ArticlePDF Available

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicri 1034, 1035, 1036, 1037, 1038 / Miladi 1624/25, 1625/26, 1626/27, 1627/28, 1628/29 Yıllarına Ait Muhasebe Bilançoları

January 2014

DOI:10.7827/TurkishStudies.6912

Authors:

Kadir Arslanboğa

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi

Osmanlı Devleti Balkanlar Saraybosna Gazi Hüsrev Bey

Content uploaded by Kadir Arslanboğa

Content may be subject to copyright.

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014, p. 51-75, ANKARA-TURKEY

GAZİ HÜSREV BEY VAKFIʼNIN HİCRÎ 1034, 1035, 1036,

1037, 1038/ MİLÂDÎ 1624/25, 1625/26, 1626/27, 1627/28,

1628/29 YILLARINA AİT MUHASEBE BİLANÇOLARI*

Kadir ARSLANBOĞA**

ÖZET

Gazi Hüsrev Bey, 16.yyʼda on yedi yıl Bosna Sancakbeyliği

görevinde bulunmuş ve Balkanlardaki Osmanlı fetihlerinde önemli

başarılara imza atmış bir kumandandır. Siyasî ve askerî başarıları

yanında 1531 yılında Bosnaʼda kendi adına bir cami inşa ettirmiştir.

Sonrasında ise gerek vakfiyeler ile gerekse de vakıf yöneticilerinin

marifetiyle imaret, medrese, hankah, zaviye, türbe, mekteb,

kervansaray, çifte hamam, bedesten, hanlar, kütüphane, hastane ve

muvakkithane vd. müesseseler inşa ettirerek bir külliye vücuda

gelmiştir. Bu müesseselere ek olarak Bosnaʼnın en hacimli para vakfını

da kurmuştur. Gazi Hüsrev Bey kurduğu vakıf marifetiyle Bosnaʼya

kazandırdığı müesseselerle, Bosnaʼnın ikinci kurucusu ünvanını

almıştır. Çalışmada Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait Başbakanlık Osmanlı

Arşiviʼnde Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi katalogunda 1576 noʼlu

defterde kayıtlı Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/ Milâdî 1624/25,

1625/26, 1626/27, 1627/28, 1628/29 yıllarına ait 5 yılı kapsayan

muhasebe bilançoları konu edinilmiştir. Bilançolar yardımıyla vakfın

gelir ve giderleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. Defterde 1628/1629

bilançosu sonu itibariyle vakfın borç ve bakaya durumu da ortaya

konulmuştur. Daha öncesinden tahrir defterlerinde ve diğer

çalışmalarda vakfa ait gelir ve giderler ile bilançolardaki gelir ve giderler

karşılaştırılmıştır. Bilançolara ek olarak Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait

olan Başbakanlık Osmanlı Arşiviʼnde Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi

katalogunda 6974 noʼlu defterde bulunan vakfiyeden yararlanılarak

vakfın gelir kaynakları ve personelinin listesi ile bilançoların

transkriptleri de çalışmanın eklerinde verilmiştir.

Anahtar Kelimler: Osmanlı Devleti, Gazi Hüsrev Bey, Bosna,

Vakıf.

*Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu

tespit edilmiştir.

** Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Tarihi El-mek:

kadirarslanboga@hotmail.com

52 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

ACCOUNTING BALANCE SHEETS OF GAZI HUSREV BEY

FOUNDATION IN HIJRI: 1034, 1035, 1036, 1037, 1038 /

GREGORIAN: 1624/25, 1625/26, 1626/27, 1627/28,

1628/29

ABSTRACT

Gazi Husrev Bey served as the governor of the sanjak in Bosnia

for seventeen years in the 16th century and was a commander

achieving great success in the conquests of Ottoman in Balkans. Apart

from his political and military successes, he constructed a self-titled

mosque in Bosnia in 1531. Then, the constructed hospice, madrasa,

hankah lodges, zawiyah, school, caravansary, double bath, bazaar, inn,

library, hospital and timing room through both endowments and

foundation managers; and it became a social complex. In addition to

these establishments, he founded the most voluminous financial

foundation of Bosnia. Gazi Husrev Bey was titled as the second founder

of Bosnia with the establishments he redounded to Bosnia through the

foundation he founded. In this study, the accounting balance sheets

covering 5 years that are 1034, 1035, 1036, 1037, 1038 of the Hijri /

Gregorian: 1624/25, 1625/26, 1626/27, 1627/28, 1628/29 recorded

in the blotter of Gazi Husrev Bey Foundation numbered 1576 in the

catalogue of Topkapi Palace Museum Archives in Prime Ministry

Ottoman Archives were discussed. Through balance sheets, income and

expenses of the foundation were examined in detail. The debt and

remnant statuses of the foundation were revealed in the blotter by

1628/1629 balance sheet. Heretofore, in cadastral record books and in

other studies, the income and expenses of the foundation were

compared to the income and expenses in the balance sheets. In addition

to balance sheets, income resources of the foundation, personnel list

and transcript of the balance sheets were enclosed to the study by

benefiting from the foundation certificate-charter in the blotter of Gazi

Husrev Bey Foundation numbered 6974 in the catalogue of Topkapi

Palace Museum Archives in Prime Ministry Ottoman Archives.

Key Words: Ottoman Empire, Gazi Husrev Bey, Bosnia,

Foundation.

Giriş

Gazi Hüsrev Bey, II. Beyazıtʼın kızı Selçuk Sultan ile Serez Sancakbeyi olan Ferhad

Beyʼin evladı olarak 1480 yılında Serezʼde dünyaya gelmiştir. Kefe Sancakbeyliğiʼne atanan dayısı

Şehzade Mehmed ile 1503ʼte Kefeʼye giden Hüsrev Bey, daha sonra Semendire Sancağıʼna

atanmış ve Belgradʼın fethinde mühim hizmetler görmüştür. Fetih sonrasında 1521 yılında Bosna

Sancakbeyliğiʼne atanan Hüsrev Bey, bu görevinde 1525 yılına kadar kalmıştır. Yayça Kalesiʼnin

zaptında muvaffak olamaması nedeniyle görevinden alınan Hüsrev Bey, az bir süre sonra ikinci

defa Bosna Sancakbeyliğiʼne tayin edilmiştir. Hüsrev Beyʼin Bosnaʼdaki bu ikinci dönemi 1533

yılının sonlarında Semendire Sancakbeyliği görevine atanmasıyla son bulmuştur. 1536 yılında

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 53

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

üçüncü defa Bosna Sancakbeyliğiʼne atanan Hüsrev Bey, 1541 tarihindeki vefatına kadar bu

görevinde kalmıştır.

Bosna Sancakbeyliği görevini toplamda on yedi yıl sürdüren Hüsrev Bey; Knin, Skradin,

Ostravica, Yayça, Banyaluka, Klis gibi bölgenin önemli kaleleri ile Pojega çevresini almış ve

Mohaç Meydan Muharebesiʼnde üstün gayretler göstermiştir.

Serhad boylarında ve savaş

meydanlarında sergilemiş olduğu yiğitlik ve kazandığı başarılar nedeniyle kendisine “Gazi” ünvanı

verilmiştir.

Gazi Hüsrev Bey de sadece askeri alanda göstermiş olduğu başarılar ile devlet sınırlarının

genişlemesine katkıda bulunmamış, aynı zamanda kurduğu vakıfla hem bölgede Türk-İslam

kültürünün yerleşmesine hem de Bosnaʼnın gelişmesine çok ciddi katkılar yapmıştır.

Gazi Hüsrev

Bey Vakfı sayesinde kasaba düzeyindeki Saraybosna gelişerek şehir haline dönüşmüştür.

nedenle Hüsrev Bey, Bosnaʼnın ikinci ve asıl kurucusu olarak nitelendirilmektedir.

Bu gelişmeyi

Bosnaʼyı ziyaretinde Evliya Çelebiʼde şöyle belirtmiştir; “Bosnasarây'ı hâlâ cümleden ma‘mûr u

müzeyyen ve âbâdân bir şehr-i sengistândır”.

1. Gazi Hüsrev Bey Vakfı

Gazi Hüsrev Bey, Bosnaʼda bir külliye inşa ettirmiştir. Bu külliyenin ilk binası H. 937/ M.

1530/31 yılında tamamlanan ve kendi adına yaptırmış olduğu, bugün ise Begova Cami olarak

bilinen yapıdır.

1531 tarihli vakfiye camiyle birlikte külliyenin içerisinde bulunan imaret, hankah,

zaviye (misafirhane), türbe, mekteb ve şadırvana aittir.

