka reprezentująca
dawniej Hongkong jest przewodniczącą Świa-
towej Organizacji Zdrowia. Jak pamiętamy,
kilka lat temu prof. Brzeziński iinni Ameryka-
nie, gdy reaktywowało się G20 w2008–2009r.
wyszli zpropozycją aby zamiast G20 przejść
do G2, by Chiny iStany stały się głównymi, że
tak powiem, mocarstwami regulującymi świa-
tową gospodarkę. Chiny wtedy tę propozycję
odrzuciły, co w y raźnie mówił premier Wen Jia-
bao iinni chińscy politycy. Chiny nie chciały
brać na siebie takiej odpowiedzialności imyślę,
że nie chciałby też sprawiać przykrości Rosji,
Indiom, Japonii iUnii Europejskiej. Wtedy ha-
słem Chin był świat wielobiegunowy. Dzisiaj
chińscy politolodzy (prof. Yan Xuetong zUni-
wersytetu Qinghua, „Global Times”, 30.12.2011)
mówią, że Chiny już wyrosły na drugie mo-
carstwo świata, dystans dzielący je od Stanów

94
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Zjednoczonych będzie się zmniejszać, nato-
miast dystans dzielący Chiny iStany od pozo-
stałych mocarstw będzie się zwiększać. Wobec
tego są dwa supermocarstwa ikilka wielkich
mocarstw. Itaki zespół powinien się podjąć
regulowania światowej gospodarki, wyprowa-
dzania jej zkryzysu. Kryzys jest dla Chin nie-
korzystny, ale jednocześnie przynosi Chinom
szansę. Koncepcja G2 według chińskich polito-
logów zmusi władze chińskie do przyjęcia tego
rozwiązania, zaś Chiny – choć niechętnie – na
to przystaną. WChinach twierdzi się jedynie,
że stosunki chińsko-amerykańskie są najważ-
niejszymi stosunkami na świecie. Jak one się
ułożą, od tego zależy światowy pokój, postęp
bądź też starcia ikonfl ikty. Co można dzisiaj
powiedzieć. Chińczycy wostatnich czterech
latach zasilili Fundusz Walutowy iBank Świa-
towy. Natomiast nie zgodzili się, by udzielać
jakiś większych kredytów Unii Europejskiej.
Chiny proponują inwestowanie wkrajach na
zasadzie bilateralnej, dlatego też na 35 lat wy-
najęli port wPireusie, ponoć za 5 mld dolarów,
stąd kupili na Węgrzech wielkie zakłady che-
miczne, unas Hutę Stalowa Wola, Volvo. Dzi-
siaj Chiny rozwinęły izmodernizowały jedną
trzecią swojego kraju. Mają przed sobą jeszcze
cel zmodernizowania dwóch trzecich kraju.
Aby to osiągnąć potrzebują nadal zachodniej
pomocy, potrzebują kapitałów, technologii,
handlu zrozwiniętymi państwami Zachodu.
Chiny dzisiaj będą dążyć do kapitałowego
wchodzenia, bowiem mają środki do ekspansji
inwestycyjnej. Wubiegłym roku ich inwestycje
za granicą wyniosły 68 mld USD.W2010r. było
to 59 mld USD.Ztych 68 mld USD według ich
danych, 10%, czyli 6,8 mld USD trafi ło do kra-
jów europejskich. Dokładnie nie wiemy jak to
się rozłożyło wposzczególnych krajach, ale być
może wBrukseli pracują nad tym. Chcę powie-
dzieć, że wAzji, nie tylko wChinach, pojawiają
się dość radykalne poglądy. Zdaniem singapur-
skiego politologa, prof. Kishore Mahbubani’ego
dzięki sukces om gosp oda rczym krajów Azji zo-
stanie zakończony dwustuletni okres zachod-
niej dominacji wgospodarce światowej, okres
swoistej „historycznej aberracji”. Natomiast in-
nego zdania jest amerykański politolog, prof.
Georg Friedman, cytowany tu przez „Rzeczpo-
spolitą” z31.12–01.01.2012. Otóż uważa on, że
Chiny zkażdym dniem stają się słabsze. Z1,3
mld ludzi, 600 mln zarabia tam mniej niż 3 USD
dziennie. Chiny boją się bezrobocia. Aby wejść
wpoważną rywalizację zUSA – według prof.
Friedmana – Chiny muszą potroić rozmiary
swej gospodarki.
George Friedman przypomina, że już
w2009r. przewidywał, iż XXIw. up łynie pod
znakiem coraz dojrzalszej dominacji Ameryki.
Mamy taki tu dwugłos. Dzisiaj co widzimy?
Otóż, widzimy nowe zjawisko – przesuwanie
się zcentrum światowej geopolityki znad Atlan-
tyku do Azji, nad Pacyfi k. Chińczycy ocenia-
ją to jako „powrót Stanów Zjednoczonych do
Azji”. Ten powrót znalazł wyraz, po pierwsze,
wumocnieniu sojuszu zJaponią izPołudniową
Koreą. Pozostawienie tam amerykańskich wojsk
pod amerykańskim dowództwem, choć wKorei
miało być przekazane Koreańczykom, podjęcie
licznych manewrów na morzu, wznowienie ma-
newrów zudziałem innych partnerów wTajlan-
dii iniedawną zapowiedź prezydenta Obamy,
że Amerykanie będą stacjonować także wAu-
stralii. To wszystko niepokoi Chiny, zarazem do-
wodzi, że rzeczywiście to centrum się przeno-
si do Azji, skoro Amerykanie przenoszą ciężar
swojej obecności wojskowej igospodarczej do
Azji. W1987r. Stany Zjednoczone przystąpiły
do traktatu oprzyjaźń iwspółpracę zawartego
przez ASEAN.Chiny natomiast ze swej strony
w2009r. zawarły zkrajami ASEAN-uporozu-
mienie outworzeniu strefy wolnego handlu.
Wefekcie chińskie obroty zASEAN (to jest 10
krajów) wzrosły wzeszłym roku do 350 mld
USD.W2010r. też był to już znaczny wzrost. Wi-
dzimy więc nową rywalizację na obszarze Azji
owpływy wAzji Południowo-Wschodniej, tak-
że owpływy wAzji Południowej, Japonii iKo-
rei. Pozycja Chin jest dosyć silna, dzięki temu,
że to one sterują sześciostronnymi rozmowami
wsprawie broni nuklearnej Korei Północnej,
że mają bardzo silne powiązania gospodarcze

95Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
ihandlowe zKoreą Południową, że japońska
gospodarka jest bardzo zależna od eksportu na
chiński rynek. Jest jeszcze oczywiście sprawa
wolności żeglugi na Morzu Południowochiń-
skim, przez Cieśninę Malakka. itu trwa rywa-
lizacja, iwłączenie się Stanów Zjednoczonych
wsprawy swobody wolności żeglugi na tym
akwenie.
Chińskie źródła szacują, że na tym akwe-
nie jest 50 mld ton ropy naftowej i20 bln m3
gazu. Jest oco walczyć. Są to więc obszary
nowej rywalizacji, ztym, że wydaje się, że bę-
dzie to rywalizacja łagodna, zwłaszcza że, jak
wspomniał już pan prof. Orłowski, Azja ma
wewnątrz sporo zagrożeń. Co się stało dzię-
ki łączności telefonicznej, dzięki komputerom
inowemu przepływowi wiedzy. Dzisiaj społe-
czeństwo chińskie, także ci chłoporobotnicy,
nie są już skłonni pracować za te pierwotnie
niskie płace, żądają wyższych płac, ato zagra-
ża zmniejszeniu konkurencyjności chińskiego
eksportu. Chińskie społeczeństwo buntuje się
przeciw zanieczyszczeniu środowiska, zwłasz-
cza przez przemysł chemiczny. Dochodzi wręcz
do walk na niewielką skalę, ale tak często itak
bolesnych, że rząd wydał polecenie łagodnego
rozwiązywania konfl iktów społecznych. Daw-
niej rozwiązywano je metodami jednoznacz-
nymi, dosyć ostrymi, dzisiaj przechodzi się do
dialogu, do przekonywania. Jest jeszcze inny
problem, problem korupcji, która wChinach
kwitnie na ogromną skalę, zresztą wcałej Azji,
wIndiach, wIndonezji, wBirmie. Kraje te bory-
kają się jeszcze zwieloma innymi problemami.
Generalnie jednak region, to znaczy ASEAN,
stoi przed trudnym wyborem: czy się opowie-
dzieć po stronie Chin, czy zacieśniać stosunki
zChinami, czy też wznawiać stosunki ze Sta-
nami Zjednoczonymi. Filipiny, anawet Wiet-
nam są skłonne bardziej zacieśniać stosunki ze
Stanami, co jest zrozumiałe, bo po prostu bar-
dziej odczuwają presję Chin, bardziej się Chin
obawiają iwkontekście sporu owyspy na Mo-
rzu Południowochińskim, ote zasoby ropy już
eksploatowane przez Filipiny iprzez Wietnam.
Cytowany singapurski politolog powiedział, że
Azja może się rozwij ać pomyślnie, jeśli Chiny
iIndie będą się rozwij ać razem.
Jakie są różnice mentalne
między światem Zachodu
a Wschodu?
Otóż, ja bym zaczął od tego, że wChinach
wVIIw. wprowadzono egzaminy na urzędy
państwowe. Były egzaminy na szczeblu powia-
tu, na szczeblu prowincji ico trzy lata był egza-
min centralny. Każdy miał prawo przystąpić do
egzaminu ispośród tych, którzy zdali egzamin
centralny pierwsi trzej mogli zostać ministrami
wrządzie cesarskim, pozostali trzej szli do ce-
sarskiej akademii nauk. Każdy znich miał pra-
wo pojąć za żonę córkę cesarza. To były bodźce,
które powodowały, że każdy starał się uczyć. Ja
miałem kolegę, zktórym mieszkałem wpokoju,
którego ojciec był analfabetą, ale którego dzia-
dek zdał cesarski egzamin, jeszcze za cesarstwa
mandżurskiego na początku XXw. Idzisiaj
wChinach też jest takie podejście. Każdy jest
świadom, że warto itrzeba się uczyć. Takie jest
powszechne przekonanie wspołeczeństwie.
Rodzice dbają oto, żeby zapewnić dzieciom
możliwie najlepsze wykształcenie. Był okres,
kiedy to było niemożliwe, ale dzisiaj są szanse.
Iwobec tego oszczędza się na opłatę studiów.
Studia wChinach są płatne od 20 lat, są płatne
tak jak mniej więcej wPolsce studia prywat-
ne. Była też płatna szkoła średnia, ale zniesio-
no te opłaty. Część mentalności wynika ztego
pędu do wiedzy. Tu wzorem Konfucjusz, wielki
mistrz, wielki nauczyciel. Druga część to jest g o-
towość do pracy, to znaczy to, co wpojono temu
społeczeństwu wróżnych epokach ico widać
dzisiaj, kiedy człowiek dostał znaczną swobodę
dysponowania swoim czasem, jest nawet zachę-
cany do samo zatrudnienia. Bywa gorzej, np.
gdy trafi się do tajwańskiej fi rmy Foxonn, gdzie
jest sporo protestów, achińska prasa donosi
nawet osamobójstwach. Otóż, ja przekonałem
się otym, kiedy 40 lat temu byłem wSingapu-

Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
96
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
rze irozmawiałem tam nawet zmiejscowymi
obywatelami pochodzącymi zsubkontynentu
indyjskiego, którzy niekiedy przejawiali taką
mentalność jak Chińczycy. Mówili krótko, jeśli
jest robota do wykonania to po prostu trzeba
ją zrobić. Gdy rozmawiałem zMalajem, wice-
ministrem spraw zagranicznych, to czułem, że
rozmawiam rzeczowo, podobnie jak zurzędni-
kiem pochodzenia chińskiego, bo on już przejął
sposób myślenia lokalnych Chińczyków. Parę
lat temu wnaszej prasie ukazał się reportaż
zgranicy rosyjsko-chińskiej. Po chińskiej stro-
nie wmieście Manzhouli wszystko kwitnące. Po
stronie rosyjskiej wmieście Zabajkalsk bezruch,
zastój. Chińczycy chcą pracować, bo widzą ko-
rzyści ztego. Rosjanom – pisał dziennikarz
– nie bardzo się chciało pracować, bo za słabo
byli opłacani. Chińczyk się nastawia dzisiaj na
zysk iwtej mentalności mieści się dążenie do
wiedzy ido zysku poprzez pracę, do korzyści
wynikających zpracy jest prawie powszech-
ne. Pytałem chińskich politologów, czy chiński
wzorzec rozwoju (bo Chińczycy nie chcą uży-
wać zwrotu „chiński model”, mówią, możemy
co najwyżej mówić ochińskiej drodze, aico do
tego są wątpliwości) miałby szansę wRosji. Od-
powiedź była negatywna. Chińska droga roz-
woju, po prostu jest inna, chiński model jest nie
do powtórzenia ani wRosji ani pewnie wAfry-
ce. Zchińskiego internetu mam dane sprzed
trzech, czterech lat, ochińskich rolnikach osie-
dlanych wAfryce. Wspaniale tam gospodarzą,
nawet używając tych prostych narzędzi przy-
wiezionych zChin, oni po prostu pracują 12, 15
godzin, tyle ile trzeba, żeby zasiać, zebrać plony,
wyhodować kury, świnie isprzedać to na miej-
scowym rynku. Czy potrafi ą tak Afrykanie?
Częściowo potrafi ą, np. ci, którzy są wChinach
ihandlują wKantonie izajmują się handlem
między Chinami aAfryką, ajest ich tam wKan-
tonie ponoć już kilkadziesiąt tysięcy, ipodobno
pracują już jak Chińczycy, czyli chiński model
pracy ipracowitości wpływa na nich. Jeszcze
chciałbym wrócić do chińskich dalekosiężnych
celów. Otóż, 10–12 lat temu, rząd chiński ogłosił
koncepcję wielkiego renesansu chińskiej nacji.
Renesans gospodarczy będzie trwał do 2050r.
imożna powiedzieć, że jedna trzecia kraju już
jest na dobrej drodze do osiągnięcia celów, zaś
w2050r. Chiny chcą być na poziomie dzisiejszej
Europy Zachodniej, to znaczy stopa życiowa ma
być mniej więcej na poziomie dzisiejszej Euro-
py. Oczywiście, rząd chiński stoi wobec proble-
mu jak podnieść tę stopę, jak stopniowo wspo-
sób uregulowany dopuścić do wzrostu stopy
życiowej, jednocześnie nie zmniejszając kon-
kurencyjności chińskiego eksportu. Poprzez
ubezpieczenia zdrowotne, poprzez ubezpiecze-
nia socjalne typu zapomogi wokresie bezro-
bocia, itd. Chiny, rząd nakłania społeczeństwo
do zmniejszenia oszczędności, do zwiększenia
wydatków ikonsumpcji. Wtym celu wprowa-
dzono dodatkowe urlopy iwięcej świąt, które
też powodują dodatkowe urlopy, więc myślę, że
ten procent oszczędzania wstosunku do pro-
centów przeznaczanych na konsumpcję będzie
się zmieniać. Chińczycy, którzy wpoprzednich
latach przyjeżdżali do Polski na pytanie: jaka
jest różnica między Polską aChinami, mówili,
że wPolsce jest zamożne społeczeństwo aubo-
gie państwo, awChinach jest na odwrót, bied-
ne społeczeństwo ibogate państwo.

97Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Wprowadzenie
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie
najbardziej palących globalnych problemów
ekologicznych wkontekście wyzwań, jakie one
stawiają przed dzisiejszą iprzyszłą gospodar-
ką. Skala tych problemów zroku na rok staje się
coraz bardziej poważna imożna zaryzykować
stwierdzenie, że świat stanął przed widmem
kryzysu ekologicznego mogącego wistotny
sposób zaburzyć funkcjonowanie gospodarek
poszczególnych krajów, jak iprowadzić do po-
ważnych problemów społecznych na niewyobra-
żalną dzisiaj skalę. Wcoraz większym stopniu
przenosimy rozwiązywanie tych problemów na
przyszłe pokolenia, gdyż funkcjonujące obecnie
systemy polityczno-gospodarcze oraz mechani-
zmy fi nansowe pod tym względem nie wspierają
wwystarczający sposób interesów naszych dzie-
ci iwnuków. One bowiem będą ponosić skutki
zaniechania izwiązane ztym koszty, których my
wimię przyszłych korzyści nie chcemy ponosić.
Na tle tych rozważań rodzi się pytanie, wjakim
stopniu powinniśmy uwzględniać interes przy-
szłych pokoleń, awjakim one powinny radzić
sobie same – gdzie jest tzw. granica sprawiedli-
wości międzypokoleniowej.
Istnieje bardzo bogata literatura na temat
globalnych problemów ekologicznych. Jej przy-
kładem może być opracowanie opublikowane
na początku 2009r. przez Europejską Agencję
Środowiska, wktórym zidentyfi kowano osiem
kluczowych problemów, zjakimi musi sobie po-
radzić wnajbliższym czasie Unia Europejska.
Zaliczono do nich (Kluczowe problemy… 2009):
− ograniczenie emisji gazów cieplarnianych,
− adaptacja do skutków zmian klimatycznych,
− ochrona różnorodności biologicznej,
− zanieczyszczenie powietrza,
− rolnictwo aśrodowisko,
− zasoby morza,
− energia, wtym bioenergia,
− gospodarka odpadami.
Globalne problemy
ekologiczne i ich
konsekwencje
dla rozwoju
gospodarczego
Andrzej Kassenberg

98
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Analizując różne propozycje identyfi ko-
wania globalnych problemów ekologicznych,
można je sprowadzić do trzech podstawowych,
amianowicie:
− nadmierne zawłaszczanie zasobów przy-
rodniczych oraz obciążenie środowiska, ja-
kie stwarza wzrost gospodarczy ipowiąza-
na znim konsumpcja,
− zmiany klimatu ocharakterze globalnym,
− utrata bogactwa różnorodności biologicznej.
Obciążenie środowiska
a wzrost gospodarczy
Wytwarzanie dóbr konsumpcyjnych, zwłasz-
cza materialnych, prowadzi do coraz większe-
go zaangażowania zasobów przyrodniczych
mimo poprawy efektywności ich wykorzy-
stania. Jest to związane zarówno zrosnąca
liczbą ludności jak izrozprzestrzenianiem się
nadkonsumpcyjnego modelu życia na coraz to
nowe obszary. Jednocześnie owo wytwarzanie
jest obarczone degradacją środowiska zodpro-
wadzaniem do niego zanieczyszczeń wróż-
nych formach, określane mianem balastu eko-
logicznego (zob. rys.1).
Zbiegiem czasu masa dóbr, które są użytecz-
ne, staje się relatywnie wstosunku do balastu
ekologicznego coraz mniejsza. Jeżeli balast ten bę-
dzie się stawał coraz większy, to według Herma-
na Daly (2005) istnieje punkt, wktórym użytecz-
ność wzrostu gospodarczego staje się dyskusyjna,
awkrańcowym przypadku wzrost taki staje się
nieużyteczny. Zdaniem tego autora jeśli będziemy
dalej wytwarzać coraz więcej zanieczyszczeń (ba-
last ekologiczny), atak się właśnie dzieje, to może-
my doprowadzić do takiej degradacji środowiska,
którą będzie można uznać za katastrofalną.
Jeżeli przyjrzymy się wybranym bardzo
powszechnie używanym produktom, jakimi
są np. samochód czy telefon komórkowy, to ich
balast ekologiczny jest znaczący: odpowiednio
15 ton (bez zużycia wody) i75 kg (Welfens iin.
1999). Należy wziąć pod uwagę bardzo dużą
dynamikę wzrostu produkcji tych dóbr, icoraz
powszechniejsze ich używanie. Jednocześnie
wwyniku częstej wymiany wiele zzakupio-
nych wcześniej aparatów telefonicznych, mimo
że są spraw ne, nie jest użytkowanych (tzw. efekt
szufl ady), np. wwyniku wprowadzania apara-
Rys. 1. Schemat przepływów materiałowych w gospodarce (bez wody i powietrza)
Źródło: Economy-wide… 2001.

99Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
tów nowej generacji, atakże ze względu na od-
działywanie reklamy (tzw. gadżety).
Podstawową przyczyną takiej sytuacji jest
znacząca niedoskonałość gospodarki rynkowej,
która napędzana jest coraz większą konsump-
cją. Za Careleyem iSpapensem (2000) można
wyróżnić cztery podstawowe słabości rynku:
1. Brak ujmowania wcenie dóbr iusług kosz-
tów zewnętrznych, co dotyczy zwłaszcza za-
gadnień społecznych (dezintegracja) ieko-
logicznych (degradacja)1. Jednocześnie na
szeroką skalę stosowane są subsydia do dóbr
szkodliwych dla środowiska, czyli ocharak-
terze antyekologicznym. Często przezna-
czamy znacznie więcej subsydiów na dzia-
łania niekorzystne dla środowiska niż na
korzystne. Przykładowo w2010r. subsydia
wspierające paliwa kopalne na świecie wy-
niosły 312 mld dolarów amerykańskich przy
57 mld dolarów amerykańskich subsydiów
dla odnawialnych źródeł energii, tj. prawie
5,5 razy mniej (World… 2010). Natomiast na
270–290 mld euro przeznaczonych wUnii
Europejskiej na subsydia wtransporcie pra-
wie połowa dotyczyła transportu drogowe-
go, czyli tego onajwiększym negatywnym
oddziaływaniu na środowisko (Size… 2007).
2. Operowanie krótkookresową perspekty-
wą, co przyczynia się do niedoszacowania
pełnych kosztów (np. kosztów zaniechania)
iniebrania pod uwagę perspektywicznych
potrzeb przyszłych pokoleń. Przykładem
jest niszczenie warstwy ozonowej, czego
skutki będą trwać 3–4 pokolenia mimo za-
przestania produkcji izaniechania sprzeda-
ży substancji niszczących tę sferę.
3. Promowanie nadmiernego indywidualizmu
iwartości materialnych wprzeciwieństwie
do wartości publicznych ipomniejszanie
znaczenia wartości dobra wspólnego oraz
1 Przykładowo wdniu 1 stycznia 2006r. ceny ener-
gii elektrycznej wkrajach Unii Europejskiej wahały się
od 61 eurocentów do 1,55 euro za 1 kWh. WPolsce cena
energii elektrycznej wynosiła 92 eurocenty za 1 kWh,
jednakże dodając koszty zewnętrzne powinna być opo-
nad 1/3 wyższa (Pazda 2006; zob. także EN35… 2008).
konsumpcji niematerialnej. Istotą gospodar-
ki r ynkowej jest nabywan ie dóbr iusług, choć
nie zawsze są one potrzebne czy niezbędne.
Zasadniczą rolę wtym zakresie odgrywa
przemysł reklamowy, którego domeną jest
zachęcenie do kupowania. Według fi rmy Ze-
nith Optimedia światowe wydatki na rekla-
mę osiągnęły w2010r. poziom prawie 450
mld dolarów amerykańskich, podczas gdy
np. na przeciwdziałanie głodowi wydaje się
4 razy mniej (Fura 2010). Według Organiza-
cji Narodów Zjednoczonych do spraw Wy-
żywienia iRolnictwa (Food and Agriculture
Organization of the United Nations – FAO),
która w2011r. ogłosiła raport na temat skali
marnowania żywności, co roku wyrzucamy
1,3 mld ton produktów spożywczych, co sta-
nowi 1/3 całej wytwarzanej żywności.
4. Dążenie do skupiania władzy ibogactwa
wrękach niewielu, zwłaszcza wzarządach
korporacji, banków, często kosztem intere-
sów ogółu.
Wyrazem obciążenia środowiska izawłasz-
czania zasobów przyrodniczych jest tzw. ślad
ekologiczny2. Według tej koncepcji obecnie
użytkujemy Ziemię tak, że do odtworzenia iod-
nowienia się zasobów skonsumowanych rocznie
potrzeba jednego roku i6 miesięcy, czyli prze-
kroczyliśmy ślad ekologiczny o50% (inaczej
mówiąc potrzebujemy 1,5 Ziemi do przetrwania
(tab. 1). Obecnie 80% ludności świata mieszka
wkrajach, gdzie zużywanych jest więcej za-
sobów niż wynosi zdolność do ich odtwarza-
nia wgranicach tych państw (tzw. biocapacity3),
2 Ślad ekologiczny (ang. ecological footprint) to sza-
cowana ilość hektarów, ważona przez produktywność
biologiczną poszczególnych form użytkowania terenu,
powierzchni lądu imorza potrzebna do rekompensacji
zasobów zużytych na konsumpcję iabsorpcję odpadów
(porównywana jest ludzka konsumpcja zasobów natu-
ralnych ze zdolnością Ziemi do ich regeneracji). Mierzo-
ny jest wglobalnych hektarach (gha).
3 Biocapacity oznacza zdolność ekosystemów do wy-
wtarzania użytecznych zasobów biologicznych ipochłania
CO2 wytwarzanego przez ludzkość, korzystając zobecnie
dostępnych sposobów zarządzania irozwązań technolo-
gicznych. Stanowi ona punkt odniesienia do śladu ekolo-
gicznego iteż jest wyrażana wglobalnych hektarach (gha).