1537 tarihli ikinci vakfiye medreseye ait

olup, vakfedilen 700.000 dirhemin, 400.000 dirhemlik kısmı ile 15 odadan olaşan 50 akçelik bir

medrese

yapılması belirtilmiştir. Medrese inşasına tahsis edilen 400.000 dirhemden baki kalan

meblağ ile de muteber kitaplar alınması ve bunların medresede kullanılması vakfiyede

yazılmıştır.

Kitap alımı için tahsis edilen para Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesiʼnin çekirdeğini

oluşturmuştur.

Külliyenin tamamlanmasıyla birlikte kütüphane Kurşunlu Medresesiʼnde faaliyete

geçmiştir.

M. Tayyib Okiç, “Husrav Beg, Gāzî”, İA, C. V/I, İstanbul: 1977, s. 602-3; M. Tayyib Okiç, “Gazi Hüsrev Bey”, DİA,

C. 13, Ankara: 1996, s. 453-4; Hatice Oruç, “Gazi Hüsrev Beyʼin Saraybosnaʼdaki Vakıfları”, Belleten, Sayı 268, s. 645-

646.

Okiç, “Husrav Beg, Gāzî”, s. 602-3; aynı yazar, “Gazi Hüsrev Bey”, s. 453-4.

Oruç, agm, s. 647.

Osmanlı Devletiʼnde vakıflar bulundukları bölgeyi ekonomik olarak bir merkez konumuna yükselttikleri gibi, kurmuş

oldukları cami, medrese, tekke, zaviye ve imaretler gibi müesseselerle birlikte bölgenin İslamlaşmasına ciddi katkılar

sağlamışlardır. Volkan Ertürk, “Osmanlı Devrinde Vize Sancağındaki Selâtin Ve Ümera Vakıfları (1530-1613)”

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/5

Spring 2013, www.turkishstudies.net, s. 282.

Behija Zlatar, “XV. Ve XVI. Yüzyıl Saraybosna Vakıfları”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Uluslararası

Sempozyumu, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2012, s. 59.

M. Tayyib Okiç, “Gazi Husrev Beğ Ve Onun Saraybosnaʼdaki Camiine Bir Minare Daha İlâve Edilmesine Dair Bir

Vesika”, Necati Lugal Armağanı, Ankara: TTK, 1968, s. 464.

Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (Haz.) Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, C. V, İstanbul:

Yapı Kredi Yayınları, 2001, s. 224.

Zlatar, agm, s. 59; Oruç, agm, s. 648.

Okiç, agm, s. 481.

Medreselerin dereceleri, müderrislerin kıdemleriyle alakalı idi. En yüksek medrese derecesi müderrisinin 60 akçe aldığı

medreselerdi. Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait olan medresede en yüksek derecenin bir alt kıdemi olarak 50 akçelik

medreseydi ve Sahn-ı seman medreseleriyle derecesi aynı idi. Mehmet İpşirli, “Medrese”, DİA, C. 28, Ankara:2003, s.

330.

VGM, 633, s. 139-142.

Oruç, agm, s. 655.

Fikret Karçiç, “Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi”, DİA, C. 13, Ankara: 1996, s. 458.

54 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait müesseselerden buraya kadar bahsedilenler haricinde, H.

1034/M. 1624/25 yılına kadar vakfiyelerde yazılı olmayıp daha sonra inşa ettirilen ve vakfa dahil

olanlar vardır. Bunlardan ilkini Taşlıhan isimli han oluşturmaktadır.

İkincisini, içerisinde 48

bölmesi dışarısında ise 27 dükkanı olan arasta şeklindeki bedesten inşası;

üçüncüsünü çifte

hamam inşası teşkil etmektedir. Dördüncüsü ise 17. yüzyılda vakıf mütevellileri tarafından

yaptırılan bir saat kulesidir.

Çalışmada incelenen son bilanço tarihi olan H. 1038/M. 1628/29 yılından sonraki muhtelif

tarihlerde de vakfa; Moriça Han, Han-ı Cedid, İmaret Han, Kolluk Han, hazire,

hastane ve

muvakkithane

müesseseleri eklenmiştir.

1530/31 yılında cami inşaatıyla başlayan Gazi Hüsrev Bey Vakfı Külliyesiʼne ait

kütüphane, imaret, tabhane ve mekteb binalarından bugün hiçbiri ayakta kalmamıştır.