100
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
podczas gdy jeszcze w1961r. zużycie zasobów
wprawie żadnym kraju nie przekraczało zdol-
ności do ich odtwarzania.
Jeżeli nic się nie zmieni, to w2050r. przekro-
czenie śladu ekologicznego prognozowane jest
na 2,5 razy. Skutki braku możliwości pełnego
odnowienia przenoszone są na przyszłe pokole-
nia, które albo będą musiały obniżyć zasadniczo
standard życia, albo wydatkować znacznie wię-
cej środków, aby utrzymać go na tym samym
poziomie co obecna generacja. Jeżeli ten trend
nie zostanie powstrzymany, należy spodziewać
się m.in.: upadku rybołówstwa, utraty zasobów
czystej wody czy też wzrostu emisji gazów cie-
plarnianych izwiązanych ztym problemów
globalnego ocieplenia.
Doprowadzenie do sytuacji, wktórej rozwój
cywilizacji nie będzie prowadził do degradacji
oraz deprecjacji kapitału przyrodniczego ispo-
łecznego wymaga zasadniczych zmian. Zrówno-
ważone podejście oznacza bowiem utrzymanie
śladu ekologiczne na poziomie 1,8 gha na osobę.
Globalne zmiany klimatu
Jednym zpodstawowych problemów współcze-
snego świata jest ocieplanie się klimatu. Stano-
wi ono zarówno przedmiot dysput naukowych
jak idziałań ocharakterze politycznym czy go-
spodarczym. W2007r. wkolejnym już (czwar-
tym) raporcie Międzyrządowego Zespołu do
spraw Zmian Klimatu (Intergovernmental Pa-
nel on Climate Change – IPCC) stwierdza się,
że zprawdopodobieństwem 90% za postępujące
zmiany klimatu odpowiedzialny jest człowiek
(zob. Climate… 2008)4. Istnieje jednak wśród
naukowców tzw. grupa „sceptyków klimatycz-
nych” nieuznająca zależności pomiędzy dzia-
łalnością ludzką apogłębiającymi się zmianami
klimatu. Jednak jak stwierdza prof. Zbigniew
W.Kundzewicz (2009, s.2), członek Między-
rządowego Zespołu do spraw Zmian Klimatu:
„Ocieplenie widać także na dziesiątkach tysięcy
pojedynczych stacji obserwacyjnych. Analiza
długiej ijednorodnej (ze względu na położenie
niepodlegającej »obcym« wpływom) serii obser-
wacji na stacji meteorologicznej wPoczdamie
pokazuje, że tempo wzrostu średniej tempe-
ratury rocznej podczas ostatnich 25 lat (0,55°C
na dekadę) było aż pięciokrotnie silniejsze niż
wciągu ostatnich 100 lat (0,11°C na dekadę)”.
Wpływ człowieka na zmiany klimatu ma także
wymiar polityczny, gdyż został uznany przez
4 Raport został przygotowany przez ponad 600 au-
torów pochodzących z40 krajów, anastępnie recenzo-
wało go ponad 620 ekspertów iprzedstawicieli rządów,
trudno zatem podważać jego wiarygodność.
Tabela 1. Ślad ekologiczny na świecie w latach 1961–2007 w porównaniu
z wydajnością ekosystemów
Wyszczególnienie 1961 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2007
Liczba ludności (wmld) 3,1 3,3 3,7 4,1 4,4 4,8 5,3 5,7 6,1 6,5 6,7
Ogólny ślad ekologiczny 2,4 2,5 2,8 2,8 2,8 2,6 2,7 2,6 2,5 2,7 2,7
Ślad ekologiczny gruntów uprawnych 1,1 1,1 1,0 0,9 0,8 0,8 0,7 0,7 0,6 0,6 0,6
Ślad ekologiczny pastwisk iłąk 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2
Ślad ekologiczny lasów 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3
Ślad ekologiczny połowów ryb 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Ślad węglowy 0,3 0,5 0,9 1,0 1,1 1,1 1,2 1,2 1,2 1,4 1,4
Ślad ekologiczny terenów
zabudowanych 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Wydajność ekosystemów 3,7 3,5 3,1 2,9 2,6 2,4 2,3 2,1 2,0 1,8 1,8
Porównanie śladu ekologicznego
zwydajnością ekosystemów 0,63 0,73 0,88 0,97 1,06 1,07 1,18 1,24 1,29 1,45 1,51
Źródło: Ewing iin. 2010.

101Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
194 kraje oraz Unię Europejską, które podpisa-
ły iratyfi kowały Ramową Konwencję Narodów
Zjednoczonych wsprawie Zmian Klimatu (zob.
United… 1992).
Zpublikowanych przez Global Carbon Pro-
ject raportów dotyczących bilansu węgla na
świecie wynikają następujące konkluzje (Car-
bon… 2008):
1. Roczny wzrost stężenia CO2 watmosferze
w2007r. wyniósł 2,2 ppm przy 1,8 ppm
w2006r. Jednak ze względu na światowy
kryzys w2009r. nastąpił spadek do 1,6 ppm,
aśrednia roczna zostatnich 20 lat wynosi
1,5 ppm. Wkonsekwencji koncentracja CO2
watmosferze w2009r. wyniosła 387 ppm,
tj. prawie o40% więcej niż przed rewolucją
przemysłową. Obecna koncentracja jest naj-
wyższa od 2 mln lat.
2. Emisja CO2 wlatach 1990–2007 wzrosła
o38% iosiągnęła 8,5 mld ton węgla iwla-
tach 2000–2007 rosła czterokrotnie szybciej
niż wlatach 1990–2000. Jednak wwyniku
kryzysu 2009r. przyniósł zmniejszenie emi-
sji o1,3% wstosunku do 2008r., amimo to
był drugim co do wielkości emisji rokiem
whistorii, wktórym emisja była oprawie
40% większa niż w1990r. (rok bazowy Pro-
tokołu zKyoto).
3. Wnajwiększym stopniu emisja rośnie wkra-
jach rozwij ających się, wktórych dodatko-
wo stanowi ona ponad 50% emisji świata.
Chiny prześcignęły w2006r. wwielkości
emisji gazów cieplarnianych USA, awkrót-
ce Indie prześcigną Rosję istaną się trzecim
co do wielkości krajem woddziaływaniu
na klimat globalny. Ważne jest jednak, aby
pamiętać, że historycznie kraje rozwij ające
się zludnością stanowiącą 80% wielkości
świata odpowiadają jedynie za 20% emisji
od 1750r.
4. Po dekadach poprawy wintensywności wę-
glowej gospodarki świata (tj. wielkości emisji
gazów cieplarnianych na jednostkę produk-
tu krajowego brutto) wlatach 2003–2005
dała się zauważyć stagnacja tej poprawy,
zwłaszcza wwyniku dynamicznego rozwo-
ju gospodarki wChinach. Mimo kryzysu
w2009r. wkrajach zszybko rozwij ający-
mi się gospodarkami następuje wstosunku
do 2008r. wzrost emisji – wChinach o8%
iwIndiach o6,2%, anatomiast wkrajach
rozwiniętych zanotowano spadek – wJapo-
nii o11,8%, wWielkiej Brytanii o8,6%, wRo-
sji o8,4%, wNiemczech o7% iwUSA o6,9%.
5. Wwyniku pochłaniania obszary biologicz-
nie czynne ioceany wychwyciły wlatach
2000–2007 zatmosfery około 54% wyemito-
wanego CO2. Jednak warte zauważenia jest
to, że efektywność tego procesu się zmniej-
sza: 50 lat temu z1 tony CO2 wyemitowanej
600 kg było pochłaniane, obecnie 550 kg,
przy trendzie malejącym.
6. Zmiany wużytkowaniu terenów wpierw-
szej dekadzie XXI wieku były odpowiedzial-
ne za emisję około 1,1 mld ton węgla rocznie,
podczas gdy wlatach 90. XX wieku wartość
ta wyniosła 1,5 mld ton węgla. Wynika to
zpoprawy polityki wzakresie użytkowania
terenów, wdrażania prawa, ograniczenia nie-
legalnej wycinki lasów czy nowych zalesień.
Zgodnie ztreścią czwartego raportu Mię-
dzyrządowego Zespołu do spraw Zmian Klima-
tu negatywny wpływ zmian klimatycznych bę-
dzie objawiał się zwiększeniem liczby powodzi,
fal ciepła ipożarów lasów5. Najprawdopodob-
niej najpoważniejszym skutkiem globalnego
ocieplenia może się okazać podniesienie pozio-
mu oceanów imórz, na co wpływ ma topnienie
lądolodów ilodowców, atakże wzrost tempe-
ratury wody woceanach. Według szacunków
ocieplenie się klimatu o1°C może spowodować
wzrost poziomu wód oceanicznych o31–110 cm.
Jeżeli temperatura na Ziemi wzrośnie o3–5°C,
to należy się spodziewać wzrostu tego poziomu
aż o4–6 metrów. To zkolei pociągnie za sobą
ujemne skutki społeczne igospodarcze. Zala-
ne izniszczone zostaną estuaria – najbardziej
produktywne icharakteryzujące się największą
5 Wpoprzedniej dekadzie wEuropie wwyniku
powodzi zginęło blisko 2 tysiące osób, natomiast wwy-
niku fal ciepła wEuropie Zachodniej w2003r. zmar ło
dodatkowo 35 tysięcy osób, zwłaszcza starszych idzieci.

102
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
różnorodnością genetyczną ekosystemy, zasole-
niu ulegną delty iujścia rzek, zatopionych zosta-
nie wiele wysp iatoli morskich. Zmianie ulegnie
także skład gatunkowy iproduktywność eko-
systemów morskich zasilających rybołówstwo
(Obrębska-Starkel 1993). Na całym świecie wię-
cej niż połowa mieszkańców żyje wodległości
nie większej niż 60 km od brzegów wód, zaś 1/3
miast na świecie jest zlokalizowana nad brzega-
mi mórz ioceanów. Te dane uzmysławiają nam,
jaką skalę mogą mieć bezpośrednie konsekwen-
cje efektu cieplarnianego. Azagrożeń może być
znacznie więcej.
Wśród innych, wysoce prawdopodobnych
scenariuszy, należy wymienić następujące:
1. Jeśli klimat się zmieni, nie będzie możliwe
określanie przyszłej pogody, zwłaszcza na
podstawie trendów wieloletnich, gdyż kli-
mat będzie się charakteryzować dużą nie-
stabilnością. Pociąga to za sobą następstwa
natury gospodarczej zwłaszcza wrolnic-
twie czy turystyce.
2. Wzrost liczby iczęstotliwości kataklizmów
naturalnych, takich jak powodzie czy hura-
gany. Wostatnich latach zjawiska te wyraź-
nie się nasilają, stwarzając zagrożenie dla
zdrowia iżycia ludzi, oraz przynosząc straty
dla gospodarki ifi rm ubezpieczeniowych.
3. Efekt El Niño6. Mimo że jest zjawiskiem
naturalnym, to część uczonych uważa, że
nawet mały wzrost temperatury na kuli
ziemskiej ma zasadniczy wpływ na jego siłę
izasięg. Według Międzyrządowego Zespołu
do spraw Zmian Klimatu jednym ze skut-
ków wzrostu ilości ciepła wwyniku efektu
cieplarnianego jest skrócenie cyklu powsta-
wania efektu El Niño, który oddziałuje na
pogodę na całej kuli ziemskiej. Szacuje się,
że El Niño wlatach 1982 i1983 przyczynił
6 El Niño to anomalia pogodowa, powstająca gdy
pasaty wiejące nad równikiem zmieniają swój kierunek
lub po prostu zanikają. Imieniem El Niño (po hiszpań-
sku: chłopiec, dzieciątko) peruwiańscy rybacy nazwali
silne wiatry iprądy morskie, które zauważyli wokresie
świąt Bożego Narodzenia, aktóre mają duży wpływ na
połowy ryb. Nazwa ta odnosi się do Dzieciątka Jezus.
się do śmierci około 2 tysięcy osób ispowo-
dował straty materialne wwysokości oko-
ło 13 mld dolarów, natomiast wlatach 1997
i1998r. wyzwolił energię milion razy więk-
szą od energii bomby atomowej zrzuconej na
Hiroszimę, pozbawiając wówczas życia 2100
osób ipowodując straty materialne przekra-
czające kwotę 33 mld dolarów (Strojec 2007).
4. Zmiany składu gatunkowego lub odmia-
nowego uprawianych roślin. Zmiany kli-
matyczne będą sprzyjały bujniejszemu roz-
wojowi „chwastów” wuprawach. Wzrośnie
intensywność porażania roślin przez pato-
geny iszkodniki. Istnieje duże prawdopodo-
bieństwo, że istniejący system przyrodniczy
będzie mało odporny na te zmiany, bo bę-
dzie brakować naturalnych mechanizmów
ograniczających liczebność populacji orga-
nizmów uznanych za szkodniki produkcji
rolniczej.
5. Według ekspertów zWildlife Conservation
Society (WCS) zidentyfi kowano 12 pato-
genów/chorób, które rozprzestrzeniają na
nowe rejony wwyniku zmian klimatycz-
nych, zpotencjalnym niekorzystnym wpły-
wem na zdrowie ludzi izwierząt, zkonse-
kwencjami dla globalnej gospodarki, np.
wirus ptasiej grypy, wirus Ebola, żółta febra
(por. The Deadly… 2008).
6. Wzrost zachorowań na choroby tropikalne.
Wobszarach dzisiejszego klimatu umiarko-
wanego mogą wystąpić schorzenia wystę-
pujące obecnie jedynie wklimacie tropikal-
nym. WEuropie wciągu kilkudziesięciu lat
może się pojawić malaria, anawet tropikal-
na gorączka krwotoczna. Według Światowej
Organizacji Zdrowia zmiany klimatu przy-
czyniły się do ponad 150 tysięcy zgonów
w2000r., aliczba ta wprzyszłości może być
większa (zob. Climate… 2005).
Wszystkie wymienione zagrożenia będą
miały znaczący wpływ na wyniki fi nansowe
wielu sektorów gospodarki, jak ubezpieczenia
(konieczność wysokich odszkodowań za szko-
dy spowodowane katastrofami naturalnymi),
służby ratownicze (wzrost kosztów akcji, które

103Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
mogą być coraz bardziej skomplikowane, przy
wzrastającej ich liczbie), turystyka (utrata lub
ograniczenie liczby miejsc, wktórych będzie
można uprawiać sporty zimowe), gospodarka
komunalna (nowe normy dla infrastruktury, np.
sieci kanalizacji burzowej, nowe normy dla bu-
downictwa itp.).
Adaptacja do nowych, szybko zmieniających
się warunków klimatycznych będzie powodo-
wała konieczność dostosowania zasad działania
wymienionych sektorów do nowo powstających
realiów. Dzisiejsze normy budowlane będą mu-
siały zostać rozszerzone onormy zabezpieczają-
ce obiekty (tj. kominy, wieże, mosty), wsytuacji
rosnącej siły huraganów. Ze względu na wzrost
intensywności iczęstotliwości opadów przepu-
stowość istniejących systemów kanalizacyjnych
odprowadzających wody deszczowe może oka-
zać się niewystarczająca ikonieczna będzie prze-
budowa. Zuwag i na silniejsze iczęstsze powodzie
(zwłaszcza wokresie zimowym iwiosennym),
wzrośnie również rola zabezpieczeń przeciwpo-
wodziowych. Upalne lata mogą spowodować po-
ważne trudności wzaopatrzeniu miast wwodę,
dodatkowo będzie wzrastać zagrożenie pożaro-
we. Fala ciepła oraz pojawienie się nowych cho-
rób będą wymagać przygotowania służby zdro-
wia tak, aby można było sprostać tym nowym
zagrożeniom. Zasadnicze zmiany, szkolenia,
wzmocnienia kadr konieczne będą we wszelkich
służbach ratowniczych. Co ważne, koszty ztym
związane będą nieustannie wzrastać.
Pod koniec 2 006r. opublikowano, przygo-
towane na zamówienie rządu Wielkiej Brytanii
opracowanie (tzw. raport Sterna), które analizu-
je m.in. potencjalne skutki zmiany klimatu (zob.
Stern Review… 2006). Zgodnie zzamieszczony-
mi wnim informacjami brak przeciwdziałania
globalnemu ociepleniu wywoła wkrótkim cza-
sie poważne następstwa:
− około 200 milionów ludzi zostanie tzw.
uchodźcami klimatycznymi zpowodu su-
szy lub powodzi, które będą występować
wich krajach,
− problem braku wody pitnej dotknie jednego
na sześciu mieszkańców naszej planety,
− bioróżnorodność będzie zagrożona, aliczne
gatunki bezpowrotnie stracą swoje siedliska
– wnajgorszym wypadku może wymrzeć
nawet do 40% gatunków roślin izwierząt,
− wiele społeczności utraci podstawy do pro-
dukcji żywności wwyniku migracji albo za-
niku gatunków ryb.
Wraporcie szacuje się przyszłe straty na
5–20% światowego produktu krajowego brutto,
tymczasem aby temu zapobiec ludzkość musi
zainwestować wochronę przed ociepleniem kli-
matu zaledwie 1–2% jego wartości. Autorzy ra-
portu wyszczególnili kilka dróg prowadzących
do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych:
− opodatkowanie podmiotów gospodarczych
emitujących gazy cieplarniane,
− rozdzielenie limitów emisji CO2 pomiędzy
podmioty gospodarcze, anastępnie stwo-
rzenie globalnego, sprawnego rynku han-
dlem emisjami,
− zwiększenie innowacyjności technologicz-
nej ipołożenie większego nacisku na tech-
nologię produkcji energii ze źródeł odna-
wialnych,
− edukowanie lokalnych społeczeństw iza-
pewnienie odpowiednich regulacji praw-
nych.
Konieczna byłaby zwłaszcza koordynacja
rzeczonych działań na poziomie międzynaro-
dowym, której brak stanowi aktualnie najwięk-
szą przeszkodę wrealizacji wymienionych wy-
tycznych.
Biorąc pod uwagę zarówno skalę zjawiska
jak ijego bardzo poważne skutki dla naszego
pokolenia ikolejnych generacji, za niezbędne
trzeba uznać ograniczenie wzrostu globalnej
temperatury maksymalnie do 2°C wstosunku
do okresu przedprzemysłowego (ok. 1750r.)
oraz utrzymanie koncentracji ekwiwalentu
CO2 watmosferze na poziomie 450–650 ppm
(do 210 0r. bez podejmowania działań nastąpi
wzrost do 935 ppm wraz ze wzrostem tempera-
tury więcej niż o3oC).
Według czwartego raportu Międzyrządo-
wego Zespołu do spraw Zmian Klimatu do
wyżej wymienionej stabilizacji stężenia ga-

104
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
zów cieplarnianych watmosferze potrzebna
jest do 2050r. redukcja gazów cieplarnianych
o60–80%. Powinna ona być przede wszystkim
wynikiem zasadniczego wzrostu efektywności
energetycznej irozwoju odnawialnych źródeł
energii, jak również podejmowania zróżnico-
wanych działań: obejmujących redukcję innych
gazów niż CO2 oraz związanych zużytkowa-
niem terenów iwzrostem lesistości. Uzyskanie
niskiego poziomu stabilizacji wymaga wcze-
snych działań oraz szybszego upowszechniania
ikomercjalizacji zaawansowanych technologii
niskowęglowych.
Utrata bogactwa
różnorodności biologicznej
Wciągu ostatnich 50 lat obserwuje się szybki
proces zanikania wielu gatunków roślin izwie-
rząt. Według Living Plannet Index opracowy-
wanego od lat przez organizację World Wide
Fund for Nature (WWF) następują zmiany
wliczbie populacji wybranych charakterystycz-
nych gatunków podstawowych ekosystemów:
lądowych (obejmujących 1341 gatunków), wód
słodkich (344) iwód morskich (714) wpodziale
na poszczególne rejony świata. Wlatach 1970–
2007 wielkość populacji charakterystycznych
gatunków zmniejszyła się o30%, zczego lądo-
wych o25%, morskich o26%, asłodkowodnych
o35%. Wyraźna różnica występuje pomiędzy
strefą tropikalną, gdzie zanotowano zmniej-
szenie liczby populacji charakterystycznych
gatunków o60%, astrefą umiarkowaną, gdzie
zkolei nastąpił jej wzrost o29% (Living… 2010).
Wyniki analiz prowadzonych przez Organiza-
cję Narodów Zjednoczonych do spraw Wyży-
wienia iRolnictwa (Food and Agriculture Or-
ganization of the United Nations – FAO) także
pokazują duże zagrożenie, gdyż co roku ubywa
13 mln ha lasów (oznacza to, że w3 lata wyci-
nany jest las zpowierzchni większej niż obszar
Polski); 96% tej utraty następuje wstrefi e tropi-
kalnej.
Wtakiej sytuacji niezbędne staje się rady-
kalne zwiększenie ochrony przyrody, jeżeli nie
ma dojść do zasadniczego zubożenia bogactw
przyrody ożywionej. W2009r. lądowe imorskie
obszary przyrody chronionej obejmowały 19
mln km2, co stanowiło 12,9% terenów lądowych
i6,3% mórz wewnętrznych itylko 0,5% mórz
poza wewnętrznymi. Aby uzyskać poprawę
ochrony różnorodności biologicznej, koniecz-
ne jest objęcie w2015r. och roną 12% pastwisk
iłąk oraz 12% terenów leśnych, atakże wyraź-
na poprawa ochrony bioróżnorodności każdego
ztypów terenów obejmowanych ochroną o15%
wlatach 2030 i2050 (Living… 2010).
Wyzwania przyszłości
Przedstawiony obraz obecnej sytuacji irysują-
cych się niekorz ystnych trendów wymaga wpro-
wadzenia zasadniczych zmian. Wiele propo-
zycji jest prezentowanych przez różne ośrodki
igrupy. Wdalszej części omówiono dwie takie
inicjatywy: jedną wywodzącą się ze środowiska
ekologicznego, tj. World Wide Fund for Nature,
adrugą – zkręgów biznesu, tj. Światowej Rady
Biznesu ds. Zrównoważonego Rozwoju (World
Bussiness Council for Sustainable Development
– WBCSD).
World Wide Fund for Nature proponuje bu-
dowanie zielonej gospodarki poprzez koncen-
trację na sześciu powiązanych obszarach, amia-
nowicie (Living… 2010):
1. Zmiana defi nicji isposobu mierzenia pro-
sperity, tak aby do tradycyjnie stosowanej mia-
ry, czyli produktu krajowego brutto dodać jako
równoprawne: Human Development Index,
współczynnik Giniego, czyli wskaźnik nierów-
ności społecznej, Living Planet Index, wskaźniki
dotyczące usług ekosystemów iślad ekologicz-
ny. Jednocześnie planowanie rozwoju powinno
się odbywać wgranicach wyznaczonych przez
dostępne zasoby jak izdolności do absorpcji za-
nieczyszczeń przez środowisko. Przykładem ta-
kiego podejścia jest przygotowane wInstytucie

105Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
na rzecz Ekorozwoju opracowanie pt. Alterna-
tywna polityka energetyczna Polski do 2030r. R aport
techniczno-metodologiczny (2009).
2. Inwestowanie wkapitał przyrodniczy:
− wzrost powierzchni obszarów chroniony do
poziomu wyznaczonego przez Konwencję
oOchronie Różnorodności Biologicznej, tj.
uzyskanie ich 10% udziału wkażdym re-
gionie ekologicznym (chociaż World Wide
Fund for Nature iinne organizacje postulu-
ją, żeby udział ten wyniósł co najm niej 1 5%);
− podjęcie działań na rzecz trzech kluczo-
wych biomów, tj. lasów, wód śródlądowych
ioceanów7;
− wzakresie lasów dotrzymanie zobowią-
zania wynikającego zwyżej wymienionej
konwencji, tj. zatrzymanie do 2020r. utraty
powierzchni leśnej, atakże wprowadzenie
nowej, obok tradycyjnej ochrony obszarów
leśnych, inicjatywy „REDD+”8 oraz upo-
wszechnienie najlepszej praktyki wzakre-
sie zarządzania lasami icałego łańcucha do-
staw związanych zdrewnem;
− wzakresie wód śródlądowych prowadze-
nie lepszej polityki, aby wykorzystywać
wodę wnaturalnie dostępnych limitach
iunikać fragmentacji systemów wodnych;
oznacza to także zapewnienie każdemu
dostaw czystej wody jako podstawowego
prawa człowieka, prawidłowe wykorzysty-
wanie wody wrolnictwie iprojektowanie,
budowanie oraz użytkowanie zapór oraz
innej infrastruktury gospodarki wodnej
7 Biom to rozległy obszar ookreślonym klimacie,
charakterystycznej szacie roślinnej iszczególnym świe-
cie zwierzęcym.
8 Reducing Emissions from Deforestation and Forest
Degradation (REDD), tj. redukcja emisji związanych
zwycinką lasów iich degradacją, oznacza stworzenie
ekonomicznej wartości związanej zsekwestracją wę-
gla wbiomasie, tworząc zachętę dla krajów rozwij ają-
cych się do zredukowania emisji związanej zterenami
leśnymi iinwestowania wzrównoważony rozwój ni-
skowęglowy. Inicjatywa „REDD+” proponuje więcej,
amianowicie włączenie aspektów ochrony lasów, zrów-
noważonego ich zarządania iwzrostu zatrzymywania
węgla wbiomasie leśnej.
wsposób zapewniający równowagę pomię-
dzy wymogami przyrodniczymi ipotrze-
bami ludzi;
− wzakresie oceanów dotrzymywać limitów
połowów, tak aby nie przeławiać gatunków
poszczególnych ryb, jak itakże zasadniczo
zmniejszyć poławianie żywych zasobów
morza, które nie są przedmiotem połowów;
wkrótkim okresie prowadzi to do ograni-
czenia zdolności połowowych fl ot rybac-
kich, agdy populacje ryb się odrodzą, wy-
znaczenie ostrych długofalowych limitów
połowów;
− inwestowanie wbiowydajność (wydajność
ekosystemów); obok obejmowania ochroną
konserwatorską obszarów niezbędne jest in-
westowanie we wzrost wydajności ekosys-
temów; oznacza to wzrost produktywności
ekosystemów, rekultywację terenów zdegra-
dowanych, poprawę zarządzania terenami
biologicznie czynnymi czy zrównoważone
gospodarowanie użytkami rolnymi, atakże
zbiorami; niezbędna jest poprawa efektyw-
ności zarządzania prowadząca do obniżenia
śladu ekologicznego iwzrostu wydajności
ekosystemów zwykorzystaniem systemu
certyfi kacji co do zrównoważonych praktyk
wzakresie produkcji, tak aby zachować in-
tegrację ekosystemów iich trwałą produk-
tywność;
− nadanie wartości ekonomicznej różnorod-
ności biologicznej iusługom ekosystemów;
niezbędne staje się wprowadzenie systemu
obliczania wartości usług ekosystemów jako
wytycznej do użytkowania terenów iwy-
dawania pozwoleń do ich wykorzystywa-
nia; wpierwszej kolejności rządy powinny
nadać wartość różnorodności biologicznej
iusługom ekosystemów oraz stosować je
wprocesie decyzyjnym, jak ido zmiany
zachowań uczestników gry rynkowej; waż-
ne jest, aby wcenie uwzględnić koszty ze-
wnętrzne dotyczące zachowania ilości ija-
kości wód, zdolności do pochłaniania węgla
czy związane zrekultywacją zniszczonych
terenów.

106
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
3. Zapewnienie na odpowiednim poziomie
usług energetycznych iwyżywienia. Prowadzo-
ne studia pokazują możliwości zaspokajania po-
trzeb energetycznych energetyki odnawialnej
wpołączeniu ze znaczącą poprawą efektyw-
ności energetycznej budynków iwtransporcie.
Jednocześnie niezbędne staje się wycofywanie
zpaliw kopalnych, aby nie powodować emisji
gazów cieplarnianych. Taka strategia wyma-
ga inwestowania winnowacyjne technologie,
ajednocześnie może ipowinna tworzyć tzw.
zielone miejsca pracy. Wzakresie wyżywienia
nie tylko dotyczy to niedożywienia czy mar-
notrawstwa, ale oznacza także równoprawny
dostęp do produktów żywnościowych. Wkon-
sekwencji oznacza to zasadniczą reorientację co
do naszych oczekiwań wzakresie produktów
spożywczych.
4. Właściwe użytkowanie terenów izwiązane
znim planowanie przestrzenne. Kluczowe staje
się pytanie, czy jesteśmy wstanie wyżywić iza-
pewnić warunki do mieszkania rosnącej liczbie
mieszkańców naszej planety przy potrzebach
związanych zochroną bioróżnorodności iza-
chowaniu usług ekosystemów. Według Organi-
zacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyży-
wienia iRolnictwa wzrost produkcji żywności
o70% pozwoli na wyżywienie planety. Jedno-
cześnie wzwiązku zodejściem od paliw kopal-
nych coraz więcej terenów przeznacza się pod
biopaliwa ibiomateriały. Jednak mimo takiego
wzrostu zapotrzebowania na produkty roślinne
izwierzęce rzeczony postulat jest możliwy do
zrealizowania, pod warunkiem że podejdzie-
my globalnie do rozwiązania tego problemu
(mając na względzie zróżnicowanie pod wzglę-
dem biowydajności wposzczególnych krajach).
Przykładowo Kanada iAustralia mają możli-
wość wzrostu wykorzystania swoich terenów,
nie przekraczając limitu śladu ekologicznego,
podczas gdy Singapur czy Wielka Brytania są
wodwrotnej sytuacji.
5. Dzielenie się ograniczonymi inierówno-
miernie występującymi zasobami. Wsytuacji li-
mitowanego dostępu do zasobów – ze względu
na fi zyczną ich skończoność lub ograniczoność
wodnawialności – niezbędne staje znalezienie
narzędzia do równoprawnego zaspokojenia do-
stępu do energii, wody czy żywności poszcze-
gólnym krajom czy ludziom. Jednym zrozwią-
zań jest określenie dostępnej ilości zasobów
wformie budżetów dla poszczególnych krajów.
Takim rozwiązaniem jest np. handel uprawnie-
niami do emisji gazów cieplarnianych, którego
podstawą jest dopuszczalna wielkość emisji
jako budżet, wktórym musi się realizować roz-
wój gospodarczy ispołeczny. Niezbędna staje
się też zmiana zachowań rządów, fi rm, samorzą-
dów, gospodarstw domowych iposzczególnych
osób co do skali irodzaju konsumpcji, tak aby ci,
którzy konsumują dużo, często bardzo marno-
trawnie, stworzyli możliwość konsumpcji tym,
którzy konsumują mniej, często poniżej pozio-
mu godnego życia, wszystko jednak wgrani-
cach wyznaczonych przez dostępne zasoby.
6. Niezbędne zmiany: instytucjonalne, proce-
su podejmowania decyzji irządzenia. Obecny
system rządzenia co do gospodarowania środo-
wiskiem przyrodniczym poniósł klęskę idoty-
czy to zarówno rządów jak irynków. Koniecz-
na jest zmiana, transformacja. Dalekowzroczne
rządy muszą dostrzec szansę na prowadzenie
gospodarki irozwoju społecznego zuwzględ-
nieniem wartościowania środowiska przyrod-
niczego iwłaściwą alokacją środków dążąc do
społecznie godnego życia. Niezmiernie ważne
są działania na międzynarodową skalę co do
wycofywania się zantyekologicznych subsy-
diów ibudowania globalnej równowagi, atak-
że zintegrowanego postępowania od poziomu
międzynarodowego, przez lokalny, regionalny
isektorowy. Niezbędne jest wypracowanie no-
wego mechanizmu fi nansowego prowadzącego
do wykorzystania gospodarki rynkowej – takiej,
która rozpoznaje zasoby środowiska iusługi

107Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
ekosystemów jako określonej wartości ujmowa-
nej wrachunku ekonomicznym. Wtej zmianie
perspektywy istotna rola przypada przedsię-
biorcom.
Zinną inicjatywą wystąpiła Światowa Rada
Biznesu do spraw Zrównoważonego Rozwoju
wraporcie pt. Vision 2050: The New Agenda for
Business – in Brief (2010). Punktem wyjścia dla
zawartych wnim propozycji była zarówno licz-
ba ludności na świecie w2050r., tj. 9 mld (któ-
ra oznacza dla biznesu nowych konsumentów),
jak iwyczerpujące się zasoby iocieplenie się
klimatu (co wiąże się zkoniecznością zmiany
konsumpcyjnego stylu życia na bardziej odpo-
wiedzialny), co zkolei powinno się przełożyć na
rynek dóbr konsumpcyjnych. Koncepcja ta zo-
stała wypracowana przez liderów 29 fi rm oza-
sięgu globalnym, we współpracy zekspertami.
Przyjęto, że zaspokojenie potrzeb tak znacznej
liczby ludności musi następować wramach li-
mitów, jakie narzuca skończoność planety ijej
surowców. Jednocześnie uznano za ważkie
doprowadzenie do wysokiego standardu takie
sfery życia jak: dostęp do edukacji, służby zdro-
wia, możliwość przemieszczania się oraz zaspo-
kojenie potrzeb podstawowych, tzn. żywności,
wody, energii ischronienia, jak również dostęp
do innych dóbr konsumpcyjnych. Przyjęto tak-
że, że w2050r. ślad ekologiczny mieszkańców
planety będzie znacząco mniejszy niż obecnie –
praktycznie taki, na jaki pozwala biowydajność,
tzn. wyniesie 1,1 (Vision… 2010).
Wspólne stanowisko objęło 9 obszarów
(ludzkie wartości, rozwój społeczny, gospodar-
ka, rolnictwo, lasy, energetyka, budownictwo,
transport igospodarka materiałowa), dla któ-
rych wypracowano krytyczne ścieżki dojścia do
uzyskania zrównoważonej przyszłości. Zapro-
ponowane zmiany odnoszą się do problematy-
ki gospodarowania wodą, żywnością ienergią;
oznaczają konieczność zmian wzachowaniach
społecznych iwprowadzenie innowacyjnych
rozwiązań technologicznych. Całość koncepcji
zbudowano wsposób zintegrowany, wykorzy-
stując podejście holistyczne. Wyznaczono nastę-
pujące cele:
− zapewnienie 9 mld ludzi dostępu do eduka-
cji, zachęcenie do angażowania się wżycie
gospodarcze zwłaszcza kobiet oraz wypra-
cowanie radykalnego stylu życia, bardziej
efektywnego wsensie środowiskowym;
− włączenie wkalkulacje ekonomiczne kosz-
tów zewnętrznych, poczynając od zagad-
nień dotyczących emisji gazów cieplarnia-
nych iusług ekosystemów;
− doprowadzenie do podwojenia produkcji
żywności, ale bez wzrostu terenów rolni-
czych izużycia wody;
− powstrzymanie opołowę procesu utraty te-
renów leśnych irozwij anie plantacji lasów;
− ograniczenie emisji gazów cieplarnianych
o50% w2050r. wstosunku do 2005r. wraz
ze zmianami wkierunku niskowęglowej
produkcji energii iwprowadzenia wysoce
efektywnych rozwiązań po stronie użytko-
wania energii;
− wprowadzenie niskowęglowych rozwiązań
wtransporcie;
− uzyskanie 4–10-krotnej poprawy wskaźni-
ka produktywności zasobów imateriałów.
Autorzy uważają, że istnieją szanse na zbu-
dowanie gospodarki niskowęglowej, miast, któ-
rych funkcjonowanie, nie generuje odpadów,
realizowanie transportu iinfrastruktury wzgo-
dzie zbiowydajnością izapewnieniem usług
ekosystemów, co wsumie miałoby zaowocować
odpowiednią jakością życia igodnymi warun-
kami egzystencji (Vision… 2010).
Podsumowanie
Niniejsze rozważania wyraźnie pokazują, że
globalne problemy ekologiczne stają się podsta-
wowym wyzwaniem dla świata ito nie tylko
wperspektywie obecnego pokolenia, ale także
następnych generacji. Degradacja środowiska,
wyczerpywanie się zasobów naturalnych czy
zmiany klimatu wyraźnie wskazują na ko-
nieczność poszukiwania nowych rozwiązań ito
wskali światowej. Nie wystarcza już mówienie
ominimalizacji oddziaływania na środowisko

108
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
czy oobejmowaniu ochroną konserwatorską
nowych obszarów. Niezbędne staje się wyj-
ście od limitów wyznaczonych przez ilość do-
stępnych zasobów jak izdolności środowiska
do poradzenia sobie zodpadami działalności
ludzkiej. Wsystem wartości ekonomicznych
jako niezbędny czynnik gry rynkowej należy
włączyć różnorodność biologiczną iusługi eko-
systemów. To wszystko wyznacza nowy para-
dygmat rozwoju, rozwoju zrównoważonego,
ale nie rozumianego jako kompromis pomiędzy
gospodarką, środowiskiem aspołeczeństwem,
ale jako rozwój wgranicach wyznaczonych
przez systemy przyrodnicze podtrzymujące
życie na kuli ziemskiej. To jest rzeczywiste wy-
zwanie ekorozowojowe. Wtym kierunku idą,
choć zcałkowicie różnych pozycji, czyli eko-
logicznych ibiznesowych, przytoczone pro-
pozycje. Oby owe rozwiązania wypracowane
wduchu rzeczywistego zrównoważenia stały
się codzienną praktyką – od skali międzynaro-
dowej, przez krajową, regionalną, lokalną do
pojedynczego obywatela, atakże od korporacji
międzynarodowych po małe iśrednie przedsię-
biorstwa. Jako puentę pozwolę sobie przytoczyć
hasło polityczne austriackich Zielonych: „Po-
życzyliśmy Ziemię od naszych wnuków, agdy
coś pożyczamy, powinnyśmy oddać wdobrym
stanie”.
Bibliografi a
Alternatywna polityka energetyczna Polski do
2030r. Raport techniczno-metodologiczny (2009),
Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa.
Carbon budget and trends 2007 (2008), Global
Carbon Project, 26.09.2008, http://www.globalcar-
bonproject.org/carbonbudget/09/hl-compact.htm.
Carley M.iSpapens P.(2000), Dzielenie się
światem – zrównoważony sposób życia iglobalnie
sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych wXXI
wieku, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa.
Climate and health (2005), World Health Or-
ganization, Geneva, http://www.who.int/global-
change/news/fsclimandhealth/en/index.html.
Climate Change 2007: Synthesis Report (2008),
Intergovernmental Panel on Climate Change,
Geneva, http://www.ipcc.ch/publications_and_
data/publications_ipcc_fourth_assessment_re-
port_synthesis_report.htm.
Daly H.E.(2005), Economics in Full World,
„Scientifi c American”, September.
Economy-wide material fl ow accounts and deri-
ved indicators. Amethodological guide (2001), Euro-
pean Communities, Luxembourg.
EN35 External costs of electricity production
(2008), European Environment Agency, Copen-
hagen.
Ewing B., Moore D., Goldfi nger S., Oursler
A., Reed A.iWackernagel M.(2010), The Ecolo-
gical Footprint Atlas 2010, Global Footprint Ne-
twork, Oakland.
Fura M.(2010), Zenith Optimedia: Rynek re-
klamy na świecie wzrośnie w2010 roku o3,5 proc.,
22.07.2010, http://forsal.pl/artykuly/437914,ze-
nith_optimedia_rynek_reklamy_na_swiecie_
wzrosnie_w_2010_roku_o_3_5_proc.html.
Kluczowe problemy środowiskowe, zktórymi
musi zmierzyć się Europa (2009), „Sygnały 2009
EEA”, Europejska Agencja Środowiska, Kopen-
haga.
Kundzewicz Z.W.(2009), Wątpię, więc jestem
– dyskusja zpoglądami sceptyków klimatycznych,
http://www.chronmyklimat.pl/theme/Upload-
Files/ProfKundzewicz.pdf, 10.09.2009.
Living Planet Report 2010. Biodiversity, biocapa-
city and development (2010), WWF International,
Gland.
Obrębska-Starkel B.(1993), Images of weather
and climate, Instytut Geografi i Uniwersytetu Ja-
giellońskiego, Kraków.
Pazda A.(2006), Ceny energii elektrycznej – fak-
ty imity, „Wokół Energetyki”, vol. 9, t. 4, http://
www.cire.pl/pliki/2/cenfakmity.pdf.
Size, structure and distribution of transport sub-
sidies in Europe (2007), EEA Technical report, nr 3,
European Environmental Agency, Luxembourg.
Stern Review on the Economics of Climate Chan-
ge (2006), HM Treausury, London, 30.10.2006,
http://www.hm-treasury.gov.uk/sternreview_
index.htm.

109Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Strojec D.(2007), El Nino, 24.06.2007, http://
www.eioba.pl/a/1l1v/el-nino.
The Deadly Dozen (2008), Wildlife Conserva-
tion Society, New York, http://www.wcs.org /me-
dia/fi le/DEADLYdozen_screen.pdf.
United Nations Framework Convention on Cli-
mate Change (1992), United Nations, New York,
9.05.1992, http://unfccc.int/resource/docs/co-
nvkp/conveng.pdf oraz http://unfccc.int/essen-
tial_background/convention/status_of_ratifi ca-
tion/items/2631.php.
Vision 2050: The New Agenda for Business – in
Brief (2010), World Bussiness Council for Susta-
inable Development.
Welfens M.J., Śleszyński J., Schulz H., Mun-
del A.iStodulski W.(1999), Ekorozwój poprzez od-
materializowanie produkcji ikonsumpcji – strategia
dla nowej polityki ekologicznej wPolsce, Raport 2/99,
Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa.
World Energy Outlook 2010 (2010), Internatio-
nal Energy Agency, Paris.
„Ewaluacja programów iinstrumentów”
15 marca 2012 r.
Barbara Warzybok, Ośrodek Przetwarzania Informacji:
Jako Ośrodek Przetwarzania Informacji chcemy obecnie zająć się programem ramo-
wym, który jeszcze wPolsce nie był ewaluowany. Zamierzamy dowiedzieć się, czy
piąty, szósty iczęściowo siódmy program ramowy, awięc projekty wostatnich fa-
zach działania, przyniosły jakieś rezultaty. Produktem fi nalnym będzie jeszcze wtym
roku raport zbadania.
(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html)

110
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Książka pod powyższym tytułem jest
popularyzowana pod szyldem Klubu
Rzymskiego, organizacji, która przedsta-
wia global ne punkty w idzenia na problemy roz-
woju ludzkości.
Książka G.Pauli ma charakter pionierski
dla widzenia ekologii, jako nauki praktykowa-
nej. Przede wszystkim zaskakuje czytelnika no-
watorska metoda podejścia – obserwacja wdra-
żanych innowacji na świecie, których źródłem
jest sama przyroda. Pauli postanowił zająć się
takimi rozwiązaniami, które mają źródło wna-
śladownictwie przyrody. Jednakże szukał ta-
kich zastosowań, które prowadziły do „obiegu
zamkniętego”, do utylizacji odpadów.
Autor postawił sobie za cel maksymalne
wykorzystanie wiedzy zzakresu biologii, fi zy-
ki, chemii. Takie interdyscyplinarne podejście
odbiega od „szufl adkowego” uprawiania nauki.
Okazuje się bowiem, że naukowo jednostronne
podejście do problemu nie pozwala na widzenie
go przez pryzmat innych dziedzin nauki imoże
prowadzić do fałszywych wniosków.
Pauli przedstawia rodzinną motywację
do napisania książki: rozmawiał on ze swoimi
dziećmi iwpewnym momencie zdał sobie spra-
wę, że gra idzie olepszy świat dla nadchodzą-
cych pokoleń. Lepiej żyć niż rodzice – to pogląd,
który akceptują dzieci autora. To jednak wyma-
ga działań współcześnie wtaki sposób, aby nasi
następcy mogli świat poprawiać, anie tkwić
wzdegradowanym ekologicznie środowisku.
Filozofi a tej pracy opiera się na poglądzie, że nie
należy żądać więcej od ziemi, natomiast nale-
ży zrobić więcej ztym, co ona nam dostarcza.
Autor sugeruje podglądanie przyrody, jej naśla-
dowanie ibranie przykładu zrozwiązań, które
ona sama stosuje. Wprzeciwnym razie działal-
ność człowieka prowadzić będzie do degrada-
cji idewastacji. Np. tylko 17% produkcji cukru
ztrzciny jest użyteczna dla konsumpcji, reszta
to odpady, które na różne sposoby zatruwają
środowisko. 30% papieru jest czystym efektem
zużycia drewna, zaś 70% drewna to odpad.
Niewiele osób tym się przejmuje, ale odpady
te powiększają się zroku na rok podobnie jak
inne surowce, które tylko częściowo wykorzy-
stuje się do spożycia. Zczasem tworzy się efekt
mnożnikowy, uderzający wczłowieka ijego go-
spodarkę.
Gunter Pauli,
The Blue Economy,
10 Years, 100 Innovations,
100 Million Jobs
Julian Auleytner

111Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Tytu ł wskazuje, że błękitna ekono-
mia (gospodarka) stawia sobie za cel re-
generowanie, oszczędzanie, zastępowa-
nie dobra rzadkim, nie zanieczyszczanie
środowiska. Diagnoza jest alarmująca:
człowiek wkrajach bogatych nie dba
oograniczone zasoby ziemi, rosną tam
koszty składowania odpadów, ich sorto-
wania iutylizacji. Kraje biedne zkolei są
traktowane jako miejsca taniego składo-
wania pozostałości konsumpcji bogatych
oraz eksploatacji ograniczonych zasobów
wsposób rabunkowy.
Pauli stosuje metodę prezentacji ka-
skadowej; kompleksowo pokazuje ona
proces, wykorzystanie materiałów, uzy-
skane produkty iwynik i. Schemat poniżej
dotyczy ograniczenia iwyeliminowania
pożarów lasów wMeksyku iUSA poprzez
wykorzystanie drzewa ośrednicy do 7cali.
Drugim, wybranym przykładem zksiążki
Pauliego jest diagram pokazujący ekologicznie
nieefektywną produkcję żyletek.
Książka Pauliego jest nie tylko autorskim
manifestem ekologicznym, wprowadza ona
nas wświat nowej edukacji ekologicznej, unas
wtakim wymiarze nieznanej, ale ewidentnie
koniecznej ioczywistej zpunktu widzenia za-
chowania globalnie iregionalnie równowagi
przyrodniczej. Edukacja ekologiczna oparta
jest na 200 innowacjach, które zrealizowano na
świecie, iktóre osobiście Pauli opisywał ioce-
niał. Pierwsze 100 innowacji opiera się na naśla-
downictwie rozwiązań natury, drugie
100 jest inspirowanych przez modele
konkurencyjnego biznesu.
Autor uważa, że nowe podejście
do przyrody powinno przyczynić się
do stworzenia 100 mln miejsc pracy na
świecie.
Klub Rzymski jest znany zwyjątko-
wej siły argumentów przedstawianych
wpublikowanych raportach. Studium
G.Pauli wpisuje się wtradycję tej orga-
nizacji wymową prezentowanych tez
oraz metodą dydaktyczną. Zcałą pew-
nością książka ta powinna zostać prze-
tłumaczona na polski.
prof. Antoni Kukliński, 27.03.2012 r.
„Opinia o książce Guntera pauli the Blue Economy 10 Years,
10 Innovations, 1000 Millions Jobs"
27.03.2012 r. - od lewej: prof. Julian Auleytner,
prof. Zdzisław Sadowski, prof. Elżbieta Mączyńska,
dyskusja pt. „Opinia o książce Guntera pauli the Blue
Economy 10 Years, 10 Innovations, 1000 Millions Jobs”

112
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Jesteśmy świadkami iuczestnikami naj-
większej rekonfi guracji sceny globalnej
wciągu ostatnich 500 lat. Środek ciężkości
światowej gospodarki ipolityki wsposób nie-
unikniony przesuwa się zZachodu na Wschód1.
Podłożem tego procesu jest różnica pomiędzy
słabą dynamiką rozwoju Wspólnoty Atlantyc-
kiej awysoką dynamiką rozwoju Chin iIndii.
Wbardziej ogólnej perspektywie możemy
mówić o„odnalezionej” mocy cywilizacji Chin
iIndii oraz „zgubionej” mocy cywilizacji Wspól-
noty Atlantyckiej.
To jest podstawowy problem historiozofi cz-
nej trajektorii mocy „odnalezionej” versus trajek-
torii mocy „zgubionej”2. Dlaczego dwie dekady
lat 1990–2010 były trajektoriami mocy „odna-
lezionej” Chin iIndii oraz trajektoriami mocy
„zgubionej” Wspólnoty Atlantyckiej?
Wspólnota Atlantycka dysponowała wspa-
niałym bilansem otwarcia – glorii zwycięstwa
nad imperium sowieckim. Wydawało się, że
przeżywamy „koniec historii”, iże dalsze dzieje
ludzkości będą permanentną dominację Wspól-
noty Atlantyckiej. Tę permanentną dominację
miała zapewnić realizacja modelu neoliberalnej
1 Por. OEC D, The Report of OECD.Perspective on glo-
bal development 2010, Shifting Wealth, Paris 2 010.
2 Por. W.Orłowski, Świat do przeróbki. Spekulanci,
bankruci, giganci iich rywale, Agora, Warszawa 2011; dalej
artykuł W.Orłowski, Świat, ibidem.
globalizacji3, która wlatach 1990–2010 przeży-
wała okres swego triumfu irozkwitu. Był to jed-
nak triumf pozorny. Bilans zamknięcia dwóch
dekad 1990–2010 pozwala stwierdzić, że neo-
liberalna globalizacja przyniosła zupełnie nie-
oczekiwane rezultaty.
Wspólnota Atlant yck a znalazła się wpu-
łapce bardzo niskiej dynamiki rozwojowej oraz
ogólnego klimatu gubionej mocy gospodarczej
ipolitycznej4.
Głównymi benefi cjentami neoliberalnej glo-
balizacji stały się azjatyckie mocarstwa Chin
iIndii, które odkryły klucze dynamicznego roz-
woju oraz odnalezionej mocy powrotu na wiel-
ka scenę globalną po długim okresie 500-letniej
nieobecności na tej scenie.
Wtakim kontekście trzeba analizować epo-
kową rekonfi gurację sceny globalnej XXIw.
Wtym krótkim opracowaniu chciałbym zwró-
cić uwagę na los czterech wielkich aktorów tego
procesu dziejowego. Chodzi olosy USA, Unii
Europejskiej, Chin iIndii5.
3 Por. M.Hilgers, The three anthropological approaches
to neoliberalism, „International Social Science Journal”, De-
cember 2010,
4 The Atlantic Community. The Titanic of the XXI cen-
tury?, red. A.Kukliński, K.Pawłowski, Nowy Sącz 2010.
5 The future of Regions. The Megaspaces of the XXI cen-
tury, red. P.Artymowska, A.Kukliński, P.Żuber, Mini-
Rekonfi guracja sceny
globalnej XXI w.
Artykuł dyskusyjny
Antoni Kukliński

113Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
USA
Scena globalna XXw. była zdominowana przez
USA, jako największe mocarstwo wdziejach
świata. Stany Zjednoczone były najważniej-
szym twórcą igwarantem nowego porządku
globalnego, który ukształtował się po II wojnie
światowej. PAX Americana miała głębokie źró-
dła wmocy politycznej, gospodarczej imilitar-
nej USA jako wiodącej siły świata zachodniego
wkonfrontacji zimperium sowieckim. Upadek
tego imperium otworzył krótki okres monopoli-
stycznej dominacji PAX Americana wsystemie
porządku globalnego.
Niestety Amerykanie nie potrafi li wykorzy-
stać tego unikalnego momentu historii istać się
źródłem tworzenia nowego porządku globalne-
go XXIw.
Replika doświadczeń wiodącej roli USA
wzakresie tworzenia nowego porządku global-
nego po II wojnie światowej okazała się niemoż-
liwa wwarunkach ostatniej dekady XXw.
Moment unipolarnej dominacji USA na sce-
nie globalnej okazał się krótkim momentem
historii. Zachodzące słońce PAX Americana nie
znaczy oczywiście, że Amerykanie tracą pozy-
cję ważnego aktora sceny globalnej, tracą tylko
pozycję aktora decydującego wklimacie unipo-
larnym. Wkraczamy wokres kształtowania no-
wej multipolarnej sceny globalnej. Czy możliwe
jest przejście od starej do nowej sceny globalnej
wwarunkach procesu sterowanego, czy też cze-
ka nas okres globalnego chaosu6?
Trzeba jednak podkreślić, że Stany Zjedno-
czone Ameryki ciągle są najważniejszym akto-
rem sceny globalnej. USA dysponuje ogromnym,
najbardziej zaawansowanym technologicznie
potencjałem militarnym. Jednak ten potencjał
jest już niewystarczający, aby Stany Zjednoczo-
ne mogły spełniać rolę unipolarnego strażnika
stry of Reg iona l Development, Wa rsaw 2011; Megaspaces,
op.cit.
6 Por. R.Haas, What follows American domination,
„Financial Times”, 16.04.2 008.
porządku globalnego. USA są największą inaj-
bardziej innowacyjną gospodarka świata. Ta naj-
bardziej innowacyjna gospodarka nie jest jednak
gospodarką zdolną generować wysoką stopę
wzrostu. To jest ważne pytanie, sugerujące, że na-
sze systemy monitoringu procesów innowacji nie
chwytają różnicy pomiędzy innowacjami przeło-
mowymi ainnowacjami marginalnymi7. Elitarne
uniwersytety amerykańskie są wdalszym ciągu
najważniejszymi ośrodkami kształcenia elity
globalnej. Jednak ta elita nie potrafi znaleźć wyj-
ścia zlabiryntu obecnego wielkiego kryzysu. To
są paradoksy bulwaru zachodzącego słońca naj-
większego supermocarstwa wdziejach świata.
Unia Europejska8
Po ws t an ie Un i i Eu ro pe js kie j je st na jw iększą in-
nowacją instytucjonalną XXw. Jest to przełom
whistorii Europy jako kontynentu zwaśnio-
nych narodów, społeczeństw ipaństw. Jedno-
cześnie jest to zamknięcie trzech wieków domi-
nacji porządku westfalskiego, który przyjmował
zasadę suwerenności państwa jako dobro naj-
wyższe. Unia Europejska jest organizacją mię-
dzynarodową nowego typu, oinnej tożsamości
niż ONZ lub OECD.Unia Europejska jest kwa-
lifi kowanym związkiem państw, które wyraziły
zgodę, aby obok indywidualnej suwerenności
każdego członka związku pojawiła się domena
suwerenności wspólnotowej, reprezentowanej
przez instytucje Unii Europejskiej. Unia nie jest
jednak państwem federalnym, które można po-
równywać zUSA.
Dzieje Unii Europejskiej są dokumentem
wielkiego historycznego sukcesu wprocesach
integracji przestrzeni europejskiej, wprocesach
tworzenia nowego europejskiego porządku
prawnego, wprocesach tworzenia widzialnej
wskali globalnej gospodarki europejskiej.
7 Por. A.Wierzbicki, Polska Myśl Strategiczna. Na
spotkanie zenigmą XXIw., „Biuletyn PTE”, kwiecień 2011.
8 Unia Europejska. Dylematy XXIw., red. A.Ku-
kliński, J.Woźniak, Kraków 2011.