Yalnız

koleksiyonları yıllar itibariyle zenginleştirilen ve faaliyetini birkaç değişik binada sürdüren Gazi

Hüsrev Bey Kütüphanesiʼnin koleksiyonları 1991 yılındaki savaşta üstün gayretler neticesinde

korunarak, 1996 yılında eski Kız İmam-Hatip Lisesiʼnde tekrardan hizmete sunulmuştur.

Gazi Hüsrev Bey kurmuş olduğu vakfın idamesi için gerekli olan gelir kaynaklarını

vakfetmiştir. Öncelikle Gazi Hüsrev Bey babasından kendisine miras kalan Serezʼdeki çiftliği

vakfetmiştir. Bununla birlikte 1533 yılında Kanuni Sultan Süleyman temlikname yoluyla Gazi

Hüsrev Beyʼe geniş araziler vermiştir.

Bunlara ek olarak Gazi Hüsrev Bey kendi mal varlığından

gayrimenkul ve menkul malları da vakfetmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Topkapı Sarayı

Müzesi Arşiviʼnde 6974 tarihli defterde (BOA, TSMA D. 6974) kayıtlı olan Gazi Hüsrev Bey

Vakfı’na ait vakfiyeye göre vakfedilen gelir kaynakları Ek 1ʼde gösterilmiştir.

Vakfiyeye göre

Semavi Eyice Taşlıhanʼı Taşhan olarak isimlendirmektedir. Taşhanʼın inşa tarihiyle ilgili kesin bir tarih vermemektedir,

fakat diğer hanlara göre esas vakıf olduğunu belirtmiştir. Taşhanʼın iki kısımdan oluştuğunu, bunlardan ilkinin bir kare iç

avlu çevresinde iki katlı sıralanan odalardan müteşekkil olduğunu belirtmiştir. İkinci kısmının ise kervansaray olduğu

ihtimali üzerinde durmaktadır. Semavi Eyice, “Gazi Hüsrev Bey Külliyesi”, DİA, C. 13, Ankara: 1996, s. 457; Ekrem H.

Ayverdi ise Taşlı Hanʼın tek katlı, büyük kargir bir bina olduğunu ve müştemilatında ahır ve misafir odaları

bulunduğunu, buranın ve bedestenin medrese inşasından sonra 1540ʼlara doğru inşa edildiğinin tahmin olunduğunu

belirtmiştir. Ekrem Hakkı Ayverdi, “Yugoslavyaʼda Türk Abideleri Ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, C. III, Ankara:

1956 s. 205; Oruç ise Taşlıhanʼın kervansaray olduğunu ve kervansaray gelirlerine ise ilk defa 1563/65 tarihli tahrirde

rastlanıldığını belirtmektedir.

Oruç, agm, s. 666.

Ayverdi, agm, s. 204.

Eyice, agm, s. 457.

Ae, s. 457.

Ramize Derya Güler, “Bosna-Hersek, Gazi Hüsrev Bey ve Külliyesi”, Sakarya Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, 2004, s. 70-73.

Mehmet İbrahim, “Gazi Hüsrev Bey Külliyesi ve Bosna-Hersekʼteki Son Durum”, X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara:

Vakfılar Genel Müdürlüğü, 1992, s. 181; Osmanlı Devletiʼnin Balkanları terk etmeye başlamasıyla birlikte Avusturya-

Macaristan Devleti başta olmak üzere, bölgede hakimiyetini artıran devletler, Osmanlı döneminde vakıflar eliyle yapılan

yapıları yıkmışlardır. Mehmet Ekiz, “İşgal Sonrası Bosna-Hersek’te Eski Eser Ve Vakıf Eserleri: Vatan Gazetesi

Örneği”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 7/1 Winter 2012, www.turkishstudies.net, s. 1006.

Karçiç, agm, s. 458.

Okiç, “Gazi Hüsrev Bey”, s. 453-454.