114
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Niewątpliwie Unia Europejska jest olbrzy-
mem gospodarczym. Jest jednak politycznym
karłem, który nie dysponuje zdolnością do prze-
jęcia wielkiej roli wglobalnym koncernie su-
permocarstwowym. Polityka słabości Unii jest
również barierą wprocesach przezwyciężania
wielkiego kryzysu naszych czasów.
Przez 50 lat wydawało się, że defi cyt roz-
wiązań federalnych nie jest hamulcem rozwoju
Unii. Wtej chwili widzimy, że tylko Unia sfe-
deralizowana może spotkać się zenigmą XXIw.
Słaba niesfederalizowana Unia po prostu utonie
woceanie nieodpowiedzialnego populizmu
oraz nastrojów renacjonalizacji europejskiej sce-
ny politycznej.
Chiny9
Błyskawiczny awans potęgi gospodarczej ipoli-
tycznej Chin jest prawdopodobnie najważniej-
szym czynnikiem rekonfi guracji sceny global-
nej XXIw. Wciągu 30 lat Chiny przekształciły
się zzacofanego kraju rolniczego wpierwszo-
rzędne supermocarstwo, które wstosunkowo
niedalekiej przyszłości może rzeczywiście stać
się „państwem środka”, wglobalnym tego słowa
znaczeniu. Sukces idynamika rozwoju Chin10
ma trzy źródła.
Pierwszym źródłem jest cywilizacja kon-
fucjańska, która tworzy środowisko kulturowe
do rozwoju silnego państwa, silnego społeczeń-
stwa isilnej gospodarki.
Drugim źródłem jest doświadczenie sys-
temu autorytarnego, który rozwinął ideologię
ipraktykę długookresowego planowania stra-
tegicznego11 wchłaniającego nie tylko rosnące
potencjały endogeniczne gospodarki ispołe-
czeństwa, lecz także egzogeniczne możliwości
tworzone przez procesy globalizacji oraz przez
system wielkich korporacji transnarodowych.
9 Por. K.Burski Rola Chin iIndii wkształtowaniu
sceny globalnej XXIw., „Biuletynu PTE”, kwiecień 2012.
10 Por. J.M.Rousseau, Megaspaces, op.cit.
11 Por. A.Kuklińskiego, ibidem.
Trzecim źródłem jest skala, talenty idyscy-
plina społeczeństwa chińskiego stale tworzące-
go nowe zasoby mobilnej pracy jako podstawy
dynamicznego rozwoju gospodarczego.
Chiny stały się największym warsztatem
przemysłowym świata oraz potencjalnie najwięk-
szym źródłem wolnych zasobów fi nansowych.
Chiny wstosunkowo krótkim czasie mogą stać
się światową potęgą nauki, edukacji ikultury.
Ta laudacja sukcesu Chin nie pozwala jed-
nak zapomnieć odrugiej stronie medalu. Chodzi
orosnącą polaryzację biegunów bogactwa iubó-
stwa, orosnące napięcia społeczne, opatologię
wszechogarniającej korupcji, odewastację śro-
dowiska ekologicznego, która może przynieść
negatywne konsekwencje wskali globalnej.
Moje uwagi odoświadczeniach Chin są tylko
komentarzem do artykułu K.Burskiego pt. Rola
Chin iIndii wkształtowaniu sceny globalnej
XXIw., z a m ieszczo nego wtym „Biuletynu PTE”.
Indie12
Ostatnie dwudziestolecie otworzyło nowy etap
wrozwoju indyjskiego społeczeństwa, indyj-
skiej gospodarki iindyjskiego państwa. Histo-
ryczny klimat stagnacji izależności został zastą-
piony nową psychologią sukcesu wyłaniającego
się nowego supermocarstwa in statu nascendi.
Wlatach 1947–1990 gospodarka Indii była
przytłumiona gorsetem imitacji sowieckiego sys-
temu planowania, który wzmocnił negatywne
cechy straszliwego aparatu indyjskiej biurokracji.
Dopiero upadek imperium sowieckiego13 stwo-
rzył podstawy ideologiczne iinstytucjonalne dla
procesu dość głębokiej, oczywiście niepełnej libe-
ralizacji systemu gospodarczego. Ta ograniczona
liberalizacja była jednak przełomowym punktem
zwrotnym, który stał się wielkim pchnięciem
wprocesach rozwoju gospodarki Indii, która
w2012r. staje się trzecią gospodarką świata.
12 Por. artyku ły na temat Indii, Megaspaces, op.cit.
13 Por. A.Kapur, India’s path was powered by Soviet
fall, IHT, November 20 2009.

115Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Źródła tego sukcesu gospodarczego można
znaleźć wdynamice indyjskiego przedsiębior-
stwa, które potrafi ło zmierzyć się zwyzwania-
mi rynku wewnętrznego iglobalnego. Jednak
najważniejszym inajbardziej głębokim źródłem
jest społeczeństwo Indii tworzące zasoby uta-
lentowanej siły roboczej reprezentujące ogrom-
ną skalę tej siły, jak równ ie ż jej zróżnicowanie
wcałej palecie od najniższych kwalifi kacji do
najwyższych pięter kompetencji technologicz-
nych iintelektualnych.
Wdoświadczeniach Wspólnoty Atlantyckiej
analizujemy historyczną sekwencję procesów
rozwoju społeczeństw agrarnych, społeczeństw
przemysłowych oraz społeczeństw informacyj-
nych. Doświadczenia Indii iChin niosą wiel-
ką innowację wogromnej skali transformacji,
wktórej zaznacza się niekonsekutywny apara-
lelny rozwój społeczeństw agrarnych, przemy-
słowych iinformacyjnych. Indie iChiny wtym
samym czasie są sceną rewolucji przemysłowej
iinformacyjnej. Analiza tego problemu jest
ważnym wyzwaniem nauk społecznych. Kon-
tynuując tę trajektorię porównawczą refl eksji
nad doświadczeniami chińskimi iindyjskimi
warto zwrócić uwagę na sześć zjawisk:
1. Indie są największą demokracją świata
zcałą potęgą siły isłabości tego systemu.
2. Chiny są największą autokracją świata. Suk-
cesy isłabości autokracji chińskiej są wiel-
kim wyzwaniem nie tylko dla Indii, lecz
także cywilizacji atlantyckiej oraz liberalnej
demokracji.
3. Wprocesach rozwoju Indii dominują zjawi-
ska rozwoju spontanicznego wkategoriach
gospodarczych, społecznych ipolitycznych.
Wprocesach rozwoju Chin dominują zjawi-
ska rozwoju sterowanego. Chińska długo-
okresowa myśl strategiczne jest wyzwaniem
nie tylko dla Indii, lecz także dla paraliżu
myśli strategicznej Wspólnoty Atlantyckiej.
4. Wbilansie siły isłabości Indii iChin trze-
ba zwrócić uwagę na porównanie ogromnej
dynamiki inwestycji infrastrukturalnych
wChinach oraz niebezpiecznej stagnacji
tych inwestycji wIndiach. Chińczycy na
ogromną skalę budują nowy system komu-
nikacji drogowej kolejowej lotniczej.
WIndiach zły stan infrastruktury technicz-
nej oraz słabe perspektywy pozytywnych
zmian wtej dziedzinie są bolesnym hamul-
cem rozwoju gospodarczego ispołecznego.
5. Podkreślając różnice wprocesie rozwoju In-
dii iChin trzeba zwrócić uwagę na smutne
podobieństwa strukturalne tych dwóch su-
permocarstw. Wobu krajach powszechnie
występują zjawiska korupcji, przenikającej
sposoby funkcjonowania prawie wszyst-
kich dziedzin życia gospodarczego, spo-
łecznego ipolitycznego. Korupcja wtak róż-
nych warunkach kulturowych, społecznych
ipolitycznych powinna być przedmiotem
transdyscyplinarnych studiów naukowych,
które odpowiedzą na ważne pytania, czy
wspaniałe cywilizacje Indii iChin znajdą
siły wewnętrzne, które pozwolą wyzwolić
społeczeństwa Indii iChin zbrzemienia ko-
rupcji, jako zdawałoby się nieuleczalnej pa-
tologii społecznej.
6. Przedstawiając elementy analizy porów-
nawczej Chin iIndii podkreślamy, że oba
mocarstwa są bardzo ważnymi współauto-
rami iwspółaktorami rekonfi guracji sceny
globalnej XXIw. Siła, dobra wola imyśl stra-
tegiczna Indii iChin mogą przeważyć szalę
globalnego losu iprzynieść odpowiedzi na
pytania, czy rekonfi guracja sceny globalnej
XXIw. będzie trajektorię lepszej czy gorszej
przyszłości świata.
Pole wzajemnych relacji USA,
Unii Europejskiej, Chin i Indii
Wtytule tym nie podejmuję pełnej analizy
ipola relacji czterech supermocarstw. Ograni-
czymy nasze uwagi do trzech relacji:
1) relacji USA–Unia Europejska–Wspólnota
Atlantycka,
2) relacji USA–Chiny–Chimerica,
3) relacji Chiny–Indie–Chindia.

116
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Wspólnota Atlantycka14
T.G.Ash opublikował wspaniałe dzieło będą-
ce laudacją Wspólnoty Atlant yck iej15. Jest to
wielka ipotężna wspólnota – wspólnota za-
chodniej cywilizacji, wspólnota liberalnej de-
mokracji, wspólnota innowacji kultury iwol-
ności akademickiej, wspólnota dynamicznych
przedsiębiorstw kapitalistycznych. Wielkość
imoc tej wspólnoty jest sparaliżowana przez
dezintegrację polityczną iideologiczną, która
jest dramatycznym, amoże tragicznym wę-
złem gordyjskim16. Jeśli wspólnota ta nie znaj-
dzie aleksandryjskich rozwiązań to Wspólnota
Atlantycka stanie się Titanikiem XXIw.
Wpesymistycznej interpretacji tego drama-
tu możemy iść dalej ipowiedzieć, że na naszych
oczach dokonują się dwa megahistoryczne sa-
mobójstwa. Samobójstwo USA, które traci swo-
ją moc jako siły gwarantującej funkcjonowanie
porządku globalnego. Samobójstwo Unii Euro-
pejskiej niezdolnej do sprostania wyzwaniom
kryzysu europejskiego iglobalnego. Ginie kli-
mat solidarności krajów Unii Europejskiej, ginie
domena wspólnej suwerenności Unii.
Ten proces tragicznego osłabienia mocy
Wspólnoty Atlantyckiej rekonfi guruje scenę
globalną stwarzając zupełnie nową sytuację
autodestrukcji głównych autorów historycznie
ukształtowanej sceny globalnej.
Oczywiście nie powinniśmy ulegać wid-
mom, które rodzą się wzłych snach. Jednak
osłabienie mocy idezintegracja Wspólnoty
Atlantyckiej jest niepodważalnym faktem hi-
storycznym naszych czasów, opisywany węzeł
gordyjski jest węzłem rzeczywiście istniejącym.
Czy można jednak contra spem sperare prze-
widywać, że Wspólnota Atlantycka przeżyje
swój renesans wdoświadczeniach XXIw.?
14 Por. Titanic, op.cit.
15 T.G.Ash, Free World, Random House, New York
2004, polsk ie wydanie Znak, Kraków 2005.
16 K.Rybiński iinni, Gordian Knots of the XXI cen-
tury, Ministry of Regional Development, Warsaw 2008.
Wtym kontekście można zacytować utopij -
nie brzmiący projekt manifestu konferencji kra-
kowskiej17 z6 czerwca 2008r., awięc zokresu
przez wielkim kryzysem:
„Europa iświat na początku XXI stulecia
stają przed szeregiem trudnych wyzwań. Dla-
tego uczestnicy konferencji krakowskiej „Kre-
atywna iinnowacyjna Europa wobec wyzwań
XXIw.” zwracają się zgorącym apelem do
środowisk opiniotwórczych Unii Europejskiej
iStanów Zjednoczonych Ameryki Północnej,
aby zainaugurować szeroki nurt społeczny, poli-
tyczny ikulturalny, który skłoni zainteresowane
elity polityczne irządy do utworzenia Konfede-
racji Wspólnoty Atlantyckiej, jako serdecznego
iefektywnego porozumienia Unii Europejskiej
iStanów Zjednoczonych Ameryki.
WXXIw. Unia Europejska iStany Zjedno-
czone jako jednostki odrębne będą zbyt słabe,
aby być osobno demiurgiem porządku global-
nego. Jednakże połączone siły izasoby Unii
Europejskiej iStanów Zjednoczonych stworzą
podmiot, który może być pozytywnym istabili-
zującym demiurgiem tego porządku.
Konfederacja Wspólnoty Atlantyckiej, jako
zintegrowany układ polityczny, gospodarczy
ifi nansowy, będzie najważniejszym podmio-
tem sceny globalnej XXIw. oraz gwarantem
porządku światowego. Konfederacja będzie co
najmniej równorzędnym partnerem wielkich
mega-podmiotów sceny światowej, takich jak
Chiny, Indie, Rosja iBrazylia. Powołanie iroz-
wój Konfederacji będzie decydującym instru-
mentem przezwyciężania obecnego, głębokiego
kryzysu Unii Europejskiej iStanów Zjednoczo-
nych, jako najważniejszych aktorów sceny glo-
balnej”.
Powinniśmy wrócić do interpretacji tego
utopij nego snu izorganizować wPolsce wiel-
ką konferencję międzynarodową18 pt. „Atlantic
Community. The Titanic of the XXI century?”.
17 Projekt Manifestu Konfederacji Wspólnoty
Atlantyckiej, w: A.Kukliński, K.Pawłowski, J.Woźniak,
Kreatywna iinnowacyjna Europa wobec wyzwań XXIw., Kra-
ków 2009.
18 Porównaj Titanic, op.cit.

117Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
Chimerica
Zdużą dozą prawdopodobieństwa możemy
oczekiwać, że Chimerica będzie ważnym zja-
wiskiem XXIw. Chimerica jest światem bipolar-
nym, zdominowanym przez USA iChiny. Warto
zacytować następujące sformułowanie H.Kis-
singera19: „Zpoczątku nowego wieku relacje po-
między Chinami aUSA mogą zdeterminować
odpowiedzi na pytanie czy nasze dzieci będą
żyły wokresie zamętu gorszego niż doświad-
czenia XXIw., czy też nasze dzieci będą świad-
kami nowego porządku światowego zgodnego
zuniwersalnymi aspiracjami pokoju ipostępu”.
Chimerica jest paradoksem trzech spotkań:
• spotkania supermocarstw wschodzącego
izachodzącego słońca,
• spotkania systemów demokratycznych iau-
tokratycznych,
• spotkania cywilizacji zamkniętych iotwar-
tych.
Nie trzeba jednak przyjmować, że przewi-
dywanie wzrastającej mocy Chin oraz maleją-
cej mocy USA jest jedyną możliwą trajektorią
przyszłości. Można wyobrazić sobie renesans
potęgi USA oraz załamanie procesów rozwojo-
wych wChinach. Chimerica jest wielka enigmą
XXIw.
Hinc et nunc istota relacji chińsko-amerykań-
skich wyraża się metaforą dramatyzmu uścisku
dwóch potencjałów wzajemnej destrukcji go-
spodarczej. Innymi słowy zła wola USA może
zniszczyć podstawy rozwoju gospodarki chiń-
skiej, azła wola Chin może zniszczyć fi nansową
strukturę USA.Wkulturze polskiej funkcjonuje
powiedzenie: „Złapał Kozak Tatarzyna aTa-
tarzyn za łeb trzyma”. Trudno znaleźć lepszą
metaforę opisującą obecny stan relacji amery-
kańsko-chińskich. Chiny iUSA są supermo-
carstwami, które znalazły się wkleszczach, po-
czątkowo dobrowolnej aobecnie, przymusowej
integracji wzajemnej. Zobaczymy czy integracja
19 H.A.Kissinger, US and China Confl ict is not an
option, IHT, June 9 2009.
ta będzie błogosławieństwem czy przekleń-
stwem XXIw.
Chindia
Przesuwanie się środka ciężkości światowej go-
spodarki ipolityki zachodu na wschód łączymy
na ogół zparalelnym awansem supermocarstw
Chin iIndii20. Wtakim kontekście pojawiło się
określenie Chindia. Chiny iIndie wskazujące
na podobieństwo losu tych dwóch supermo-
carstw in statu nascendi. Nie oznacza to jednak,
że wnajbliższej przyszłości pojawi się program
gospodarczej integracji Indii iChin lub też
koncepcja sojuszu strategicznego tych dwóch
mocarstw. Rozbieżności geopolitycznej, histo-
rycznej iprospektywnej racji stanu Chin iIndii
są tak wielkie igłębokie, że wobecnym stanie
rzeczy sojusz strategiczny tych dwóch mo-
carstw jest poza strefą układów realnych, co nie
przekreśla, że przyszłość dalekiego horyzontu
nie może przynieść zmiany tej sytuacji. Byłaby
to szokowa rekonfi guracja sceny globalnej ge-
nerującej dalszy spadek roli Wspólnoty Atlan-
tyckiej. Relacje chińsko-indyjskie są wielkim
problemem polityki zagranicznej Wspólnoty
Atlantyckiej.
Świat do przeróbki czy
rekonstrukcja świata
Dzieło W.Orłowskiego21 jest jedną znajlep-
szych pozycji polskiej literatury przedmiotu,
które ukazały się wostatnich lat. Jest to wspa-
niały przykład twórczego myślenia owiel-
kich problemach gospodarki światowej XXIw.
Chciałbym zgłosić uwagę krytyczną związaną
ztytułem dzieła Świat do przeróbki. Wydaje
się, że słowo „przeróbka” jest terminem zbyt
słabym. Wmojej interpretacji terminu „prze-
20 Por. Raport OECD.
21 W.Orłowski, Świat, op.cit.

118
Część III
SCENA GLOBALNA XXI W.
róbka” implikuje wprowadzenie zmian bez na-
ruszenia fundamentalnej struktury zjawiska.
Wobecnym węźle gordyjskim splotu trzech
kryzysów: gospodarki globalnej, systemu ka-
pitalizmu oraz systemu liberalnej demokracji
trzeba mówić nie tylko oprzeróbkach świata,
lecz także – amoże przede wszystkim – oprze-
łomowej rekonstrukcji świata jako procesu de-
strukcji wielu fundamentalnych struktur oraz
procesów tworzenia zupełnie nowych struk-
tur. Być może potrzebna jest prawdziwa rewo-
lucja wprocesach myślenia ofunkcjonowaniu
gospodarki światowej. Nie potrafi ę wtej chwili
przedstawić bardziej rozbudowanego toku mo-
jego rozumowania. Powiem tylko, że wmoim
przekonaniu określenie „rekonstrukcja świata”
jest bardziej trafne aniżeli „świat do przerób-
ki”. Warto podyskutować otych dwóch sformu-
łowaniach.
Rekonstrukcja świata
a rekonfi guracja sceny
globalnej
Potrzebna jest wielka iprzełomowa, może nawet
rewolucyjna rekonstrukcja świata. Muszą po-
jawić się nowe struktury inowe siły napędowe
procesów rozwojowych. Wramach obecnych
struktur znajdujemy się wsytuacji bez wyjścia,
czego dowodem są małoduszne działania anty-
kryzysowe ostatniego 50-lecia.
Rekonstrukcja świata musi znaleźć wyjście
zobecnego stanu wielkiego kryzysu, musi zna-
leźć nowy model rozwoju gospodarki świato-
wej, światowego społeczeństwa oraz nowy mo-
del porządku globalnego. Rekonstrukcja nie jest
aktem jednorazowej zmiany. Rekonfi guracja jest
procesem nieustannej adaptacji sceny globalnej
wdynamicznym systemie sił politycznych, spo-
łecznych, gospodarczych imilitarnych.
Teatralna metafora sceny
globalnej22
Posługując się pojęciem „sceny globalnej”,
sięgamy do metaforyki teatralnej widzącej
świat jako wielką scenę dziejowego dramatu.
Wtym ujęciu określenie „nowa scena globalna”
otwiera następujące interpretacje:
1) nowa scena globalna to nowi autorzy dzie-
ła, które nazywa się dramatem świata wna-
szym języku nowego porządku globalnego,
2) nowa scena to nowe scenariusze organizują-
ce ten nowy porządek globalny,
3) nowa scena to nowy zespół aktorów pierw-
szego, drugiego itrzeciego planu,
4) nowa scena to nowa wielomiliardowa wi-
downia procesu dziejowego.
Wydaje się, że ta teatralna metaforyka jest
inspirującym wyzwaniem dla naszej wiedzy
iwyobraźni intepretującej procesy starej itwo-
rzenia nowej sceny globalnej.
Rekonfi guracja sceny
globalnej w percepcji
polskiego społeczeństwa
i polskiego systemu edukacji
narodowej
Ten dyskusyjny artykuł jest kolejną próbą
wzmacniania procesu globalnej świadomości
polskiego społeczeństwa. Ta świadomość musi
absorbować nie tylko horyzonty europejskie,
lecz także ihoryzonty globalne. Musimy poznać
izrozumieć procesy kształtowania nowych su-
permocarstw XXIw. Mu simy r ozumieć wielkie
procesy transformacji Chin iIndii, które wcią-
gu najbliższych lat wejdą wobowiązkowy krąg
naszego horyzontu myślenia idziałania.
22 Por. A.Kukliński, J.Woźniak, Unia Europejska,
op.cit., s.280.

119Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
Streszczenie
W2011r. Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”
opracował na zlecenie NBP Raport Polska 2050.
Artykuł niniejszy przedstawia wnioski stra-
tegiczne, wynikające zzastosowania irozsze-
rzenia założeń scenariuszy tego raportu do
zagadnień przyszłości szkolnictwa wPolsce,
zwłaszcza wyższego.
Słowa kluczowe: scenariusze rozwoju do 2050;
przyszłość szkolnictwa wPolsce.
1. Wprowadzenie
— scenariusze rozwoju
do 2050 r.
W„Biuletynie PTE”, wnumerze specjalnym Polska
myśl strategiczna na spotkanie zenigmą XXIw. zawar-
tych jest kilka opracowań oistotnym znaczeniu
dla perspektywy strategicznej rozwoju polskiego
szkolnictwa do 2050r. (np. Kuk liński, 2011; Ku-
kliński, 2011a; Wierzbicki, 2011). Jednakże od tego
czasu Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” opra-
cował na zlecenie NBP Raport Polska 2050 (Kleiber
iin., 2011); dlatego niniejszy artykuł poświęcony
jest rozszerzeniu wcześniejszych wniosków stra-
tegicznych okwestie wynikające ztego raportu.
WRaporcie Polska 2050 zawarte są dwa ele-
menty ozasadniczym znaczeniu dla kwestii
perspektyw szkolnictwa polskiego:
• Szczegółowo uzasadniono twierdzenie, że
rozwój ekonomiczny kraju nie przekłada się
automatycznie na rozwój cywilizacyjny, na-
tomiast zapóźnienia iluki wrozwoju cywi-
lizacyjnym mogą długookresowo stanowić
barierę dla rozwoju ekonomicznego.
• Przedstawiono trzy scenariusze rozwo-
ju Polski do 2050r., oparte na wybranych
trzech megatrendach społeczno-ekono-
micznych oraz czterech megatrendach spo-
łeczno-technicznych, oraz przewidywanych
czterech konfl iktach ozasadniczym znacze-
niu dla przyszłości.
Zarówno twierdzenie opriorytecie rozwoju
cywilizacyjnego, jak przewidywane wraporcie
scenariusze rozwoju (których nie będziemy tu
szczegółowo omawiać, wykorzystamy tylko ich
założenia), wskazują na zasadnicze znaczenie
szkolnictwa dla przyszłego rozwoju kraju.
Rozpatrywano przy tym trzy zasadnicze
megatrendy:
1) demog rafi czny megatrend starzenia się spo-
łeczeństw,
2) społeczny megatrend upowszechnienia
szkolnictwa wyższego,
3) gospodarczo-fi nansowy megatrend wirtu-
alizacji gospodarki światowej.
Wszystkie te megatrendy mają wpływ na
przyszłość szkolnictwa (np. starzenie się spo-
łeczeństw związane będzie zkształceniem
ustawicznym iotwartymi uniwersytetami dla
emerytów, zob. np. Kleer, 2008; wirtualizacja
Szkolnictwo polskie
w perspektywie 2050 r.
Andrzej P.Wierzbicki