Vakfiyede, yazıldığı tarihe ait herhangi bir kayıt düşülmemiştir. Vakfın 1537 tarihine kadar üç vakfiyesi

bulunmaktadır. İkinci vakfiye medrese inşasıyla alakalıdır. Üçüncü vakfiye ise birinci vakfiyeye ek olarak

düzenlenmiştir. VGM, 633, s. 139-142; Okiç, “Gazi Husrev Beğ Ve Onun Saraybosnaʼdaki Camiine Bir Minare

Daha İlâve Edilmesine Dair Bir Vesika”, s. 483-4; Ek 1 ve 2ʼde bir kısım bilgileri verilen vakfiyede ise medrese

inşası değil, medresede görevli personel ile bunların maaşları zikredilmektedir. Ayrıca çifte hamam ve kervansaray

hakkında 1537 tarihine kadar olan vakfiyelerde de bir malumat bulunmamaktadır. Ek 1 ve 2ʼde bir kısım bilgileri verilen

vakfiyede ise her iki müessesenin bulunduğuna dair kayıt bulunmaktadır. Oruç, bu iki müesseseye ait gelirlerin 1540/42

tahririnde zikredilmediği, ancak 1563/65 tarihli tahrir kayıtlarında rastlanıldığından yola çıkarak, bu iki müessesenin

bahsedilen iki tahrir arasında inşa edildiğini veyahut inşalarının tamamlandığını belirtmektedir. Oruç, agm, s. 665; Bu

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 55

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

gayrimenkul olarak Gazi Hüsrev Beyʼin vakfettiği mallar; çiftlikler, evler, mülkler, karyeler

(köyler), kervansaray, çok sayıda dükkan, değirmenler, mezralar, tarla, çayır ve ekinlikler

çiftliklerde yaşayan kullar ve cariyelerle birlikte onların evlatları, yüz elli adet kovanla birlikte yüz

baş kısrak ile yine yüz baş inek ve bunların yavrularından oluşmaktadır.

Menkul olarak ise sultânîye ve efrenciye

altın paralar, altın avadanlık, gümüş, laʻl, inci,

elmas ve yakutlar, cevherler, kılıçlar ve nakit para vakfedilmiştir. Vakfedilen nakdin yekûnu ise

3.667.000 akçedir.

Medreseye tahsis edilen paradan baki kalan 300.000 dirhemle ise, 10 dirhemi 11 dirhem

oranında işletilmek üzere para vakfı kurulmuştur.

Vakfedilen 300.000 dirhem ise 1.200.000

akçeye tekabül etmektedir.

2. Vakıf Muhasebe Bilançoları

Vakfiyeler, kurulan vakfın nasıl idare edileceği, gelirlerinin neler olduğu ve bu

gelirlerinden hangi personele ne kadar harcanacağı ve vakıftan kimlerin yararlanacağı gibi

konuların yer aldığı belgelerdir.

Muhasebe bilançoları/icmalleri görünüşte bir vakfın senelik gelir

ve giderlerini göstermektedir. Esasında ise vakfın şartları için tahsis edilen gelirlerin, söz konusu

şartlar dâhilinde sarf edilme durumunu denetleyerek, kuruluşundan o ana değin vakfın iktisadî ve

malî faaliyet raporu hüviyetini haiz belgelerdir.

Çalışmada Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait beş yıllık muhasebe icmal suretleri incelenmiştir.

Söz konusu icmaller, vakfın bir senelik gelir ve giderlerini göstermesi nedeniyle, çalışmada

muhasebe bilançoları olarak nitelendirilmiştir. Bu bilançolar hicrî tarih olarak 1034, 1035, 1036,

1037 ve 1038 yıllarına aittir.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait muhasebe bilançoları Başbakanlık

Osmanlı Arşiviʼnde Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi katalogunda 1576 numaralı defterde (TSMA. D.

1576) kayıtlıdır. Defter her bir poz bir varak olmak üzere, toplam 7 pozdan müteşekkildir ve defter

ebatları hakkında künyede herhangi bir malumat bulunmamaktadır. Defterin ilk pozu kapak,

sonraki 5 poz, her pozun bir yıllık muhasebe bilançosu olmak üzere vakıf muhasebe bilançolarına,

son iki poz ise vakfın borç alacak durumunu ortaya koyan bilgilere aittir.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın bilançolarının hepsi, Muharrem ayının başından başlayarak

Zilhicce ayının son gününe kadarki süreyi kapsayarak tam bir hicrî yıldır. Milâdî takvim olarak ise;

H. 1034 yılı 14 Ekim 1624-2 Ekim 1625, H. 1035 yılı 3 Ekim 1625-21 Eylül 1626, H. 1036 yılı 22

açıklamalardan yola çıkarak Ek 1 ve 2ʼde bir kısım bilgileri verilen vakfiyenin, 1540 yılı sonrasında 1537 tarihli

vakfiyeye zeyl/ek olarak düzenlenmiş olması kuvvetle muhtemeldir.