120
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
gospodarki światowej oznaczać będzie nie-
uchronność globalizacji ikonkurencji zkrajami
nowo rozwiniętymi, zatem wzrost znaczenia
innowacyjności ikreatywności społeczeństwa
polskiego). Jednakże najważniejszy jest mega-
trend upowszechnienia szkolnictwa wyższego,
wynikający zcoraz powszechniejszego prze-
świadczenia, że wepoce gospodarki opartej na
wiedzy oszansach indywidualnych decyduje
wykształcenie, izgotowości rodzin płacenia za
takie wykształcenie dla swych dzieci. Tak więc
skutków tego megatrendu nie można uniknąć,
trzeba go zrozumieć isię do niego dostosować.
Wraporcie rozpatrzono też cztery wybrane
(jest ich zapewne więcej) megatrendy społecz-
no-techniczne:
1) dalszy rozwój internetu,
2) dalszy rozwój telefonii mobilnej wraz zin-
tegracją komputera osobistego, aparatu foto-
grafi cznego ikamery fi lmowej ztelefonem,
3) dalszy rozwój robotyki zarówno wkierun-
ku pełnej automatyzacji produkcji, jak ihu-
manoidalnych robotów jako towarzysza
człowieka,
4) dalszy rozwój inżynierii biomedycznej, znów
wdwóch kierunkach, zktórych pierwszy jest
bardziej zaawansowany – do zastosowania
technik informacyjnych iinnych do poprawy
aparatury medycznej, diagnostyki, narzędzi
do operowania, itp. – natomiast drugi bar-
dziej zalążkowy – to implantacja urządzeń
wysokiej techniki do ciała człowieka.
Znów wszystkie te megatrendy będą miały
zasadniczy wpływ na rozwój szkolnictwa do
2050r.: wprzyszłości nieodłącznym elementem
wykształcenia będzie wiedza, pozwalająca na
dobre zrozumienie tych megatrendów.
Wraporcie rozpatrzono też cztery zasadni-
cze przewidywane konfl ikty społeczno-gospo-
darcze oglobalnym charakterze:
a) konfl ikt gospodarki realnej iwirtualnej,
b) konfl ikt owłasność wiedzy,
c) konfl ikt prekariatu (nowej klasy pracowni-
ków onietrwałym zatrudnieniu) ztradycyj-
nym społeczeństwem igospodarką,
d) konfl ikt rewolucji biomedycznej.
Znów wszystkie te konfl ikty będą miały
zasadniczy wpływ na rozwój szkolnictwa do
2050r. Np. konfl ikt owłasność wiedzy, którego
przejawem był niedawny spór oACTA, wpłynie
na proporcje wkształceniu publicznym ipry-
watnym. Konfl ikt rewolucji biomedycznej zmusi
wydziały humanistyczne ispołeczne do włącze-
nia elementów techniki do programów naucza-
nia. Ale decydujący może być wpływ konfl iktu
prekariatu (który zresztą wzmacnia megatrend
starzenia się społeczeństw, gdyż młodzież
onietrwałym zatrudnieniu odkłada zakładanie
rodziny iposiadanie dzieci).
Rewolucja informacyjna to oczywiście wię-
cej niż internet, jej częścią jest także automatyza-
cja irobotyzacja produkcji, która już przyczyni-
ła się do rozpadu iutraty roli proletariatu, zatem
upadku komunizmu istopniowego kształtowa-
nia się nowej klasy pracowników, tzw. prekaria-
tu: pracowników znajdujących tylko czasowe
zatrudnienie.
Konfl ikt prekariatu ztradycyjnym społe-
czeństwem igospodarką dotyczy pytania, zcze-
go ma żyć prekariat, jeśli zrobotyzujemy izauto-
matyzujemy całą produkcję, azyski ztego
procesu będzie miała stosunkowo niewielka
warstwa ludzi niezbędnych do nadzoru, zatem
zatrudnionych trwale, oraz – wznacznie więk-
szym stopniu – jeszcze mniejsza warstwa inwe-
storów (nowych rentierów) czy bankierów. Kla-
syczna odpowiedź na to pytanie – zatrudnienie
prekariatu wusługach – służy tylko ukrywaniu
problemu, gdyż to właśnie zatrudnienie wusłu-
gach okazuje się najbardziej nietrwałe.
Sytuacja masowej nietrwałości zatrudnie-
nia nie pojawi się zapewne wskali światowej do
2050r., ale klasa prekariatu będzie nieuchronnie
narastać ikonfl ikt ten będzie się pogłębiał. Kon-
fl ikt ten może nabrać charakteru pokoleniowego,
gdy trwałe zatrudnienie będzie ograniczone do
bardziej doświadczonych ludzi starszych, nato-
miast bezrobocie młodzieży zmniejszy jej szanse
znalezienia względnie trwałej pracy wprzyszłości.
Konfl ikt ten dotyczył będzie też młodzie-
ży zwyższym wykształceniem, ze względu na
megatrend jego umasowienia, oraz brak równo-

121Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
wagi na specjalistycznych ryn-
kach pracy (ten brak równowagi
ma charakter systemowy, wyni-
ka nieuchronnie zok. pięciolet-
niego opóźnienia wkształceniu
specjalistów wodpowiedzi na
wzrost popytu na nich, zob. dal-
sza analiza).
Konfl ikt ten ma wprawdzie
także charakter światowy, ale
wdużym stopniu zależy od lo-
kalnego prawodawstwa pracy;
stąd dla scenariuszy rozwoju Pol-
ski może być najbardziej znaczą-
cy. Mit otworzeniu klasy śred-
niej wPolsce pozostał mitem
właśnie dlatego, że klasę śred-
nią zastąpił prekariat.
2. Innowacyjność
i kreatywność
Wobec megatrendu wirtualizacji iglobalizacji
gospodarki, decydujące oszansach konkurencyj-
nych na zglobal izowanych rynk ach staja się: inno-
wacyjność ikreatywność. Trzeba je jednak dobrze
rozumieć irozróżniać (zob. Wierzbicki, 2011a).
Innowacje przełomowe, np. (wdziedzinie
technik informacyjnych) komputery, telewizja,
sieć komputerowa, telefonia komórkowa, itp.,
zdarzają się nieczęsto, aich szeroka penetracja
społeczna bywa znacznie opóźniona (opóźnie-
nie czyste do początków rozpowszechniania
często sięga ponad 30 lat, opóźnienie inercyjne
związane zdynamiką rozpowszechniania na-
stępne 30 lat).
Jednakże po rewolucji informacyjnej, wgo-
spodarce opartej na wiedzy obserwujemy duże
zapotrzebowanie na innowacje powszednie (ta-
kie, które uzasadnią skrócenie ekonomicznego
okresu życia produktu: kupowanie samochodu
co trzy lata, komputera co dwa lata, zaś telefo-
nu komórkowego co roku), szybko wdrażane do
praktyki iobrotu towarowego. Te drugie (po-
wszednie) mogą być kreowane niejako taśmo-
wo, są nieco łatwiejsze (głównie ze względu na
praktycznie nieograniczone możliwości, jakie
oferują współczesne narzędzia software’owe),
chociaż też wymagają kreatywności.
Te pierwsze (przełomowe) są nieprzewi-
dywalne, choć znaczenie niektórych już doko-
nanych, atylko czekających na udoskonalenia
wtrakcie długiego opóźnienia czystego może
być przedmiotem prognozowania (jak np.
wkwestii implantów biocybernetycznych); są
one sporadyczne inie są prostym wdrożeniem
wyników badań podstawowych, opierają się
głównie na kreatywności twórczej.
Tak więc holistyczne podejście czy to eko-
nomiczne, czy psychologiczne do zagadnień
innowacyjności, nie rozróżniające tych dwóch
krańcowych rodzajów innowacji (bo może też
być wiele rodzajów pośrednich) jest ułomne, je-
śli nie koncentruje się na problemie wspólnym
dla tych obu rodzajów: jakie są czynniki czy
uwarunkowania kreatywności oraz jak stymu-
lować kreatywność?
Problem ten ma niewątpliwe podłoże psy-
chologiczne, zjednym zastrzeżeniem. Psycholo-
gia koncentruje się głównie na emocjonalnych
aspektach kreatywności twórczej, zniejakim
zapoznaniem jej aspektów intuicyjnych. Wiąże
16 lutego 2012 r. uczestnicy debaty „Szkolnictwo wyższe do roku 2050"

122
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
się to zapewne zobawą nieracjonalności intu-
icji wynikającą zdominującego wpsychologii
wpływu opinii Junga, który intuicję uważał za
zjawisko ponadnaturalne, transcendentalne.
Zperspektywy poznawczej techniki nie ule-
ga natomiast wątpliwości, że kreatywność tech-
niczna, chociaż ma też przesłanki emocjonalne,
opiera się głównie na intuicji, silnie związanej
zwyobraźnią irozumowaniem obrazowym.
Skrótowo charakteryzując czynniki iuwarun-
kowania kreatywności należy więc stwierdzić,
że jest ona umiejętnością znajdowania nowych
rozwiązań czy idei, uwarunkowaną zarówno
emocjonalnie jak iintuicyjnie. Nie będę tu re-
ferował swojej racjonalnie, technicznie iewolu-
cyjnie uzasadnionej teorii potęgi (choć także za-
wodności) intuicji (zob. np. Technen, Wierzbicki,
2012); wystarczy wniosek, że wkształceniu nie-
zbędna jest stymulacja intuicyjnych aspektów
kreatywności.
Zrozważań takich wynika, zgodnie zresz-
tą zklasycznymi badaniami Piageta (nad psy-
chologią dziecka), że indywidualną stymulację
kreatywności należy zaczynać od wczesnego
dzieciństwa. Tak więc niezależnie od tego, czy
chcemy stymulować innowacyjność powszednią
wcelu poprawy konkurencyjności isytuacji go-
spodarczej, czy też ogólnie społeczną innowacyj-
ność, kluczem dla takich działań jest stymulacja
kreatywności wcałym ciągu kształcenia – przed-
szkolnego, podstawowego, średniego, wyższego.
3. Wyzwania przed
szkolnictwem polskim
Jest wtej chwili wiele projektów idziałań,
wktórych rozpatruje się przyszłość szkolnictwa
polskiego. Na przykład już ponad dwa lata cią-
gnie się projekt Foresight „Akademickie Mazow-
sze 2030”, ale rozpoczęty był bez głębszej anali-
zy strategicznej (zagrożeń ogólno-społecznych,
wyzwań itp.). Wrezultacie, Foresight koncentru-
je się na tematyce istotnej dla specyfi ki środowi-
ska akademickiego – takiej jak relacje pomiędzy
uczelniami centralnymi ilokalnymi, sposoby do-
prowadzenia do powstania na Mazowszu jednej
uczelni oznaczeniu międzynarodowym, czy re-
lacje pomiędzy modelem zarządzania uczelnią
ajej rozwojem długoterminowym. Tematyka ta,
choć ważna, nie wydaje się jednak decydująca
dla przyszłości szkolnictwa wPolsce.
Szkolnictwo wPolsce powinno odpowia-
dać na wyzwania przyszłości! Lepsze ujęcie
wyzwań strategicznych można znaleźć np. we
wspomnianym już „Biuletynie PTE” Polska myśl
strategiczna na spotkanie zenigmą XXIw. (zob.
Galwas, 2009). Tu jed n a k u zup e łnię tę analizę
strategiczną oelementy oparte na referowanych
wcześniej założeniach scenariuszy rozwoju
wRaporcie Polska 2050. Zastosuję tu nie klasycz-
ną analizę strategiczną SWOT, ale zmodyfi ko-
waną analizę TWOSA zaczynającą się od zagro-
żeń akończącą na niezbędnych działaniach.
Jakie więc zagrożenia czekają wyższe szkol-
nictwo polskie wperspektywie 2050r.? Może-
my wytypować kilka:
1) zagrożenie obniżenia jakości zarówno kan-
dydatów na studia, jak iwłasnego poziomu
nauczania;
2) zagrożenie nadprodukcji absolwentów nie-
znajdujących zatrudnienia na rynku pracy;
3) zagrożenie falowym charakterem rozwoju
demografi cznego;
4) zagrożenie rewolucją studencką wobec
groźby zwiększenia szeregów prekariatu;
5) zagrożenie marginalizacją szkolnictwa
polskiego poprzez emigrację młodzieży do
uczelni zagranicznych;
6) zagrożenie porażką wkonkurencji między-
narodowej (zuczelniami wkrajach nowo
rozwiniętych).
Nie analizując tych zagrożeń szczegółowo,
poniżej przedstawiono kilka komentarzy dla
wybranych zagrożeń:
1 Zagrożenie obniżenia jakości jest nieuchron-
ne wobec umasowienia studiów, trendu upo-
wszechnienia studiów wyższych (nie można
przeciwdziałać temu trendowi, jeśli rodziny
studenta są gotowe płacić za umożliwienie mu

123Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
studiowania). Można tylko przeciwdziałać obni-
żaniu jakości kandydatów na studia np. poprzez
współpracę ze szkołami średnimi; świadomie
podwyższać jakość nauczania poprzez partycy-
pację najlepszych studentów wpracach badaw-
czych, itp.
2 Zagrożenie nadprodukcji absolwentów nie-
znajdujących zatrudnienia na rynku pracy jest
też nieuchronne wobec średnio pięcioletnie-
go opóźnienia pomiędzy wzrostem popytu na
absolwentów danej specjalności apoczątkiem
zaspokajania tego popytu, co skutkuje nagmin-
nym występowaniem 20-letniego cyklu wahań
podaży absolwentów. Na przykład, jeśli wpew-
nym momencie pojawia się brak specjalistów
wzakresie zarządzania idowiaduje się otym
młodzież licealna, to większa jej część kieruje
się na studia z wiązane zzarządzaniem (bez pro-
porcjonalności, po prostu kierując się masowym
trendem ograniczonym tylko liczbą młodzieży
oodpowiednich zainteresowaniach). Ale dopie-
ro po 5 latach pojawiają się pierwsze zwiększone
liczby absolwentów na rynku pracy; tymczasem
brak specjalistów będzie się pogłębiał, zatem
potrzeba następnych (drugich) 5 lat zwiększonej
podaży, aby zrównać podaż zpopytem. Po 10 la-
tach (połowie cyklu) pojawia się zatem nadmiar
podaży nad popytem, ale na studiach jest ciągle
jeszcze 5 roczników zwiększonej liczby studen-
tów. Wobec tego nadmiar podaży nad popytem
będzie się powiększał przez następne (trzecie)
5 lat, nawet, jeśli licealiści dowiedzą się otym
natychmiast imniej znich zdecyduje się na ten
kierunek (jeśli nie, to równoważne jest to zwięk-
szeniu opóźnienia iokres cyklu odpowiednio
się zwiększy; uwzględniliśmy to przy przyjęciu
opóźnienia 5 lat, choć zazwyczaj studia trwają
krócej). Po tych (trzecich) 5 latach mamy spory
nadmiar podaży nad popytem, ipotrzeba jest
dalszych (czwartych) 5 lat, aby zmniejszając po-
daż ponownie zrównoważyć podaż zpopytem.
Zatem okres cyklu wynosi cztery czasy opóźnie-
nia. Występowanie takich cykli oznacza jednak
nieuchronny brak równowagi na rynku specja-
listów danej dziedziny.
Nie kontynuując wtym miejscu analizy
TWOSA szczegółowo, wymienię tu tylko nie-
które słabości, szanse, siły iprzykładowe dzia-
łania:
W (słabości). Do słabości polskiego szkolnictwa
wyższego należy zaliczyć, zjednej strony, jego
konserwatyzm (skłonność demokratycznych
ciał kolegialnych do unikania jakichkolwiek re-
form), zdrugiej zaś strony niedocenianie rozwo-
ju cywilizacyjnego, wtym szkolnictwa, przez
polską klasę polityczną (niedofi nansowanie
szkolnictwa, wynikająca stąd konieczność wie-
loetatowości, negatywna selekcja młodych pra-
cowników, mały udział wbadaniach, zwłaszcza
stosowanych, itp.).
O (szanse). Szanse polskiego szkolnictwa to wy-
korzystanie słabości izagrożeń jako siły: wobec
falowego charakteru zmian demografi cznych,
przyciągnięcie studentów zagranicznych (np.
zUkrainy, Białorusi, Wietnamu, Chin; praca
organiczna, to jest współpraca zprzedsiębior-
stwami zatrudniającymi absolwentów nad ich
kształceniem, itp.
S (siły). Siłą polskiego szkolnictwa wyższego są
pozostałości niezłego poziomu polskiej nauki,
których nie zniwelowało jeszcze dwadzieścia lat
strategii neoliberalnej iwynikającego zniej nie-
dofi nansowania nauki iedukacji. Usprawiedli-
wieniem takiej polityki władz jest powoływanie
się na opinie międzynarodowych fi rm dorad-
czych, że polska nauka jest słaba inieefektyw-
na. Opinia taka mij a się jednak zprawdą: np.
mamy lepszą pozycję na świecie wzakresie pu-
blikacji icytowań niż wynikałoby to zpozycji
wfi nansowaniu nauki; ale na takie argumenty
przedstawiciele fi rm doradczych odpowiadają
(prywatnie), że przyjęcie tych argumentów nie
leżałoby winteresie fi rm przez nich reprezen-
towanych; mamy więc tu do czynienia ztypo-
wym konfl iktem interesów.
Ale ta siła zaniknie za lat dziesięć czy dwa-
dzieścia, jeśli polska klasa polityczna nie uzna
priorytetu rozwoju cywilizacyjnego: pozorne
oszczędności na edukacji inauce doprowadzą
do strat wdalszej perspektywie.

124
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
A (dzia łania). Działania wynikające ztakiej
analizy są różnorodne, na pewno obejmującej
wielorakie kroki mające na celu podniesienie ja-
kości kształcenia ikształtowania kreatywności.
Najbardziej istotne ztakich działań wymienię
jako wnioski.
4. Wnioski
• Niezbędny jest wzmocniony nacisk nauki
iszkolnictwa polskiego na polską klasę poli-
tyczną wcelu uzyskania priorytetu dla roz-
woju cywilizacyjnego;
• Niezbędne jest wprowadzenie do progra-
mów kształcenia wszystkich kierunków
studiów co najmniej trzech przedmiotów
technicznych, wyjaśniających megatrendy
przyszłości (informatyki, robotyki, inżynie-
rii biomedycznej);
• Niezbędne jest wprowadzenie sporej licz-
by przedmiotów wykładanych wjęzyku
angielskim iprzyciąganie znacznej liczby
studentów zagranicznych;
• Niezbędny jest udział studentów starszych
lat wbadaniach (fi nansowany czy to zpro-
jektów badawczych, czy przez przedsiębior-
stwa zatrudniające absolwentów);
• Niezbędne jest utworzenie instytucji central-
nej (np. przy Radzie Głównej Nauki iSzkol-
nictwa Wyższego), której obowiązkiem byłby
monitoring ibilansowanie popytu ipodaży
specjalistów wróżnych dziedzinach ikohort
studentów na studiach wtych dziedzinach,
aby prognozować nadwyżki podaży nad po-
pytem ipublikować takie prognozy;
• Wdziałan iach, mających na celu kształtowa-
nie kreatywności absolwentów, niezbędne
jest podkreślanie znaczenia kreatywności
grupowej, zespołowej (bo nadmierny indy-
widualizm jest wadą polską, przenoszącą się
na szkolnictwo);
• Wdziałaniach, mających na celu ogranicze-
nia groźby konfl iktu prekariatu, warto prze-
analizować rozwiązania innych krajów, np.
związane ze specyfi czną kulturą japońską.
To tylko przykładowe wnioski. Zachęcam do
lektury Raportu Polska 2050. Cytuję tu przesłanie
ogólne: „Świat iPolska w2050r. będą bardziej
odmienne od dzisiejszych, niż obecne od tych
w1970r.” Występują jednak zjawiska iprocesy
długiego trwania, opowolnej dynamice zmian;
należy do nich poziom nauki czy wykształcenia
społeczeństwa. Zatem inwestycje wte dziedziny
dają najbardziej trwałe wyniki, azaniedbanie
tych dziedzin przez ostatnie dwadzieścia lat bę-
dzie negatywnie ocenione przez historię.
Bibliografi a
Galwas B.(2009), Edukacja wprzyszłości iprzy-
szłość edukacji, w: Wyzwania przyszłości – szanse
izagrożenia, red. J.Kleer, A.P.Wierzbicki, B.Gal-
was, L.Kuźnicki, Komitet Prognoz „Polska 2000
Plus”, PAN, Warszawa.
Kleer J.(2008), Konsekwencje ekonomiczne
ispołeczne starzenia się społeczeństwa, Komitet Pro-
gnoz „Polska 2000 Plus”, PAN, Warszawa.
Kleiber M., Kleer J., Wierzbicki A.P., Galwas
B., Kuźnicki L., Sadowski Z., Strzelecki Z.(2011),
Raport Polska 2050, Komitet Prognoz „Polska
2000 Plus”, PAN, Warszawa.
Kukliński A.(2011), Wizje istrategie rozwoju
szkolnictwa wyższego wPolsce wperspektywie roku
2050, w: Polska myśl strategiczna na spotkanie zenig-
mą XXIw., „Biuletyn PTE” 2011, nr 2, s.137–152.
Kukliński A.(2011a), Od gospodarki opartej na
wiedzy do gospodarki opartej na mądrości. Na spotka-
nie zenigmą XXIw., w: Polska myśl strategiczna …,
op.cit., s.65–68.
Wierzbicki A.P.(2011), Wyzwania przed pol-
skim szkolnictwem wyższym, w: Polska myśl strate-
giczna …, op.cit., s.160–163.
Wierzbicki A.P.(2011a), Innowacje przełomowe
ipowszednie, w: Polska myśl strategiczna…, op.cit.,
s.50–55.
Wierzbicki A.P.(2012), Technen: Elementy nie-
dawnej historii technik informacyjnych iwnioski na-
ukoznawcze, Instytut Łączności (PIB) iKomitet
Prognoz „Polska 2000 Plus”, PAN, Warszawa.

125Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
Wielkie wieloletnie strategie rządów,
unii gospodarczych ipolitycznych
(jak Unia Europejska) oraz organizacji
międzynarodowych (jak OECD) znajdują odbi-
cie wstrategiach krajowych resortów, ate zkolei
wresortowych politykach, programach iinstru-
mentach. Ewaluacje to jeden zkoniecznych ele-
mentów cyklu polityk – obok tworzenia agendy,
określania celów ipriorytetów, wdrażania imo-
nitoringu.
Nowoczesna polityka (także polityka na-
ukowa) traktuje instrumenty iprogramy po-
lityczne jako rodzaj inwestycji, która ma dać
oczekiwany zwrot ekonomiczny, społeczny czy
kulturowy. Obok zasady legalizmu drugą pod-
stawową zasadą obowiązującą wpolityce jest
zasada efektywności.
Przez dekady wkrajach zachodnich wzro-
stowi wydatków na B+R towarzyszył rozwój
koncepcji iprocedur polityki naukowej, służą-
cych lepszej alokacji środków publicznych. Po-
jęcia „cyklu polityki”, „celów strategicznych”,
„priorytetów”, „instrumentów polityki”, „ana-
lizy” i„ewaluacji polityk” weszły do języka
ipraktyk zarządzania nauką. Jeśli polityka jest
korektą stanu zastanego podejmowaną dla
osiągnięcia celów społecznych, gospodarczych
ipolitycznych wodpowiedzi na wcześniej zdia-
gnozowane problemy iwyzwania, źródłem
wiedzy dla decyzji są techniki diagnostyczne
iprognostyczne oraz ustalenia wcześniejszych
ewaluacji. Na określenie tak prowadzonej po-
lityki używa się określenia „polityka oparta na
dowodach” (evidence-based policy).
Wkrajach zachodnich ewaluacja działalno-
ści B+R fi nansowanej ze źródeł publicznych to
dziś nieodzowna część zarządzania nauką na
każdym jego szczeblu. Ewaluacji poddaje się
niemal każde działanie fi nansowane zpienię-
dzy podatnika, na wszystkich jego szczeblach.
Mówiąc ogólnie, ewaluacja próbuje określić,
wsposób możliwie systematyczny iobiektyw-
ny, ocenę wartości interwencji publicznej wod-
niesieniu do pewnych ustalonych wcześniej
kryteriów. Ewaluacja adresowana jest do spo-
łeczeństwa wogóle (accountability), polityków
iurzędników, menedżerów, naukowców, użyt-
kowników badań (inżynierów przemysłu, służ-
by zdrowia, pracowników socjalnych itd.). Wy-
daje się na nią aż 1–3% wydatków publicznych
na B+R.
Zbiegiem lat obok ewaluacji na szczeblu za-
rządczym (instytucji naukowych, zespołów ba-
dawczych, poszczególnych badaczy) rozwinęły
się typy, metody itechniki ewaluacji na szczeblu
politycznym. Zazwyczaj ewaluacje dzieli się wg
kryterium czasu (ex ante, interim, ex post), typu
pytań (np. wkład, cel, produkt, proces, wpływ),
Ewaluacja programów
i instrumentów
(polityki naukowej)
Jan Kozłowski

126
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
obiektu, faktu, czy wyniki ewaluacji są wyko-
rzystywane do określenia wielkości fi nansowa-
nia itd.
Ewaluacje polityki naukowej – wPolsce
stosunkowo od niedawna – są uzupełnieniem
ewaluacji badań naukowych (fi nansowanie
statutowe, KEJN, fi nansowanie projektów ba-
dawczych oraz fi nansowanie blokowe na za-
sadach konkursu, KNOW). Ewaluacje polityki
naukowej obejmują m.in. ewaluację systemu
B+R iinnowacji, programów iinstrumentów,
tzw. mieszanki różnych rodzajów polityki (poli-
cy mix), udziału Polski wprogramach unij nych,
aparatury badawczej, agencji wykonawczych.
Jak świadczą serwisy informacyjne (Erawatch),
ewaluacje polityki naukowej stały się stan-
dardem wkrajach UE iOECD.Przykładowo,
wAustrii zaczęto je przeprowadzać od 1991r.;
w1996r. założono Research and Technology
Policy Evaluation Platform, skupiające minister-
stwa, agencje, instytucje naukowe ithink tanki
zainteresowane zagadnieniami ewaluacji; do-
tychczas przeprowadzono ok. 180 ewaluacji.
Opóźnienie Polski wstosunku do państw
zachodnich przejawiało się wzwłoce wbudo-
waniu nowoczesnego instrumen-
tarium polityki naukowej. Luka
wtworzeniu polityki stopniowo
zmniejsza się, szczególnie od
chwili wstąpienia Polski do Unii
Europejskiej. Inicjatorami zmian
jest zarówno Kancelaria Premie-
ra (m.in. program realizowany
przez Ernst & Young), jak i(obec-
nie) Ministerstwo Administracji
iCyfryzacji oraz poszczególne
resorty, szczególnie Minister-
stwo Rozwoju Regionalnego oraz
Ministerstwo Nauki iSzkolnic-
twa Wyższego.
Ewaluacja nabiera wPolsce
coraz większego znaczenia, sta-
jąc się nieodłącznym elementem
działań administracji publicznej.
Obowiązek ewaluacji wynika
zarówno zaktów prawa krajo-
wego, jak imiędzynarodowego.
WPolsce od kilku lat ewaluację przedsięwzięć
fi nansowanych ze środków unij nych zarówno
na poziomie strategicznym, jak ioperacyjnym
rozszerza się na inicjatywy fi nansowane ze
środków krajowych. Wcelu przeprowadzania
ewaluacji powołuje się odrębne jednostki wra-
mach ministerstw iagencji (np. Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, PARP). Specjaliści ds.
ewaluacji pracują dziś wagencjach zajmujących
się programami polityki naukowej (NCBiR,
NCN, PARP, FNP, OPI) oraz wMinisterstwie
Nauki iSzkolnictwa Wyższego.
Ulepszenie systemu ewaluacji polityk
to obecnie jedno zpriorytetowych zadań
MNiSW.Zadanie to jest ważne zpowodu po-
stępującej decentralizacji zarządzania nauką,
wzrostu liczby instrumentów polityki naukowej
iinnowacyjnej oraz wzrostu nacisku UE na sto-
sowanie standardów administracyjnych. Obec-
nie wPolsce funkcjonuje ok. 110 instrumentów
polityki naukowej iinnowacyjnej administro-
wanych przez 9 organizacji (MNiSW, NCN,
NCBiR, FNP, PARP, OPI, NOT, BGK, Agencja
Rozwoju Przemysłu SA). Tak wielka liczba in-
12 marca 2012 r., od lewej: dr Jan Kozłowski, Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyższego; dr Olaf Gajl, Ośrodek Przetwarzania
Informacji; dr Dominik Batorski, Interdyscyplinarne Centrum
Modelowania Matematycznego i Komputerowego na Uniwersytecie
Warszawskim podczas dyskusji pt. „Jak budować system
informacji i analiz wspierający strategiczne decyzje o nauce”

127Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
strumentów iich administratorów nie pozwala
dłużej na nieskoordynowane projektowanie no-
wych instrumentów bez zbadania skuteczności
oraz wzajemnego wpływu już istniejących.
Rozwij anie ewaluacji polityki, azwłaszcza
ewaluacji programów iinstrumentów, nie jest
łatwe, gdyż wymaga wielu trudnych rozstrzy-
gnięć inie może polegać na prostym „zakupie
technologii (ewaluacji) pod klucz”.
Wprowadzanie zasad efektywności wsto-
sunku do badań naukowych fi nansowanych
ze środków publicznych budzi do dziś wśro-
dowiskach naukowych sprzeciw, gdyż normy
iwartości, którymi kierują się badacze, są zre-
guły przeciwne polityce izarządzaniu. Istnieje
realny dylemat, przed jakim stoją politycy ina-
ukowcy, wjaki sposób zwiększyć efektywność
badań naukowych iukierunkować je silniej na
potrzeby społeczne nie tracąc przy tym korzyści
płynących zpozostawienia badaczom znacznej
swobody wwyborze celów imetod badań.
Obok ewaluacji będących podstawą decyzji
fi nansowych (np. Komitet Ewaluacji Jednostek
Naukowych) powinno się rozwinąć ewaluacje
służące poprawie kryteriów lub mechanizmów
stosowania programów iinstrumentów oraz (ogól-
nie) ulepszeniu polityki oraz dostosowaniu ich do
zmieniającego się otoczenia – zmieniającego się
także pod wpływem ocenianych instrumentów.
Wewaluacji programów iinstrumentów,
tak jak iwinnych ewaluacjach, chodzi zarówno
oformalną legitymizację, jak iorozumienie. Jest
ważne, żeby formalna legitymizacja (instrument
został użyty odpowiednio, pieniądze nie zostały
zmarnotrawione) nie zastąpiła rozumienia. Cza-
sem uważa się, że legitymizację można oprzeć
nawet na łatwo dostępnych wskaźnikach, zebra-
nych wurzędzie, bez analizy ich znaczenia (co
naprawdę mierzą, wjaki sposób korelują zin-
nymi wskaźnikami, jakie czynniki mają na nie
wpływ itd.) oraz uzyskanych wartości (wjaki
sposób efekty programu wpłynęły na wskaź-
nik, czy istniała grupa kontrolna itd.). Wskaźniki
łudzą obiektywizmem. Wydaje się, że wystar-
czy przyjąć pewną wartość bazową, różną od
aktualnej, izałożyć, że dzięki realizacji polityki
(programu, instrumentu) wartość ta będzie się
zmieniać – będzie rosnąć (np. udział polskich
publikacji wpuli światowych) lub spadać (np.
śmiertelność niemowląt). Jednak związek po-
między interwencją ajej efektami bywa znacz-
nie bardziej złożony. Nie zawsze pamięta się, że
wskaźniki są wynikiem subiektywnych wybo-
rów (np. jak liczyć publikacje autorów pochodzą-
cych zróżnych krajów), aoprócz interwencji na
efekty wpływa bardzo wiele innych nie zawsze
łatwo uchwytnych imierzalnych czynników.
Dla zrozumienia, czy instrument był po-
trzebny, czy słusznie ustalono jego cele, czy sfor-
mułowano odpowiednie zadania, czy admini-
strowanie było właściwe, jakie rezultaty iefekty
osiągnięto – potrzeba jednak czegoś więcej.
Nie tylko dobrego użycia statystyk, ale także
badawczości ewaluatorów, ich dociekliwości,
wnikliwości, kreatywności, anawet pewnej
umiejętności eksperymentowania zmetodami.
Sięgnięcia, jeśli trzeba, nie tylko po metody ilo-
ściowe, ale ijakościowe – wywiady indywidual-
ne ifokusowe, ankiety on-line, itd.
Podczas ewaluacji instrumentu ewaluatorzy
powinni patrzeć szerzej niż na sam tylko in-
strument. Powinni także brać pod uwagę jego
współgranie zinnymi inicjatywami (tzw. policy
mix) oraz kwestię, wjaki sposób stosowanie in-
strumentu tworzy nową sytuację potrzebną dla
osiągnięcia długofalowych celów polityki rzą-
dowej (np. poprawia kompetencje transferowe
badaczy, potrzebne wperspektywie dościgania
czołówki gospodarczej itechnologicznej kraju).
Ocena skupiona na samym tylko instrumen-
cie może zaowocować opinią, że był skuteczny
gdyż osiągnął założone cele, azatem powinien
być kontynuowany, podczas gdy wrzeczywi-
stości spowodował on niekorzystną zmianę
zachowań benefi cjentów – np. instrument pre-
miujący osiągnięcia badawcze uczelni osłabił
prowadzoną przez nie dydaktykę.
Metody ewaluacji nie powinny być przepi-
sane zgóry raz na zawsze, tylko dostosowane
do przedmiotu icelu ewaluacji. Ewaluatorzy po-
winni mieć wpływ na dobór metod. Wten spo-
sób ewaluacja wniesie wkład do cyklu polityki.

128
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
Otwarty dostęp do treści naukowych ma
prowadzić do realizacji różnorodnych
celów. Zpunktu widzenia polityki na-
ukowej, uczonych imiejsca nauki wspołeczeń-
stwie opartym na wiedzy otwarty dostęp ma
przede wszystkim służyć poprawie cyrkulacji
iwykorzystaniu wiedzy na różnych poziomach
(zarówno przez innych naukowców, jak iprzed-
siębiorców, pracowników służby cywilnej, pro-
fesjonalistów, lekarzy).
Otwarty dostęp powstał wokreślonym
kontekście: pojawienia się nowych technolo-
gii komunikacyjnych (głównie internetu) oraz
zwiększającej się iprzybierającej nowe formy
produkcji wiedzy. Internet jest obecnie naj-
powszechniejszym, najszybszym inajtańszym
sposobem dzielenia się wiedzą. Równolegle
zrozwojem technologii udostępniania idzie-
lenia się wiedza pojawiają się bariery ekono-
miczne związane zdostępem oraz związane
ztym procesy prywatyzacji wiedzy. Dostęp do
jak największego korpusu wiedzy jest istotny
zpunktu widzenia zarządzania irozwoju. Dru-
gim ważnym kontekstem rozwoju otwartego
dostępu do wiedzy jest zmiana wprowadzeniu
polityki naukowej. Przykłady wykorzystania
otwartego dostępu jako sposobu zarządzania
wiedzą są widoczne wNational Institute of He-
alth iNational Science Fundation, Uniwersyte-
cie Harvarda. Instytucje te udostępniają różne
zasoby bez pośrednictwa osób trzecich. Podsta-
wą takiego działania jest budowanie wiedzy na
strategii opartej na stymulacji icyrkulacji, anie
na stawianiu barier.
Wiedza naukowa przyjmuje charakter do-
bra publicznego, niewyłącznego iniekonku-
rencyjnego. Pochodną tej charakterystyki jest
inny sposób jej użytkowania: wartość wiedzy
nie zmniejsza się wraz zrozpowszechnianiem.
Pojawiające się coraz wyraźniejsze tendencje
do prywatyzacji wiedzy (patrz: Bayh-Dole Act
zezwalający na patentowanie wyników ba-
dań fi nansowanych ze środków publicznych)
prowadzą do jej „zamykania”.Odziaływanie
Bayh-Dole Act jest jednym znajbardziej spek-
takularnych przykładów konsekwencji trakto-
wania wiedzy jako towaru. Po wprowadzeniu
regulacji umożliwiającej opatentowanie wie-
dzy, liczba patentów wzrosła. Później nastąpił
regres, aśrodowisko naukowe otwarcie zaczęło
krytykować powszechne patentowanie, zwra-
cając uwagę na hamowanie przepływu wiedzy
ispowalnianie jej rozwoju (istotnym wskaźni-
kiem jest tu liczba nigdy niewykorzystanych pa-
tentów). Upodłoża takiego pojmowania wiedzy
stoi zaprzeczenie jej najważniejszym własno-
ściom (niewyłączności iniekonkurencyjności)
oraz ukryte założenie omożliwości przewi-
Otwarty dostęp
— nowe sposoby tworzenia
i korzystania z wiedzy
Dominika Czerniawska

129Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
dzenie wszystkich potencjalnych sposobów jej
wykorzystania (również na poziomie komercyj-
nym).
Idea otwartego dostępu , przeciwdziała
zjednej strony traktowaniu wiedzy jako zwy-
kłego towaru, zdrugiej – koncentruje się na
wykorzystaniu szansy, którą oferują nowe tech-
nologie komunikacyjne. Internet jest coraz po-
wszechniejszym sposobem komunikacji treści,
wtym szczególnie treści naukowych. Potencjał
sieci, wpierwszej kolejności, został dostrzeżony
właśnie przez naukowców, którym brakowało
sprawnego narzędzia do szybkiego przekazy-
wanie wiedzy.
Obecnie winternecie dostępna jest duża
część międzynarodowej literatury naukowej.
Dzięki temu medium udostępnienie idotarcie
do określonego artykułu/raportu jest niezwy-
kle tanie. Umieszczenie winternecie wartości
intelektualnej eliminuje kosztotwórcze iczaso-
chłonne przygotowanie jej do druku, atakże
koszt tradycyjnej dystrybucji. Wiele instytucji
docenia te możliwości izachęca, bądź obligu-
je naukowców znimi związanych do pełne-
go wykorzystania szansy, jaką daje internet.
Otwarty dostęp odnosi się bezpośrednio do
komunikowania wyników prac. Jak wskazują
analizy, umieszczenie prac wotwartym dostę-
pie zwiększa widoczność naukowca iinstytucji.
Zwiększa także zainteresowanie treściami oraz
isprzyja wzrostowi cytowań (zob., W.C.Bailey
Jr., Open Access Bibliography, „Liberating Scho-
larly Literature with E-Prints and Open Access
Journals”, http://www.digital-scholarship.org/).
Wprowadzenie otwartego dostępu może sta-
nowić narzędzie promocji ipowszechniejszego
włączenia wyników badań do obiegu między-
narodowego.
Otwarty dostęp, który wPolsce ma dodat-
kowy wymiar digitalizacji, wykorzystywany
jest jako sposób na lepsze zarządzenia wytwa-
rzaną wiedzą. Podejście takie przydatne jest
zwłaszcza wdużych instytucjach fi nansujących
badania (por. polityka National Institute of He-
alth). Szybsza iskuteczniejsza wymiana wiedzy
pomiędzy naukowcami realizującymi badania
wramach instytucji, jak również bezproblemo-
wa komunikacja pomiędzy naukowcami afi -
nansującą badania instytucją, może prowadzić
do lepszego wykorzystania istniejącej wiedzy,
projektowania aktualniejszych prac badaw-
czych oraz efektywniejszego zarządzenia środ-
kami fi nansowymi poprzez prowadzenie polity-
ki opartej orzetelną informację. Zperspektywy
nauki polskiej zalety te są szczególnie istotne
wkontekście Narodowego Centrum Nauki oraz
Narodowego Centrum Badań iRozwoju.
Instytucja prowadząca badania naukowe
może wykorzystać otwarty dostęp do treści na-
ukowych jako narzędzie zarządzania jakością
treści. Otwarty dostęp zmusza do transparent-
ności. Poprzez udostępnianie wyników daje
szansę na szybszą reakcję środowiska. Wyko-
rzystanie otwartego dostępu lepiej realizuję ideę
prowadzenia badań naukowych bazujących
na przestrzeni przepływu otwartej na krytykę
izmiany. Proces dzielenia się wiedzą za pośred-
nictwem niewłaściwej komunikacji nazywany
jej „bałkanizacją”. Taki proces stanowi bezpo-
średnie zagrożenie dla rozwoju wiedzy, wyko-
rzystania jej wprzemyśle iwpływu na innowa-
cyjność. Instytucje naukowe powinny korzystać
zszansy jaką stwarza otarty dostęp do wiedzy
ipoprzez taką formę współpracy (komunikacji)
stymulować rozwój swoich pracowników, po-
ziom „produkowanej” wiedzy oraz na poziomie
systemu zapewnić koherentność umożliwiającą
dalszy rozwój nauki, gospodarki iinnowacji.
Współcześnie produkcja wiedzy została czę-
ściowo oderwana od klasycznych ośrodków jej
powstawania, takich jak uniwersytety iośrodki
badawcze. Wiedza iinnowacja powstaje rów-
nież wmałych fi rmach, jest wytwarzana przez
specjalistów, pasjonatów, osoby niezajmujące się
zawodowo nauk ą. Jakość takiej pracy jest bezpo -
średnio związana zwiedzą, do której producen-
ci mają dostęp oraz zsystemami dystrybucji, za
pośrednictwem których mogą rozpowszechniać
swoje wyniki. Procesy decentralizacji produkcji
wiedzy, nazywane demokratyzacją innowacji
bądź otwartą innowacją, są jednym zelemen-
tów gospodarki opartej na wiedzy. Ich rozwój

130
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
powinien być wspierany zuwagi na to, że stano-
wią one doskonały pomost pomiędzy światem
nauki agospodarką. Tradycyjne przepływy in-
formacji nie spełniają takiej roli jaką spełniały
kilkanaście czy kilkadziesiąt tak temu. Schema-
tyczny proces transmisji wiedzy od naukowca
do przemysłu anastępnie wpostaci produktu
do konsumenta jest już wdużym stopniu nieak-
tualny. Transmisja wiedzy może nastąpić zpo-
minięciem niektórych ogniw bądź ich innym
wykorzystaniem. Kluczowe jest dostrzeżenie
niezbędnych zmian iich odpowiednie wyko-
rzystanie – otwarty dostęp do treści naukowych
jest optymalnym rozwiązaniem.
Obok nowych form tworzenia iwykorzy-
stywania wiedzy otwarty dostęp sprzyja rów-
nież transmisji wiedzy tradycyjnymi kanałami.
Komunikacja pomiędzy nauką aprzemysłem
nie odbywa się jedynie na poziomie transferu
zamkniętej iwycenionej za pomocą systemu pa-
tentowego wiedzy. Istotnym elementem tej in-
terakcji jest dostarczenie wiedzy otwartej, która
stanowi podstawę płaszczyzny komunikacji,
pomaga rozwiązywać problemy czy bezpośred-
nio wspiera innowacyjność. Jest to szczególnie
istotne wprzypadku małych iśrednich innowa-
cyjnych przedsiębiorstw. Jak pokazują badania,
przeprowadzone m.in. wDanii, dostęp do wie-
dzy produkowanej wsektorze publicznym jest
strategiczny (Haughton iSwan, 2011).
Wzmiany sposobu produkcji wiedzy wpisu-
je się również ewolucja metod pracy naukowców.
Większa mobilność, współpraca wmiędzynaro-
dowych grupach badawczych, ponadregionalne
iponadnarodowe ośrodki badawcze zmuszają
do modyfi kacji sposobu myślenie oudostępnia-
niu wiedzy. Szybkość uczenie się ielastyczność
wymagają łatwego itaniego dostępu do nowych
treści. Płynność granic, zarówno narodowych,
jak ipomiędzy dziedzinami nauki czy instytu-
cjami wymaga nowych form wsparcia produ-
centów wiedzy również wzakresie dostępu do
różnorodnych treści. Wtym zakresie otwarty
dostęp proponuje najlepsze rozwiązania.
Przedstawiony został tu podstawowy kon-
tekst funkcjonowania idei otwartego dostępu
do treści naukowych: rozpowszechniania no-
wych technologii komunikacyjnych, nowych
form produkcji wiedzy oraz pojawiających się
tendencji do jej prywatyzacji. Korzyści płynące
zotwartego dostępu można określić zuwagi na:
środowisko naukowe (transparentność myśli na-
ukowej, większa liczba cytowań, lepsza cyrku-
lacji wiedzy, wpływ na jakość przekazywanych
do publicznej wiadomości prac, wspieranie zde-
centralizowanych ośrodków rozwoju wiedzy),
instytucje naukowe (m.in. wspieranie rozwoju
naukowców inauki, lepsze monitorowanie pra-
cowników iewaluacji efektów, promocja insty-
tucji), instytucje rządowe fi nansujące badania
(m.in. poszerzenie możliwości wykorzystania
wiedzy, skuteczniejsze włączenie wyników do
obiegu krajowego imiędzynarodowego, lepsze
narzędzia do zarządzania ibudowania polityki
fi nansowej oraz realizacji misji związanej zpro-
mocją wiedzy wspołeczeństwie), gospodarkę
(skuteczne włączenie dużego korpusu wie-
dzy jako podstawy rozwoju przedsiębiorczo-
ści iinnowacyjności, wsparcie przedsiębiorstw
innowacyjnych, poprawa komunikacji pomię-
dzy nauką aprzedsiębiorcami). Jak najszybsze
wprowadzenie otwartego dostępu do wiedzy
zwiększa szanse na pełne jego wykorzystanie.

131Biuletyn PTE nr 2(56), lut y 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
Otwarta nauka, otwarta wiedza, otwar-
te badania (open science, open knowledge,
open research) to stosunkowo nowe ter-
miny, które pojawiły się niedawno wnauko-
znawstwie, bibliotekoznawstwie iinnych dzie-
dzinach nauki, a– jak można sądzić – wyrosły
one na gruncie społecznych działań ruchów free
software oraz open access, które od wielu lat się
rozwij ają wprowadzając wobszar nauki nowe
pojęcia imetody pracy związane zkomunikacją
naukową, gromadzeniem iprzepływem zaso-
bów, stosowaniem technologii, prowadzeniem
laboratoriów czy projektów globalnych.
Ponieważ, do tej pory, nie mamy precyzyj-
nej defi nicji otwartej nauki, termin ten przyj-
muje trochę inne znaczenie wróżnych oko-
licznościach ispołecznościach naukowych.
Wniektórych przypadkach oznacza bunt prze-
ciwko zbyt skomercjalizowanej nauce, winnych
dążenie do uwolnienia informacji naukowej,
gdzie indziej to jedynie nowy sposób organiza-
cji pracy naukowców. Przyjmuje się zatem, że
termin obejmuje wszystkie próby stosowania
otwartych modeli produkcji idystrybucji treści
wsferze nauki, czyli otwarty dostęp do publi-
kacji naukowych, otwarte dane, otwarte modele
współpracy naukowej, otwarte oprogramowa-
nie, otwarte metody pracy atakże otwarte recen-
zowanie iopiniowanie osiągnięć naukowych.
W2008r. wramach projektu organizacji
Creative Commons zatytułowanego Science
Commons http://sciencecommons.org/resour-
ces/readingroom/principles-for-open-science/
zostały opracowane cztery podstawowe zasady
odnoszące się do otwartej nauki, są to:
1) zapewnienie otwartego dostępu do treści
(publikacje, rękopisy, raporty) fi nansowa-
nych zpublicznych pieniędzy;
2) zapewnienie otwartego dostępu do narzę-
dzi (oprogramowanie) fi nansowanych zpu-
blicznych pieniędzy;
3) przenoszenie danych badawczych fi nanso-
wanych zpublicznych pieniędzy do dome-
ny publicznej (metadane, dane surowe);
4) inwestowanie wotwartą cyber-infrastruk-
turę (sieci, sprzęt, e-laboratoria).
Dziś można do tego dodać także wspieranie
otwartych modeli społecznościowych włączają-
cych do procesów badawczych wolontariuszy
ipasjonatów danej dziedziny oraz wdrażanie
otwartego recenzowania.
Myś lenie ootwartej nauce jako modelu ca-
łokształtu pracy naukowej widać wkoncepcji
„biologii opartej na otwartym ź ródle” Open
Source Biology opracowanej przez niezależne
laboratorium The Molecular Sciences Institute
http://molsci.org/about/openSourceBio.htm –
zajmujące się genetyką imodelowaniem kom-
puterowym. Elementami istotnymi wtej kon-
cepcji są:
• publikowanie wyników badań w otwartych
publikacjach naukowych;
• udostępnianie członkom ś rodowiska nauko-
wego metod badawczych oraz odczynników;
Otwarta nauka
Bożena Bednarek-Michalska

132
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
• udostępnianie winternecie nieopublikowa-
nych danych, także partnerom komercyj-
nym;
• udostępnianie tworzonego oprogramowa-
nia na otwartych zasadach.
Dzięki tej koncepcji powstała otwarta plat-
forma wymiany wiedzy dla biologów OpenWe-
tWare http://www.openwetware.org/, na której
znajdują się nie tylko najnowsze informacje
zzakresu biologii, ale ilaboratoria, kursy, gru-
py badawcze, protokoły, zbiory danych, blogi
iinne.
Poniżej postaram się scharakteryzować
niektóre zaspektów otwartości wnauce, nie
wszystkie jednak, choćby ztego powodu, że
aspekt otwartych publikacji idostępu do nich
(open access) oraz otwartego oprogramowania
(open source) są już dość dobrze opisane wpol-
skiej literaturze, nie ma więc sensu ich powielać.
Otwarte dane
Na świecie produkuje się miliony danych nie
tylko naukowych, ale irządowych, organizacji
non-profi t oraz komercyjnych. Wszystkie one
mają ogromny wpływ na wzrost innowacyj-
ności ikreatywność społeczeństw, dlatego tak
ważnym jest, by były szeroko dostępne, przy-
najmniej te, które są fi nansowane zpieniędzy
publicznych.
Dane, obok publikacji relacjonujących wy-
niki badań , są bowiem kluczowym rezultatem
procesu badawczego. Znaczenie dostępnoś ci
danych wzrosło wraz zgwałtownym wzro-
stem technologicznym oraz zzaistnieniem
możliwoś ci ich efekty wnego gromadzenia iudo-
stępnienia. Ponadto niektóre dyscypliny nauko-
we – takie jak bioinformatyka – wcałoś ci opie-
rają się na wykorzystaniu danych badawczych.
Zdaniem Rufusa Pollocka, założyciela Open
Knowledge Foundation „dostępność danych to
papierek lakmusowy, test na prawdziwą otwar-
tość projektu badawczego”[8]. Dostępnoś ć da-
nych badawczych zapewnia pełną przejrzystoś ć
procesu naukowego. Jednocześ nie uprzednio
zebrane dane stanowią podwaliny dalszej pracy
naukowej.
Winternecie można znaleźć bardzo wiele
instytucji publikujących otwarte dane, nie tyl-
ko naukowych, np. Bank Światowy udostęp-
nia wsposób otwarty swoje dane na stronach
http://data.worldbank.org /. Są tam katalogi
surowych danych, tabel, wykresów, raportów
iinnych. Międzynarodowa organizacja nauko-
wa International Council for Science stworzy-
ła w2010r. portal do danych surowych World
Data System http://www.icsu-wds.org/services/
data-portal, wktórym można znaleźć dane bio-
logiczne, fi zyczne, ekonomiczne, geografi czne
iinne, np.:
Wolff, Katrin (2011): Sub-annual dust concen-
tration and size distribution data from ice core
NGRIP sections corresponding to the early Ho-
locene, Allerod IS, LGM, late glacial and DO-7.
Alfred Wegener Institute for Polar and Marine Rese-
arch, Bremerhaven, Unpublished dataset #770167.
Anonymous (2004): Biological, chemical, and
physical data f rom CT D/XCTD f rom fi ve Japane-
se R/Vs in the North Pacifi c Ocean from January
to December 2002 (NODC Accession 0001334).
Data Center: NODC: National Oceanographic
Data Center
Summary: Biological, chemical, and physical
data from CTD/XCTD from fi ve
Japanese R/Vs in the North Pacifi c
Ocean from January to December
2002 (NODC Accession 0001334)
Parameters: NUTRIENTS; PRIMARY
PRODUCTIVITY; SALINITY;
TEMPERATURE;
ZOOPLANKTON
Do opisów bibliografi cznych wtakich ba-
zach dołącza się wykresy, fotografi e, schematy,
pomiary itp.
Nowy europejski projekt fi nansowany wra-
mach VII Programu Ramowego Nauki zaty-
tułowany Data Without Boundaries http://www.

133Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
dwbproject.org/ pozwala naukowcom groma-
dzić ikorzystać zmikrodanych statystycznych
krajów europejskich do celów porównawczych.
Bardzo interesujące jest rozwiązanie narodowe
Holandii, która ma swój wielodziedzinowy por-
tal naukowy DANS http://www.dans.knaw.nl/
en, udostępniający dane badawcze na różnych
zasadach wzależności od ich rodzaju. Wiele
znich jest otwartych, ale nie wszystkie.
Dostępnoś ć danych jest ograniczana przez
różne czynniki. Wpań stwach Unii Europej-
skiej zmiany wsystemie prawa własnoś ci in-
telektualnej umożliwiają ochronę baz danych
na zasadzie podobnej do ochrony twórczoś ci
przez prawo autorskie. Fragmenty danych rów-
nież mogą być chronione prawami autorskimi
(wniektórych krajach chroni się np. opisy bi-
bliografi czne). Częś ć wydawców traktuje na-
ukowe bazy danych jako ź ródło prywatnego
zysku, ograniczając dostęp do nich za pomocą
kontraktów prawnych (np. nie wolno wysyłać
danych przez wypożyczalnię międzybiblio-
teczną) oraz utrudnień technicznych. Brak od-
powiednich standardów publikacji surowych
danych powoduje, że ich zbieranie, przetwa-
rzanie iagregowanie jest utrudnione. Wreszcie
wniektórych przypadkach nie są jasne warun-
ki prawne dostępu do danych – nawet wtedy,
gdy wintencji twórców bazy ma to być dostęp
otwarty.
Zapewnienie pełnej dostępnoś ci danych
wymaga więc zniesienia trzech rodzajów barier:
ekonomicznych, prawnych itechnicznych, po-
nieważ brak publicznej dostępnoś ci do danych
pociąga za sobą szereg skutków ubocznych:
• wyższe koszty prowadzenia badań ;
• ograniczenie poziomu badań ze względu na
uciążliwoś ć pozyskiwania danych;
• ograniczenie opartej na dostępnoś ci danych
naukowych innowacyjnoś ci wgospodarce;
• ograniczenie współpracy naukowej, szkoleń
iedukacji;
• gorsza jakoś ć danych, które nie podlegają
publicznej weryfi kacji;
• wzrost barier cywilizacyjnych między pań -
stwami rozwiniętymi irozwij ającymi się.
Otwarte dane — Panton
Principles
W2009r. naukowcy Piotr Murray-Rust, Came-
ron Neylon, Rufus Pollock iJan Wilbanks spisa-
li wCambridge (UK) kilka zasad odnoszących
się do prawnej otwartości danych badawczych.
Zasady te zostały potem dopracowane przez
członków grupy roboczej Open Knowledge Fo-
undation ds. Otwartych danych wNauce izo-
stały ofi cjalnie zaanonsowane wlutym 2010r.
Są one dziś znane pod nazwą Panton Principles
http://pantonprinciples.org/.
Formalnie zaleca się, by wszystkie dane ipu-
blikacje wytworzone za publiczne pieniądze od
razu przechodziły do domeny publicznej, były
dobrem wspólnym. Można wykorzystać do tego
licencje Public Domain Dedication lub licencje
Creative Commons Zero. Jeśli nie uda się wy-
pełnić takiego warunku, to wylicza się inne
możliwości, które powinny być spełnione:
1. Udostępnionym danym powinno towarzy-
szyć klarowne oświadczenie dotyczące woli
ioczekiwań co do ponownego użycia za-
równo pojedynczych rekordów, części, bądź
całości danych. Takie oświadczenie powin-
no być precyzyjne, nieodwołalne ioparte
owybraną formułę licencji lub całkowitego
zwolnienia zochrony. Kiedy udostępnia się
dane, powinno się formalnie określić zasady
ich wykorzystania.
2. Wiele powszechnie uznanych licencji nie
jest odpowiednich dla publikowania otwar-
tych, surowych danych lub zbiorów danych.
Licencje, które są stworzone idostosowane
do stosowania wodniesieniu do zasobów
sieci takie jak: Creative Commons, GFDL,
GPL, BSD itp. nie są odpowiednie dla da-
nych aich użycie jest odradzane. Zaleca się
używanie licencji odpowiednich dla da-
nych, które nazywają się Conformant Data
Licenses: http://opendefi nition.org/license-
s/#Data.
3. Nie powinno się stosować licencji, które
ograniczają ponowne handlowe wykorzy-

134
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
stanie lub ograniczają produkcję dzieł po-
chodnych, wyłączających stosowanie ich do
określonych celów, konkretnych osób czy
organizacji – to jest zdecydowanie odradza-
ne. Licencje takie uniemożliwiają skuteczne
ich zintegrowanie iponowne zastosowanie
wdziałalności gospodarczej, gdzie mogłyby
zostać wykorzystane zpożytkiem.
Bariery ekonomiczne można znieść obwaro-
wując fi nansowanie publiczne zasadą: „zwrotu
podatnikom poniesionych nakładów” atechno-
logiczne wykluczyć przez stosowanie otwartego
oprogramowania, którego jest coraz więcej.
Otwarte recenzowanie
Idea otwartego komentowania prac naukowych
wśrodowisku cyfrowym pojawiła się dawno
temu, jak tylko sieć pozwoliła na szeroką wy-
mianę myśli izastosowanie otwartych narzędzi
do komentowania. Stevan Harnad już w1996r.
wartykule zatytułowanym Implementing Peer
Review on the Net opublikowanym w„Scienti-
fi c Quality Control in Scholarly Electronic Jo-
urnals” pisał, że tego typu krytyka daje lepsze
efekty naukowe niż tradycyjne recenzowanie
niejawne[9]. Zjawnym iotwartym recenzowa-
niem eksperymentowano wróżnych czasopi-
smach, np.:
• „Journal of Medical Internet Research” 1999;
• „British Medical Journal” 1999;
• BMC series publikowana przez BioMed
Central, 2000.
aw2006r. próbę taką podjęła także redakcja
Nature, ale nie była to próba udana. Jak wyni-
kało zpodsumowania eksperymentu, naukow-
cy nie byli chętni iotwarci na takie recenzo-
wanie[10]. Do dziś zdania są podzielone, ale
nie zaprzestano prób wtym zakresie, co więcej
wypracowano nowe modele recenzowania:
Neo-Classical, Certifi cation-based, Open Peer
Review, Commentary-based, Collaborately-fi l-
tered, Institution-based, Citation-based, In-
dex-based, Metadata-based, Computer-assisted,
NO Peer Review, Moderator-based, Tier-based.
Jak pisze Richard Poynder: „Czasopisma
Open Access starają się poszukiwać doskonal-
szych sposobów oceniania artykułów, anie
unikać oceny prac wogóle. Zjawisko to można
przedstawić następująco: sposób recenzowania
przyjęty przez tradycyjne czasopisma ustępuje
miejsca licznym nowym modelom oceniania.
Modele te lepiej przystają do środowiska on-line
ioferują bardziej efektywne sposoby ewaluacji
osiągnięć naukowych. Na szczególne podkre-
ślenie zasługuje wymóg wolnego udostępnie-
nia publikacji naukowych winternecie, co jest
głównym założeniem ruchu OA”[7].
Otwarty model społeczny
— nauka obywatelska
Jednym zprzykładów widocznych zmian
wprocesie komunikacji naukowej jest zjawisko
nauki obywatelskiej (ang. citizen science), czy-
li projektów naukowych, wktórych znaczny
udział mają nieprofesjonaliści. Idea demokra-
tyzacji nauki nie jest nowa, ale dopiero rozwój
technologii ułatwiających grupową współpra-
cę umożliwił zaangażowanie wolontariuszy
wprojekty naukowe na większą skalę. Chodzi
przede wszystkim opomoc nieprofesjonalistów
przy takich działaniach jak obserwacja, pomia-
ry czy obliczenia. Te czynności, stanowiące klu-
czowy element wielu projektów badawczych
nie wymagają specjalistycznego wykształcenia.
Mogą być wykonywane przez osoby owyso-
kim poziomie motywacji, które kierują się za-
zwyczaj jedynie pragnieniem niesienia pomocy
iuczest nictwa wważnym projekcie naukowym.
Dzięki zaangażowaniu wolontariuszy naukow-
cy mogą często znacznie przyśpieszyć proces
badawczy iprzede wszystkim zredukować jego
koszty[1].
Przykładami takich projektów są: SETI@
home dotyczący poszukiwania pozaziemskiej
inteligencji, LHC@home symulujący działanie
Wielk iego Zderzacza Hadronów zC ERN czy Ga-
laxyZoo związany zkatalogowaniem milionów

135Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
zdjęć astronomicz-
nych. Wszystkie te
projekty pokazują,
jak wielki potencjał
naukowy spoczywa
wspołeczeństwie
ijak jest niewyko-
rzystany. WCERN
myśląc ozagospo-
darowaniu tego po-
tencjału powołano
Citizen Cyberscien-
ce Centre, które ma
za zadanie wspierać
podobne działania
iaktywności nauko-
we.
Nauka 2.0 —
wykorzystanie nowoczesnych
otwartych narzędzi
komunikacyjnych
Od kilku lat według fi lozofi i Web 2.0 tworzone
są popularne serwisy internetowe zakładającej
większą interaktywnoś ć , możliwoś ć łączenia
iwymiany treś ci między serwisami oraz ak-
tywną rolę użytkowników. Według słów Tima
O’Reilly’ego, jednego ztwórców tej koncepcji,
serwisy typu Web 2.0 „wykorzystują zbiorową
inteligencję użytkowników”. Dobrym przykła-
dem takiego serwisu jest sieciowa encyklopedia
Wikipedia.
Nauka 2.0 obejmuje bardzo różne projek-
ty ipraktyki, oparte na różnorodnych techno-
logiach cyfrowych. Wspólną cechą projektów
tego rodzaju jest założenie otwartoś ci (przy-
najmniej częś ciowej) tworzonych treś ci oraz
zapewniania warunków współpracy naukowej
zwykorzystaniem tych treś ci: wspólnego zbie-
rania danych iinformacji, zgłaszania uwag czy
poprawiania wyników.
Jedną zbardziej popularnych form uprawia-
nia Nauki 2.0 jest pisanie blogów naukowych.
Nawet jeś li naukowiec nie prowadzi otwarte-
go notatnika badawczego, to jako platforma
prezentowania iwymiany poglądów może mu
służyć blog. Może on być także narzędziem
popularyzowania nauki. Blogujący naukowcy
zwracają uwagę, że ich blogi są często czytane
przez dziennikarzy naukowych, kolegów po fa-
chu, ale iamatorów, pasjonatów nauki, zczego
wynika czasem wieloaspektowa interesująca
dyskusja. Blogi naukowe mają różny charakter –
od popularnonaukowych publikacji po niszowe
serwisy poś więcone specyfi cznym dyscyplinom
izagadnieniom naukowym. Blogerów moż-
na znaleź ć także wś ród polskich naukowców
– Polityka stworzyła na swoim portalu miejsce
dla naukowych blogów dla Profesora Tomasza
Szlendaka zUniwersytetu Mikołaja Kopernika
wToruniu http://szlendak.blog.polityka.pl/, Jana
Hartmana http://hartman.blog.polityka.pl/ czy
Jarosława Makowskiego http://makowski.blog.
polityka.pl/. Bardzo interesująca jest strona bio-
informatyka Pawła Szczęsnego http://www.pa-
welszczesny.org/notebooks/, która jest blogiem,
26 stycznia 2012 r. — uczestnicy debaty „Otwarta nauka” i „otwarta
edukacja” jako zjawisko społeczne i problem polityki naukowej”

136
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
otwartym notatnikiem ilaboratorium badaw-
czym jednocześnie.
Oznaczeniu blogów naukowych może
ś wiadczyć fakt, że platformy blogowe są dziś za-
kładane wramach serwisów sieciowych czoło-
wych czasopism naukowych. Przykładem mogą
być blogi działające wramach serwisu czasopi-
sma „Nature” http://network.nature.com/blogs
lub zrzeszający ponad sześ ć dziesięciu blogu-
jących naukowców serwis ScienceBlogs http://
scienceblogs.com/ stworzony przez wydawców
pisma „Seed”.
Inną formą Nauki 2.0 są naukowe serwisy
wiki – strony internetowe umożliwiają użyt-
kownikom dzięki łatwości edycji budowanie
struktur, haseł, wprowadzanie poprawek, odsy-
łaczy iprzypisów. Ten mechanizm pozwala na
bardzo wydajną, wspólną pracę nawet bardzo
licznym grupom współpracowników. Otwar-
ta platforma MediaWiki jest wykorzystywana
winteresującym naukowym serwisie Prote-
opedia http://proteopedia.org/wiki/index.php/
Main_Page, gdzie zbiera się, organizuje iupo-
wszechnia wiedzę oproteinach RNA, DNA iin-
nych mak romolekułach. Pracują nad nią zarów-
no naukowy, jak istudenci.
Krytycy Nauki 2.0 twierdzą, że otwar-
ta komunikacja naukowa oraz uczestnictwo
wserwisach społecznoś ciowych są niezmier-
nie czasochłonne, aprzez to mało atrakcyjne
dla zapracowanych zazwyczaj naukowców. Ba-
rierą dla Nauki 2.0 pozostaje też na razie brak
mechanizmów parametryzacji iewaluacji, od-
powiadających mechanizmom wypracowanym
dla tradycyjnych form komunikacji naukowej.
Jednak nowe, często eksperymentalne projekty
mają wielu zwolenników iwspółpracowników,
którzy twierdzą, że dużo zyskują dzięki siecio-
wej współpracy oraz możliwoś ci szerszego za-
prezentowania swoich prac iich wyników. Tak
było wprzypadku Polymath Project, kiedy na
początku 2009r. profesor Uniwersytetu Cam-
bridge Timothy Gowers uruchomił na swoim
blogu projekt, który miał usprawnić grupowe
rozwiązywanie problemów matematycznych.
Borykał się on zniemożnością samodzielnego
rozwiązania najbardziej złożonych zadań. Po-
lymath Project http://michaelnielsen.org/poly-
math1/index.php?title=Main_Page miał stano-
wić eksperyment isprawdzian, czy zazwyczaj
ze sobą konkurujący matematycy są zdolni do
współpracy. Już po miesiącu liczba uczestników
wzrosła do ponad 40. apo sześciu tygodniach
projekt świętował pierwszy sukces – współpra-
cujący ze sobą on-line profesorowie odkryli do-
wód twierdzenia Halesa-Jewetta[1].
Przyszłość otwartej nauki
Trudno jest wy rokować czy naukowcy będą
zdążali wkierunki większego otwarcia itrans-
parencji wswoich badaniach iocenach, ale go-
łym okiem widoczne są trendy, które pokazują,
jak duża część społeczności naukowej świata
wywiera wpływ wtym kierunku, nie tylko na
własne instytucje, ale także rządy, Komisję Eu-
ropejską, międzynarodowe organizacje takie
jak UNESCO, ONZ, OECD czy Bank Światowy.
Wobec tych zjawisk muszą się także ustawić do-
tychczasowi komercyjni gracze rynkowi tacy
jak: Emerald, Wolters Kluver, EBSCO, Elsevier
czy The World Scientifi c, którzy przez lata za-
rządzali wiedzą iorganizowali rynkowy obieg
pracami naukowymi. Wielu znich wprowadza
modele otwarte do swojego biznesu, ale także
kreuje narzędzia otwarte jak np. EBSCO, które
niedawno otworzyło Open Science Directory
dla krajów rozwij ających się: http://atoz.ebsco.
com/Customization/Tab/8623?tabId=60
WPolsce idea ta przebij a się powoli do
świadomości naukowców, jej promocja trwa co
najmniej od 2001r., powstają projekty otwarte,
które rekomenduje iwspiera Koalicja Otwartej
Edukacji http://koed.org.pl / aMNiSW zamó-
wiło ekspertyzę związaną zotwartą nauką[11].
Ekspertyza ta pokazuje ścieżki, jakimi mogą
podążać instytucje nauki, gdyby zdecydowały
się na politykę otwarcia. Niewiedza iopór na-
ukowców są dość znaczące, tradycyjne formy
pracy ipublikowania, niedostosowany system
ocen zarówno pracowników, jak iinstytucji

137Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
czy wreszcie system fi nansowania nauki nie
ułatwiają dzielenia się wynikami badań na-
ukowych. Zwiększych instytucji naukowych
wPolsce tylko ICM UW, UMK, UAM, PAN,
AGH występują zróżnymi inicjatywami otwar-
tościowymi, od promowania idei począwszy,
do wprowadzania projektów otwartych czy
organizowani spotkań, konferencji, apeli, an-
gażowania się weuropejskie projekty, moni-
torowania zmian związanych zreformą nauki
oraz prawa autorskiego. Ostatnie lata pokazują
jednak wzrost zainteresowania takim modelem
uprawiania nauki, jest więc szansa na nowe ini-
cjatywy ibyć może także budowanie polskiej
polityki otwartej.
Bibliografi a
1. Hofmokl J., Tarkowski A., Bednarek-Mi-
chalska B. iinni, Przewodnik po otwartej na-
uce, ICM, Warszawa 2009, http://otwarta-
nauka.pl/przewodnik-po-otwartej-nauce/,
24.02.2012.
2. McKiernan G., Alternative Peer Review: Qu-
ality Management for 21st Century Scholarship,
Iowa Iowa State University Library 2003, http://
www.public.iastate.edu/~gerrymck /APR-1.
ppt
3. Open Research, http://en.wikipedia.org/
wiki/Open_research, 24.02.2012.
4. Open Science Summit, http://openscience-
summit.com/, 24.02.2012.
5. Murray-Rust P., Open Data in Science, http://
precedings.nature.com/documents/1526/
version/1, 24.02.2012.
6. Open access, otwarta nauka. Kurs e-lear-
ningowy dla naukowców. Projekt fi nanso-
wany przez międzynarodową organizację
EIFL, tworzony pod redakcją Bożeny Bed-
narek-Michalskiej iKaroliny Grodeckiej na
UMK oraz AGH w2011r., http://otwarta-
nauka.cel.agh.edu.pl/course/view.php?id=2
7. Poynder R., Open Access – pożegnanie recen-
zowania? „Biuletyn EBIB” 2008, nr 6 (97);
Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich
KWE, 2010, http://www.ebib.info/2010/97/a.
php?poynder
8. Johnson B., Open science: afuture shaped by
shared experience, „Guardian”, 11.05.2011,
http://www.guardian.co.uk/education/2011/
may/22/open-science-shared-research-inter-
net, 24.02.2012.
9. Harnad, Stevan Implementing Peer Review
on the Net: Scientifi c Quality Control in
Scholarly Electronic Journals. (1996) Imple-
menting Peer Review on the Net: Scien-
tifi c Quality Control in Scholarly Electronic
Journals. [Book Chapter], http://cogprints.
org/1692/, 24.02.2012.
10. Overview: Nature’s peer review trial, Na-
ture (2006) | doi:10.1038/nature05535, http://
www.nature.com/nature/peerreview/de-
bate/nature05535.html, 24.02.2012. Wdroże-
nie ipromocja otwartego dostępu do treści nauko-
wych iedukacyjnych, red. M.Niezgódka, ICM,
Warszawa 2011, http://www.ebib.net.pl/
images/stories/wiadomosci_2/2012_styczen/
oa_icm.pdf, 24.02.2012.
Treści tego artykułu są dostępne na licencji
Creative Commons BY-SA 3.0 Polska http://cre-
ativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl

138
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
Demokratyzacja dostępu do wiedzy spo-
wodowana rozwojem cyfrowych me-
diów wywiera znaczący wpływ na ko-
munikację naukową. Zmieniają się zarówno
metody tej komunikacji jak isama koncepcja
wiedzy. Zdecydowanie większą rolę odgry-
wa nieformalna wymiana informacji poprzez
internet, awolny dostęp do wiedzy jest coraz
mocniej akcentowany jako jedno zuniwer-
salnych praw człowieka. Ten powolny proces
otwierania nauki, czyli umożliwienia swobod-
nego przepływu wiedzy nie tylko pomiędzy
uczonymi, ale także pomiędzy uczonymi aspo-
łeczeństwem oraz przemysłem, trwa już ponad
20 lat. Jego efektem są na przykład ruch Open
Access, czyli wolnego dostępu do literatury na-
ukowej, wzrost znaczenia Open Source wba-
daniach, czyli oprogramowania, którego kod
źródłowy jest znany, bądź pojawienie się wiel-
kich projektów naukowych, wktórych istotną
rolę odgrywają pasjonaci nauki niezatrudnieni
winstytucjach akademickich.
Otwieranie nauki, czyli usuwanie barier,
zwiększanie współpracy, integrowanie, to po
prostu elementy globalizacji. Wydawałoby się,
że proces globalizacji jest wdużo większym
stopniu zawaansowany poza nauką, niż wniej.
Nic bardziej mylnego – pod wieloma względa-
mi nauka jest dużo bardziej globalna, niż inne
aspekty naszego życia. Jak podaje Pankaj Ghe-
mawat1, tylko 1% zwykłej poczty, 2% połączeń
telefonicznych i17–18% ruchu internetowego
przekracza granice państw. Dla porównania,
wlatach 1996–2008 średnio 29% publikacji
naukowych amerykańskich uczonych miało
co najmniej jednego współautora spoza USA2
(można popatrzeć na to zinnej strony: śred-
nia sumaryczna odległość pomiędzy autorami
tej samej pracy w2009r. wynosiła już ponad
1500 km, podczas gdy w1980r. było to tylko
334 km3). Tak naprawdę, nauka już operuje na
światową skalę, ale przy takim stopniu global-
ności natrafi a się na zupełnie inne bariery niż
prosty brak dostępu. Bieżąca dyskusja na temat
otwartości, to dyskusja na temat działań, które
nie tyle otworzą naukę wpodstawowy sposób,
ale umożliwią skonstruowanie prawdziwie glo-
balnej infrastruktury badawczej. Jej powstanie
stanie się punktem zwrotnym funkcjonowa-
nia światowej nauki wXXIw., ponieważ, poza
oczywistymi korzyściami dla samej nauki,
pozwoli na wykorzystanie potrzebnych do jej
funkcjonowania rozwiązań wwarstwie praw-
1 P.Ghemawat, World 3.0: Global Prosperity and How
to Achieve It, HBR Press, 2011.
2 The Royal Society, Knowledge, networks and na-
tions. Global scientifi c collaboration in the 21st century,
2011.
3 L.Waltma n, R.J.W.Tij ssen, Nees Jan van Eck, Globa-
lisation of science in kilometers, arXiv:1103.36 48, 2011.
Otwieranie nauki
— lekcja z globalizacji
Paweł Szczęsny

139Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
nej, technicznej oraz społecznej winnych dzie-
dzinach życia.
Niuanse prawne
Wsytuacji, kiedy sam dostęp do czegoś prze-
staje być problemem, główną rolę zaczynają
odgrywać warunki tego dostępu. Zpunktu
widzenia globalizacji nauki, prawna strona
udostępniania powinna wmożliwie najszerszy
sposób ułatwiać wykorzystanie zasobu. Nieste-
ty, okazuje się, że zazwyczaj bywa dokładnie
odwrotnie. Jednym zklasycznych przykładów
ograniczeń wużyciu oprogramowania jest li-
cencja Crockforda. Wzasadzie jest to klasyczna
licencja Open Source typu MIT, za wyjątkiem
jednego zdania. Douglas Crockford, jej autor,
umieścił wniej następujące zdanie4: „The Soft-
ware shall be used for good, not evil”. [To Opro-
gramowanie powinno być używane do dobrych
anie złych celów.] To zdanie stoi wsprzeczności
zpunktem szóstym – defi nicji otwartego źró-
dła (Open Source Defi nition), które zabrania
dyskryminacji ze względu na przeznaczenie
ponownego wykorzystania danego progra-
mu (wuzasadnieniu tego punktu napisano, że
otwartość powinna dopuszczać dowolne uży-
cie, wtym komercyjne). Licencja Crockforda
to jeden zwielu przykładów zmian, które mają
za zadanie polepszyć warunki udostępniania.
Wpraktyce spora część ztakich pomysłów jest
niekompatybilna zprawem, niemożliwa do wy-
egzekwowania wdanym prawodawstwie, lub
po prostu niezgodna zduchem otwartości, jak
chociażby wspomniane ograniczanie prawa
do wykorzystania danego przedmiotu wyłącz-
nie przez podmioty moralnie pozytywne albo
do moralnie słusznych celów. Takie licencje
zdefi nicji nie uważane są za otwarte. Licencja
Crockforda zmusiła fi rmę IBM do absurdalnego
posunięcia – do wystąpienia do autora oprogra-
4 Jeden zplików zawierający pełny tekst licen-
cji Crockforda: http://www.crockford.com/javascript/
jsmin.c
mowania ospecjalne zezwolenie na wykorzy-
stanie jego oprogramowania także iwniecnych
celach (Crockford specjalnie dla prawników fi r-
my IBM napisał „Igive permission for IBM, its
customers, partners, and minions, to use JSLint
for evil”. [Pozwalam fi rmie IBM, jej klientom,
partnerom isługom używać JSLint do czynienia
zła]). Prawnik fi rmy uzasadniał, że wprawdzie
IBM nie ma zamiaru czynić zła, ale nie może od-
powiadać za swoich klientów.
Zpowodu takich niuansów prawnych, wol-
ne oprogramowanie okazuje się nie być aż tak
wolne, jakby się zpozoru wydawało. Open So-
urce Initiative (OSI) zaaprobowało około pięciu-
set licencji jako kompatybilne zdefi nicją otwar-
tego źródła iwefekcie programiści, którzy
używają wswoich programach zewnętrznych
bibliotek, muszą dokładnie sprawdzać ich wza-
jemną kompatybilność. Inie pomaga ślepe uży-
cie jednej znajpopularniejszych, jak np. GPL,
bądź Apache. Nawet poszczególne wersje licen-
cji GPL nie są ze sobą kompatybilne (autorzy
programów udostępnianych na licencji GPLv3
nie mogą używać komponentów na licencji
GPLv2 – powodem są dodatkowe wymagania
wnowszej wersji licencji5). Oczywiście problem
jest znany ipodejmowane są próby może nie
tyle unifi kacji, co uporządkowania iogranicze-
nia liczby licencji na oprogramowanie. Wlatach
2006–2010 Google Code, system do dzielenia się
kodem źródłowym fi rmy Google, akceptował
wyłącznie te projekty, które były dostępne pod
jedną zdziewięciu najpopularniejszych licencji
(iusuwało te, które tych warunków nie spełnia-
ły, jak np. wspomniany wcześniej projekt Do-
uglasa Crockforda). Natomiast organizacja OSI
wramach raportu dotyczącego rozprzestrze-
niania licencji na oprogramowanie, podzieliła
licencje na grupy wraz zprostym opisem ich
typu. Jednak daleko tym próbom do unifi kacji,
którą uzyskała aktywność Creative Commons.
Creative Commons – organizacja ta założona
w2001r. przez Lawrence’aLessiga, amerykań-
5 Zob. http://www.gnu.org/licenses/gpl-faq.htm-
l#v2v3Compatibility

140
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
skiego profesora prawa, postawiła sobie za cel
wypracowanie zasad, które zjednej strony za-
pewnią ochronę pełni praw autorskich, azdru-
giej strony umożliwią nieskrępowane iproste
korzystanie ztwórczości innych osób. Na li-
cencjach Creative Commons, których hasłem
przewodnim jest „pewne prawa zastrzeżone”
(wprzeciwieństwie do tradycyjnego „wszyst-
kie prawa zastrzeżone”) udostępnione jest wtej
chwili co najmniej 100 mln utworów. Same li-
cencje zostały dostosowane do ponad 40 jurys-
dykcji lokalnych. Ponadto, oprócz tekstu licencji,
dostępny jest przystępny opis, który wkilku
zdaniach wyjaśnia, na jakich warunkach dany
utwór jest udostępniony. Autor ma do wyboru
kilka wariantów udostępnienia swojego dzieła
wraz znajbardziej radykalnym krokiem, odda-
nia dzieła do domeny publicznej (licencja Creati-
ve Commons Zero), aczkolwiek ta ostatnia opcja
wwielu miejscach jest niedostępna. Wynika to
faktu, że niektóre kraje (wtym Polska) wswym
wewnętrznym prawodawstwie idą tak daleko
wochronie praw autorskich, że pozwalają auto-
rowi na zrzeczenie się co najwyżej praw mająt-
kowych do utworu, anie autorstwa wogóle.
Mimo tego, że wśród licencji Creative Com-
mons są takie, które blokują wykorzystanie
komercyjne, tworzenie prac pochodnych albo
nawet zmuszają wykorzystującego do zastoso-
wania do swojego utworu/dzieła tej samej licen-
cji, co twórca oryginału, sam projekt dokonał
przełomu, jeśli chodzi oliczbę otwartych mate-
riałów cyfrowych. Licencji Creatve Commons
używa Wik ipedia, aponadto jako opcję udostęp-
niły je jedne znajwiększych serwisów pozwala-
jących na dzielenie się materiałami cyfrowymi:
Flickr iYouTube. Sukces tych licencji polega
właśnie na pozbyciu się konieczności żmudnego
negocjowania umowy na wykorzystanie nawet
dowolnie małego cyfrowego obiektu – zachodzi
swego rodzaju automatyzacja kontraktu. Jeśli
umowa udostępnienia czegoś jest standardowa,
to można skonstruować takie warunki, wktó-
rych biorąc pewien obiekt domyślnie zgadzamy
się postępować wg zasad określonych wumo-
wie licencyjnej, której tak naprawdę nie musimy
czytać, bo brzmi ona identycznie jak wcześniej
podpisywane analogiczne umowy wtej samej
sprawie.
Wnauce dyskusje dotyczące prawnych wa-
runków dostępu toczą się częściej wokół zasad
dostępu do prac naukowych, niż oprogramo-
wania. Publikacja może być po prostu dostęp-
na do przeczytania za darmo (awszystkie inne
prawa są zastrzeżone), lub na licencji Creative
Commons. Różnica nie jest błaha – wdrugim
przypadku uczeni dostają możliwość maszyno-
wego dostępu do treści publikacji, co umożliwia
legalną indeksację, adnotację oraz text-mining.
Wpierwszym przypadku takiej możliwości
nie ma (zresztą nie ma takiej możliwości tak-
że wprzypadku materiałów zamkniętych –
wprzypadku wykrycia masowego pobierania
artykułów, komputer zktórego wysyłane są te
żądania zostanie odcięty od sieci wydawcy, na-
wet jeśli jest to komputer uczelni, która ma wy-
kupioną subskrypcję). Konsensusu wśród uczo-
nych co do wyboru drogi otwartego dostępu do
publikacji nie ma, chociażby ze względu oba-
wy okoszty infrastruktury, która zapewniłaby
odpowiedni poziom dostępu dla algorytmów
uczenia maszynowego analizujących tekst, oraz
zpowodu lobbingu wydawców, którym grozi
poważna redukcja zysków przy przejściu uczo-
nych na otwarty model publikowania.
Paradoksalnie, otwartość danych nauko-
wych rzadko jest dyskutowana jako problem
prawny, mimo oczywistych różnic wpodejściu
po obu stronach Atlantyku (wEuropie funk-
cjonuje ochrona praw autorskich twórców baz
danych, podczas gdy zarówno dane jak iich
kompilacje nie są chronione prawem autorskim
wUSA). Udostępnianie danych naukowych sta-
nowi problem techniczny, lub społeczny, anie
prawny.
Infrastruktura techniczna
Techniczna strona otwartości to, podobnie jak
strona prawna, odpowiedź na pytanie – jak?.
Wtym przypadku konieczność wypracowania

141Biulet yn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
standardów została dostrzeżona na tyle wcze-
śnie, że nie mamy już fundamentalnych proble-
mów takich jak raportowanie daty iczasu przez
systemy komputerowe (mimo tego, że data zapi-
sana wformacie 08/04/02 ma na świecie co naj-
mniej sześć różnych interpretacji), zrozumienie
kodów krajów (Polska ma dwuliterowy kod PL,
podczas gdy Palau ma PW), czy też zodczyta-
niem płyty CD (pliki na płytach zapisywane są
wstandardowym formacie nazwanym Com-
pact Disc File System określonym normą ISO
9660). Istniejąca infrastruktura telekomunika-
cyjna wraz zwystandaryzowanymi protoko-
łami komunikacji dały wefekcie nie tylko tak
podstawowe elementy komunikacji jak poczta
elektroniczna czy prosta wymiana plików po-
przez FTP.Niezamierzonymi zpoczątku efek-
tami procesu unifi kacji zostały takie usługi jak
telefonia internetowa, sklepy on-line, bankowość
elektroniczna, internetowe radio itelewizja, czy
też portale społecznościowe.
Nawiasem mówiąc, unifi kacja infrastruktu-
ry pociąga za sobą także iinne konsekwencje.
W2010r. zaobserwowano 93% wzrost liczby
internetowych ataków wstosunku po poprzed-
niego roku6. Ponadto, byliśmy też świadkami
wydarzenia bez precedensu – ataku robaka
Stuxnet, którego głównym celem były instalacje
przemysłowe oparte na określonym sterowniku
fi rmy Siemens. Stuxnet zaprojektowany został,
aby nieznacznie modyfi kować parametry urzą-
dzenia, wcelu powolnego zniszczenia maszyny.
Podejrzewa się, że doprowadził do zniszczenia
kilku wirówek irańskich instalacji wzbogacania
uranu, poprzez zwiększenie ich maksymalnej
prędkości obrotowej7. Stuxnet nie korzystał zin-
ternetu (zaprojektowany został do przenoszenia
przez podręczne pamięci USB) – atak bazował
na obecności zunifi kowanej infrastruktury (wy-
6 Na podstawie raportu fi rmy Symantec za 2010r.:
https://www4.symantec.com/mktginfo/downloads/
21182883_GA_REPORT_ISTR_Main-Report_04-11_
HI-RES.pdf
7 Więcej na temat tej historii można znaleźć wWi-
red: http://www.wired.com/threatlevel/2010/11/stuxnet-
sabotage-centrifuges/
standaryzowane idobrze udokumentowane
podzespoły oraz popularny system operacyjny
fi rmy Microsoft).
Niestety, im mniejszy zasób oraz im mniej
krytyczna rola jego otwartości, tym mniejsza
zachodzi unifi kacja infrastruktury, na której ba-
zuje jego udostępnianie. Do tej pory dane udo-
stępniane przez polskie ministerstwa potrafi ą
być wformacie zeskanowanej tabeli, zamiast
wczytelnej cyfrowej postaci. To samo dotyczy
nauki – niektóre jej dziedziny nie doczekały się
jeszcze standardów wymiany danych, ponie-
waż nie zakończył się proces digitalizacji ich
zasobów. Inne, jak np. fi zyka wysokich energii,
nie tylko używają uwspólnionych formatów da-
nych, otwartych systemów publikacji, ale także
wspólnych technologicznych platform obsługu-
jących uczonych zcałego świata (na system gri-
dowy do analizy danych zWielkiego Zderzacza
Hadronów składa się 140 ośrodków obliczenio-
wych z35 krajów8). Wnaukach biologicznych
proces standaryzacji rozpoczął się stosunkowo
niedawno iprzyspieszył po pojawieniu się tech-
nologii umożliwiającej wykonywanie ekspery-
mentów na dużą skalę (generujących dane tak-
że na dużą skalę).
Otwartość wwarstwie technicznej, to nie
tylko udostępnianie danych czy treści poprzez
znane formaty plików, lub poprzez interfejs
programistyczny (API). Osobną rolę odgrywa
obecność infrastruktury technicznej, która ten
dostęp umożliwia na odpowiednio dużą skalę.
Wnauce obserwuje się wzwiązku ztym kil-
ka trendów. Pierwszy bazuje na modelu, który
wypracowało środowisko fi zyków – budowa
rzeczywistej infrastruktury gridowej (za wyjąt-
kiem bardzo dużych projektów, taka infrastruk-
tu ra jest ba rdzo zlokali zowana, często obsługuje
wyłącznie jeden kraj – wPolsce przykładem ta-
kiej inicjatywy był Krajowy Klaster Linuksowy,
funkcjonujący jednak tylko rok). Drugi korzysta
zwolnych mocy przerobowych komputerów
ochotników zcałego świata (system BOINC ob-
sługujący kilkadziesiąt aktywnych projektów
8 Zob. http://lcg.web.cern.ch/lcg/public/overview.htm

142
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
naukowych korzysta zponad 6 mln kompute-
rów internautów zcałego świata9; jego suma-
ryczna moc obliczeniowa lokuje go wabsolutnej
czołówce światowych superkomputerów). Trze-
ci bazuje na idei „infrastruktura jako usługa”
ikorzysta zchmur obliczeniowych – dostęp do
infrastruktury jest inicjowany tylko wmiarę
potrzeby. Ten ostatni przypadek wydaje się być
najczęściej używany wgenomice, wprojektach,
wktórych analiza danych stanowi istotny, acz-
kolwiek relatywnie jednorazowy element więk-
szego projektu badawczego.
Paradoksalnie, rozwiązanie problemów
unifi kacji infrastruktury naukowej najprawdo-
podobniej będzie zasługą nie samych naukow-
ców, aorganizacji takich jak IETF (The Internet
Engineering Task Force), które opracowują tech-
niczne standardy protokołów wymiany danych
przez internet.
Społeczna rola otwartości
Konsekwencją otwartości jest transparentność.
Dostęp do danych czy informacji oznacza moż-
liwość ich analizy iwyciągania wniosków na
temat motywów ikonsekwencji decyzji, które
stoją za tymi informacjami. Nie bez powodu
najsilniejszymi zwolennikami otwartości sta-
ją się aktywiści polityczni – nieufność wobec
polityków sięgnęła tego stopnia, że ich pracę
czy wypowiedzi systematycznie weryfi kuje się
przy użyciu publicznie dostępnych informacji.
Ta weryfi kacja, tudzież kontrola, przybiera for-
mę wyspecjalizowanych serwisów – zpolskich
przykładów wystarczy wspomnieć Prawdo-
mierz (już nieczynny) czy Sejmometr.
Ofi arą ( bo wtym pr zypadku tak to trzeba na -
zwać) tego trendu omały włos nie padła nauka.
Amerykańscy republikanie w2010r. założyli
serwis YouCut, wktórym wzywali wyborców
do wskazywania obszarów iprojektów, którym
powinno zostać obcięte fi nansowanie. Na liście
9 Więcej statystyk jest na stronach projektu BOI NC:
http://pl.boincstats.com/stats/project_graph.php?pr=bo
znalazły się też projekty naukowe, ijak można
się domyślać, nie zyskały uznania woczach po-
datników. Strona już nie funkcjonuje, ale poka-
zuje jasno problem, przed którym stoi środowi-
sko naukowe wczasach powszechnego dostępu
do wiedzy. Zbudowanie wydajnej platformy
wymiany wiedzy pod prawnym itechnicznym
względem nie ochroni nauki przed błędami,
które wynikają zkulturowych przyzwyczajeń,
anie zbraku prawnych czy technicznych możli-
wości. Jeśli istotna część badań medycznych ma
dwuletni poślizg pomiędzy wygenerowaniem
iopracowaniem wyników badań aich publika-
cją10, to pytanie onaturę problemu nasuwa się
samo. Iodpowiedź „bo tak” nie jest satysfakcjo-
nująca dla ludzi, którzy desperacko czekają na
pojawienie się nowego skuteczniejszego lekar-
stwa na ich chorobę.
Analogiczne frustracje coraz częściej nie
znajdują ujścia także wśrodowisku naukowym.
Coraz większa świadomość kosztów ponoszo-
nych przez podatników związanych zsyste-
mem publikacji naukowych oraz niebotyczne
zyski wydawców (które wwiększości przypad-
ków też są do sprawdzenia) skutkuje wcoraz
częstszych icoraz bardziej zorganizowanych
protestach. W2010r. system uniwersytetów
kalifornij skich zbojkotował Nature Publishing
Group zpowodu czterokrotnego podwyższania
ceny subskrypcji do czasopism tego wydawcy.
Uczeni zUC zapowiedzieli, że nie będą wysy-
łać manuskryptów do czasopism wydawanych
przez NPG, nie będą recenzować dla nich prac
oraz zrezygnują zfunkcji edytorskich wtych-
że czasopismach. Bojkot zakończył się po cichu
ugodą, której szczegóły nie są publicznie znane,
lecz nie trzeba było długo czekać na kolejną od-
słonę spektaklu. Wstyczniu br powstał portal
The Cost of Knowledge11, wktórym można pod-
pisać zobowiązanie ozaprzestaniu współpracy
(różnego rodzaju) zczasopismami wydawany-
10 J.Sommer, The delay in sharing research data is cost-
ing lives, Nat Med., 2010 Jul.16(7):744. Paradoksalnie, ar-
tykuł nie jest publicznie dostępny.
11 Zob. http://thecostofknowledge.com/

143Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
Część IV
NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
— ELEMENTY MYŚLENIA STR ATEGICZNEGO
mi tym razem przez Elsevier. Wmomencie pisa-
nia tego tekstu portal zebrał ponad 7000 dekla-
racji uczonych zcałego świata. Przyczynkiem
do tej inicjatywy był nawet nie jakiś konkretny
ruch wydawnictwa, co krytyczny wobec jego
praktyk post Timothy’ego Gowersa12, znanego
matematyka ilaureata medalu Fieldsa.
Czym kończy się ignorowanie społecznej
roli otwartości pokazała historia tzw. Climate-
Gate, czyli udostępnienia danych ikorespon-
dencji uczonych zClimatic Research Unit zUni-
wersytetu Wschodniej Anglii. Wkonsekwencji
na jednym zportali dotyczącym tzw. inteligent-
nego projektu (koncepcja utrzymująca, że ze-
wnętrzna siła sprawcza wyjaśnia niektóre cechy
wszechświata) jeden zautorów napisał13: „It may
well be that the public will be forced to protect
itself from organized science, as we now protect
ourselves from organized crime”. [Być może
społeczeństwo zostanie zmuszone do obrony
przed zorganizowaną nauką wpodobny sposób
jak przez zorganizowaną przestępczością].
Punkt zwrotny
Otwieranie nauki pokazuje zarówno skalę, jak
itypy problemów, zktórymi przyjdzie nam się
mierzyć, jeśli koncepcja globalnej wioski ma się
12 Zob. http://gowers.wordpress.com/2012/01/21/
elsevier-my-part-in-its-downfall/
13 Zob. http://www.evolutionnews.org/2009/11/cli-
mategate_a_word_of_advice_t028671.html – autor tego
artykułu jest pracującym zawodowo neurochirurgiem.
udać. Uwagę należy zwrócić na wszystkie trzy
aspekty tego procesu, to jest na aspekt praw-
ny, techniczny ispołeczny, inaczej naprawia-
nie konsekwencji niektórych zaniedbań zajmie
więcej czasu ienergii niż rozwiązanie pewnych
kwestii już na samym początku.
Otwieranie nauki jest punktem zwrotnym
whistorii cywilizacji ajego pełnych konsekwen-
cji na razie nie potrafi my sobie wyobrazić. Pew-
ną wskazówkę może dać nam budowa ifunk-
cjonowanie Wielkiego Zderzacza Hadronów, to
jest wielkiego akceleratora cząstek położonego
na terenach Szwajcarii iFrancji. Jest to jak do
tej pory najdoskonalszy przykład skali proble-
mu naukowego, którego rozwiązania możemy
się podjąć, jeśli zaczniemy otwarcie współpra-
cować. Problem jest na tyle skomplikowany, że
żadna zosób pracujących przy projekcie nie poj-
muje całości procesu, który umożliwia rozwią-
zanie postawionego problemu. Jednakże dzięki
kulturze otwartej wymiany informacji jesteśmy
coraz bliżej jego rozwiązania. Prawdopodobnie
jesteśmy uprogu ery, wktórej będziemy mogli
rozwiązywać nie tylko bardzo trudne problemy
naukowe, ale także te, które uważaliśmy do tej
pory za nierozwiązywalne.
Tekst udostępniony na licencji Creative Com-
mons uznanie autorstwa 3.0 (CC BY 3.0).

144
7 grudnia 2011r. zmarła w Warszawie Profesor Urszula Płowiec (ur. 2 stycznia
1933r. wChełmie) – wybitna ekonomistka, autorka wielu prac naukowych, nauczyciel
i wychowawca, głęboko zaangażowana w życie społeczne środowiska ekonomicznego
oraz wsprawy polityki gospodarczej, społecznej inaukowej kraju.
Po ukończeniu studiów ekonomicznych Urszula Płowiec pracowała w Zakła-
dzie Badań Statystycznych GUS (1956–1958) iMinisterstwie Handlu Zagranicznego
(1952–1962). Wroku 1968 wSGPiS uzyskała stopień naukowy doktora, aw 1976r.
– doktora habilitowanego nauk ekonomicznych; następnie – wlatach 1982 i1989 – ty-
tuły naukowe profesora nadzwyczajnego iprofesora zwyczajnego nauk ekonomicznych.
Do podniesienia jej kompetencji naukowych wzakresie problemów współczesnej eko-
nomii międzynarodowej przyczyniły się dwa półroczne staże naukowe we Francji: wIn-
stitut des Sciences Economiques Appliquées (w1964r., stypendium rządu Francji) oraz
wUniversité de Paris (w1991r., stypendium Wspólnot Europejskich), atakże stypen-
dium GATT wSzwajcarii (1969) oraz stypendium Fulbrighta, wGeorge Washington
University i Brookings Institution w Stanach Zjednoczonych (1982–1984). Od 1962
Urszula Płowiec (1933–2011)

145Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
do 1997r. Urszula Płowiec była pracownikiem naukowym Instytutu Koniunktur iCen
Handlu Zagranicznego wWarszawie (początkowo Zakładu Koniunktur iCen, aobec-
nie – Instytutu Badań Rynków, Konsumpcji iKoniunktur). Wlatach 1976–1982 kie-
rowała Zakładem Metod Planowania iOrganizacji IKCHZ, awlatach 1984–1997 była
profesorem wtymże instytucie. Była koordynatorem rocznych raportów IKCHZ: Polska
polityka handlu zagranicznego za lata 1993–1998 oraz redaktorem naukowym iwspółau-
torem wielu ekspertyz naukowych Instytutu na potrzeby polityki gospodarczej. Aż do lat
ostatnich była członkiem Rady Naukowej Instytutu.Od 1999r. do końca życia Urszula
Płowiec pracowała też wWyższej Szkole Bankowości iUbezpieczeń (obecnie Akademia
Finansów wWarszawie) jako profesor zwyczajny, aod 2008r. także jako zastępca dyrek-
tora Instytutu Zarządzania Ryzykiem wtej uczelni. Wswej pracy naukowej idydaktycz-
nej koncentrowała się na zagadnieniach strategii rozwoju ipodnoszenia innowacyjności
polskiej gospodarki wwarunkach globalizacji oraz na problemach integracji europejskiej
ijej wpływu na politykę gospodarczą Polski. Zajmowała się także metodami sterowania
wymianą zagraniczną izwiększania zewnętrznej konkurencyjności gospodarki oraz kon-
sekwencjami członkostwa Polski wMiędzynarodowym Funduszu Walutowym, Banku
Światowym, WTO (wcześniej GATT) iUnii Europejskiej. Wswej ponad pięćdziesięcio-
letniej aktywności na polu nauk ekonomicznych Profesor Urszula Płowiec wiele uwagi
poświęciła wysiłkom na rzecz zbudowania nowoczesnego, innowacyjnego, otwartego
na świat społeczeństwa polskiego. Dawała temu wyraz wswych licznych publikacjach,
wystąpieniach na różnych forach publicznych iaktywnej działalności wjednostkach na-
ukowo-badawczych, stowarzyszeniach ikomitetach polskich ekonomistów.Będąc specja-
listką od ekonomiki handlu zagranicznego, od początku swej kariery zawodowej propa-
gowała ideę oparcia wzrostu gospodarki narodowej na ekspansji eksportu. Proponowała
konsekwentnie proeksportową politykę gospodarczą, przeciwstawiając się koncepcjom
autarkicznego rozwoju iprowadzenia polityki makroekonomicznej wizolacji od tego, co
dzieje się za granicą – wotoczeniu zewnętrznym, zarówno bliższym, jak idalszym. Wdą-
żeniu do samowystarczalności ekonomicznej oraz rozwijania produkcji antyimportowej,
zazwyczaj małoseryjnej, drogiej imało nowoczesnej, dostrzegała niebezpieczeństwo ni-
skiej efektywności gospodarowania tak na szczeblu przedsiębiorstw, jak icałego kraju,
petry kacji starych metod kierowania iobniżenia dynamiki rozwojowej. Jednocześnie
opowiadała się za utrzymaniem wgestii państwa strategicznych branż, przedsiębiorstw
igrup kapitałowych. Zdecydowanie opowiadała się za całościową reformą sytemu gospo-
darczego, widząc wniej skuteczny sposób na przyspieszenie wzrostu izwiększenie dobro-
bytu społecznego. Zawsze uważnie śledziła zjawiska iprocesy zachodzące wgospodarce
światowej. Wswych pracach szczególnie dużo miejsca poświęcała sprawom europejskiej
integracji gospodarczej ito na długo przed tym, zanim powstały sprzyjające warunki,
aby Polska mogła myśleć odołączeniu się do jednoczącej się Europy. Przy generalnie po-
zytywnym nastawieniu do procesów integracji gospodarczej wramach Unii Europejskiej
nie stroniła od wyrażania krytycznych opinii na temat słabości i ograniczeń wfunk-
cjonowaniu organów unijnych iczołowych państw członkowskich. Przestrzegała przed
wtłaczaniem Polski do roli biednego krewnego „starej Europy” imarginalizacji naszego

146
kraju jako europejskiej peryferii, uzależnionej nie tylko od importu kapitału, ale także od
napływu obcych technologii irozwiązań organizacyjnych. Wostatnich latach Profesor
Płowiec skoncentrowała swe zainteresowania ibadania naukowe na problematyce szero-
ko rozumianej innowacyjności irozwoju gospodarki opartej na wiedzy, upatrując wnich
źródeł zwiększenia dynamiki rozwojowej, konkurencyjności idobrobytu polskiego spo-
łeczeństwa. Ztroską odnosiła się do poziomu istruktury wydatków na badania irozwój
wPolsce, stanu wynalazczości iaktywności patentowej czy kwestii jakości kształcenia.
Najpełniej wypowiedziała się na ten temat wswej ważkiej kontrybucji do zainicjowanej
iredagowanej przez siebie pracy zbiorowej Innowacyjna Polska wEuropie 2020. Szanse
izagrożenia rozwoju (PWE, Warszawa 2010).Od 1990r. Urszula Płowiec była członkinią
Komitetu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, awlatach 1999–2006 – prze-
wodniczącą tego Komitetu. Od 15 września 2009r. była Honorową Przewodniczącą
Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN.Wlatach 1999–2006 współprzewodniczyła, ze
strony polskiej, pracom stałej Komisji Ekonomistów PAN iRosyjskiej Akademii Nauk
(RAN). W2004r. została wyróżniona tytułem doktora h.c. Instytutu Ekonomiki Rosyj-
skiej Akademii Nauk. Od 1990r. była członkinią Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus”
przy Prezydium PAN, atakże Polskiego Towarzystwa Współpracy zKlubem Rzymskim.
Wlatach 1995–2005 uczestniczyła wpracach Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej
przy URM.Urszula Płowiec była też aktywną działaczką Polskiego Towarzystwa Eko-
nomicznego. Wlatach 1985–1990 była wiceprezesem Zarządu Oddziału Warszawskiego
PTE.Wlatach 1990–1997 pełniła funkcję Sekretarza Generalnego Zarządu Krajowego
PTE.Była organizatorką dwóch konferencji międzynarodowych PTE ikilkunastu kra-
jowych, atakże (w1993r.) Kongresu Ekonomistów Polskich.Wroku 2001 została od-
znaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, awcześniej (w1988r.)
Krzyżem O cerskim OOP.Była też (w1986r.) odznaczona Złotą Odznaką Honorową
„Za zasługi dla Warszawy”.
Juliusz Kotyński
* * *
Ze szczególną serdecznością wspominam wieloletnią współpracę zprof. Urszulą
Płowiec wKomitecie Nauk Ekonomicznych PAN iwKomisji Wspólnej Ekonomistów
PAN iRosyjskiej Akademii Nauk.
Profesor U.Płowiec była członkiem KNE od 1990r. Przez dwie kadencje wla-
tach 1999–2006 pełniła funkcję Przewodniczącej tego Komitetu, a w 2009 r. Prezes
PAN nadał Jej tytuł Honorowego Przewodniczącego KNE.W całym okresie kierowa-
nia Komitetem zniezwykłą rzetelnością istarannością czuwała nad doborem szerokiego
spektrum ważnych i trudnych tematów jego prac zzakresu zarówno teorii ekonomii,
jak ipolskiej polityki gospodarczej. Profesor U.Płowiec dążyła do wzmocnienia opi-
niotwórczej roli KNE; starała się, aby zabierał on głos ekspercki wsprawie kluczowych,

147Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012
najbardziej aktualnych zagadnień rozwoju polskiej gospodarki. Wśród 24 zainicjowa-
nych iprowadzonych przez nią plenarnych sesji Komitetu szczególne miejsce zajęła pro-
blematyka członkostwa Polski wUE, wtym przygotowania do akcesji, związane znią
szanse izagrożenia, bariery rozwoju integracji europejskiej. Cykl debat poświęcono także
trzem wymiarom globalizacji, determinantom kryzysu polskich  nansów publicznych,
średniookresowym scenariuszom makroproporcji rozwoju polskiej gospodarki. Odręb-
nym ważnym tematem dyskusji stała się problematyka rolna. Omawiano wizje rozwoju
polskiej wsi wkontekście europejskim iglobalnym oraz determinanty rozwoju rolnictwa
społecznie zrównoważonego. Inne inicjowane przez prof. U.Płowiec ważne debaty doty-
czyły kierunków reformy  nansów publicznych, szkolnictwa wyższego ispołeczeństwa
informacyjnego, polskiego rynku pracy, atakże perspektyw iscenariuszy rozwoju go-
spodarki Chin.Kierując pracami KNE PAN, prof. U.Płowiec dbała oaplikacyjność ich
wyników. Stąd wlatach 2003–2004 wiele opinii KNE przekazano Radzie Strategii Spo-
łeczno-Gospodarczej przy Prezesie Rady Ministrów, aw2005r. przesłano wicepremie-
rowi J.Hausnerowi ekspertyzę Komitetu dotyczącą założeń programu NPR 2007–2013.
Warto dodać, że zinicjatywy prof. Płowiec KNE PAN nawiązał współpracę zKomite-
tem Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN, zktórym przeprowadził wspólne
sympozja nt. rozwoju gospodarki Chin oraz warunków budowy GOW wPolsce.Poza
kierowaniem pracami Komitetu prof. U.Płowiec do 2003r. przewodniczyła działającej
przy KNE Stałej Komisji Wspólnej Ekonomistów PAN iRAN.Wpracach tej Komisji,
zapoczątkowanych w1990r. iprowadzonych na dorocznych sesjach naukowych prze-
miennie wWarszawie iMoskwie, uczestniczą badacze obu krajów, praktycy gospodarczy
istudenci. Sesje te cieszą się dużym zainteresowaniem. Ich tematyka początkowo kon-
centrowała się wokół transformacji systemowej Polski iRosji, anastępnie „newralgicz-
nych” problemów ich bieżącej polityki gospodarczej wwarunkach globalizacji, przełomu
cywilizacyjnego, światowego kryzysu  nansowego irecesji. Obecnie przedmiotem zain-
teresowań badawczych Komisji jest próba identy kacji kierunków zmian tradycyjnego
(anglosaskiego) modelu gospodarki rynkowej. Wyniki prac Komisji są corocznie publi-
kowane wformie książkowej wdwóch wersjach językowych.Prof. U.Płowiec do 2008r.
niezwykle aktywnie uczestniczyła wpracach Komisji Wspólnej, prowadząc sympozja,
wygłaszając na nich interesujące referaty, będąc współautorem wspólnych polsko-rosyj-
skich monogra i takich jak: Infrastruktura gospodarki rynkowej wRosji iwPolsce (2004),
Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski iRosji (2005), Polska iRosja na drodze do