Tahrir defterlerinde mezra ve ekinlik sözcükleri dönemsel yerleşim yerlerini veyahut artık meskun olmayan köyleri

ifade etmekteydi. Halil İnalcık ve Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğuʼnun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Çev.

Halil Berktay), Cilt 1, 2. Bs, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2000, s. 209.

TSMA, D. 6974, s. 3-8.

Sultânî paraları, Yavuz Sultan Selimʼin Mısırʼı fethinden sonra orada basılan altın paralara denilmektedir. Bu isimle

birlikte aynı paralara eşrefîʼde denilmekteydi. Osmanlıʼda yabancı altın paralar genellikle hangi ülkeye aitse oranın

ismiyle adlandırılırken, genel olarak yabancı altın paralarda efrenciye ismi de kullanılmaktadır. İsmail Galib, Takvim-i

Meskûkât-ı Osmâniye, Kostantiniye: Mihran Matbaası, 1307, s. 70-80; Sultanîye ve efrenciye altın paraların rayiçlerinin

her birinin 55 osmânî akçeye tekabül ettiği vakfiyede belirtilmiştir. TSMA, D. 6974, s. 7b.

TSMA, D. 6974, s. 8a-8b.

VGM, 633, s. 139-142.

Vakfa dahil edilen menkul değerler içerisinde 30.000 dirhem gümüşün, bir dirheminin 4 akçeye rayiç olduğu ve

toplamda 120.000 akçeye tekabül ettiği belirtilmiştir. TSMA, D. 6974, s. 8a.

Osman Gazi Özgüdenli, “Vakfiye”, DİA, C. 42, Ankara:2012, s. 466.

Okiç, vakfa ait en eski bilançonun Hicrî 1174/ Milâdî 1760/1761 tarihli olduğunu belirtmiştir. Okiç, “Gazi Husrev

Beğ Ve Onun Saraybosnaʼdaki Camiine Bir Minare Daha İlâve Edilmesine Dair Bir Vesika”, s. 481; Makaledeki

bilançolar ise bu tarihten çok öncesine aittir. Muhtemelen bu durumun nedeni, daha önce arşivde tasnif edilmemiş/açık

olmayan katalogların araştırıcıların hizmetine sunulmasıdır.

56 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Eylül 1626-11 Eylül 1627, H. 1037 yılı 12 Eylül 1627-30 Ağustos 1628, H. 1038 yılı 31 Ağustos

1628-20 Ağustos 1629 tarihlerine tekabül etmektedir. Hicrî yılların her biri milâdî olarak iki yıla

nispet etmektedir. Bu durum ise makalede rakam fazlalığına sebebiyet vereceğinden, bilançolar

tarihlenirken hicrî yıla ait ayların hangi milâdî yılda daha fazla aya isabet ediyorsa o milâdî yıl,

çalışmada muhasebe bilançosunun yılı olarak yazılmıştır. Böylece muhasebe bilançolarının tarihleri

1625, 1626, 1627, 1628 ve 1629 yılları olarak çalışmanın ilerleyen aşamalarında kullanılmıştır.

Muhasebe bilançolarında kayıtlar üç başlık altında tutulmaktadır; gelirler kısmı olan asl-ı

mâl, giderleri gösteren vuzi‘a min zâlik ve bakiyeleri veren el-bakī fasıllarından oluşmaktadır.

Muhasebe icmallerindeki kayıtları ise; malî kayıtların genelinde bulunan belgenin mahiyetini

belirten başlık

haricinde vakfın gelirlerini gösteren el-mahsûlât ve giderlerini gösteren masârifât

adıyla iki başlıktan oluşmaktadır. Buradan da anlaşılacağı gibi icmallerde, bilançolardaki el-baki

kısmı bulunmamaktadır. Mahsûlât ve masârifât başlıkları altında gelir ve gider kayıtları rika

hattıyla öbekler halinde tutulmuştur. Kayıtlarda gelir ve gider kısımlarının her birinin sonunda

bakayalar, gelir fazlalıkları ve borç olarak kalan meblağlar işlenmiştir. Bu kayıt şekli, günümüz

muhasebe anlayışından uzak olması sebebiyle bilançoları anlamamızı zorlaştırmaktadır. Bundan

dolayı bilançolara ait gelir ve giderlerin çoğunun aynı kalemlerden oluşması nedeniyle gelirlerin ve

giderlerin alt alta yazılarak, yıllar itibariyle gerçekleşen durumları Ek 3 ve Ek 4ʼte verilmiştir. Yine

metin içerisinde bugün lisanımızda çok fazla kullanılmayan kelimelerin, günümüzdeki anlamları da

parantez içlerinde belirtilmiştir.

3. Vakfın Gelirleri

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait gelirler aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere dört kısımda

işlenmiştir. İlk olarak geçmiş dönem veyahut yıl içinde tahsil edilemeyip bilanço kayıtlarında gayr-

i makbûz olarak geçen bakayalar, devamında önceki yıllara ait bilanço fazlalıkları olan ziyadeler ile

akabinde gelirlerden yapılan tahsilat ve son olarak da bu üçünün toplamı gösterilmiştir.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın 1625 yılına ait gelirleri 637.252 akçedir. Vakfın 1626 yılına ait

gelirleri toplamda 631.728 akçedir, bu meblağ içerisinde 43.385 akçe bakaya olarak kalırken, tahsil

edilen meblağ 588.343 akçedir. 1627 bilançosunda vakıf gelirleri toplamda 646.137 akçedir. Bu

meblağdan 31.815 akçe bakaya kalmış ve tahsil edilen tutar 614.322 akçedir. Vakfın 1628 yılına ait

bilançosunda toplam gelirleri 639.845 akçe iken, bakaya olarak 31.627 akçe kalmış ve tahsil edilen

meblağ ise 608.218 akçedir.

Tablo 1: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın Gelirleri

Bilanço Yılları

Bakaya

Ziyade

Tahsilat

Toplam Gelir

H. 1034/ M. 14 Ekim 1624 - 2 Ekim 1625 (1625)

637.252

H. 1035/ M. 3 Ekim 1625 - 21 Eylül 1626 (1626)

43.385

588.343

631.728

H. 1036/ M. 22 Eylül 1626 - 11 Eylül 1627 (1627)

31.815

614.322

646.137

H. 1037/ M. 12 Eylül 1627 - 30 Ağustos 1628 (1628)

31.627

608.218

639.845

H. 1038/ M. 31 Ağustos 1628 - 20 Ağustos 1629 (1629)

612.998

45.199

33.742

691.939

Kaynak: TSMA. D. 1576.

1629 bilançosunda o yıla ait vakıf gelirleri 646.740

akçedir. Bu meblağa bir önceki

seneden gelir fazlalığı olan 45.199 akçe tutarındaki ziyade de eklenince toplamda gelir tutarı

691.939 akçe yapmaktadır, fakat bu kaydın yanına vakfın gelirlerinin bu meblağ olmadığı notu

düşülmüştür. Buna ilaveten bu bilançoda diğer yıllardan farklı olarak hem o seneye ait bakaya hem

“İcmâl-i sûret-i muhâsebe-i evkāf-ı merhûm Gāzî Hüsrev Beğ der-şehr-i Saraybosna an-mahsûl-i çiftlikhâ ve

kârbânsarây ve dekâkîn ve mukātaʻât-ı … der-Saray maʻa mahsûl-i hammâm ve dekâkîn der-kasaba-i Pojega an evkāf-ı

mezbûre ve ihrâcât-ı câmiʻ-i şerîf ve ʻimâret-i merhûm el-mezbûr der-Saray …” TSMA, D. 1576, s. 1.

Bilançoda gelir toplamı 636.740 akçe verilmiştir. Bizim toplamımız ise defterde belirtilen meblağdan 10.000 akçe fazla

çıkarak 646.740 akçe yapmaktadır.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 57

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

de daha önceki senelere ait bakaya toplamları verilmiştir. Bakayalardan 1629 yılına ait olanı

466.161 akçe, önceki senelere ait olanların toplamı ise 146.837 akçedir. Bu iki bakaya meblağının

toplamı 612.998 akçe yapmaktadır. Bilançonun mahsulat faslının sonunda bu iki bakaya meblağı

toplam gelirden düşürülerek, o yılda tahsil edilen gelirin 78.941

akçe olduğuna dair kayıt

düşülmüştür. Tahsil edilen meblağ da tablomuzdaki 1629 yılına ait olan satırdaki ziyade ile tahsilât

meblağlarının toplamıdır.

Vakıf gelirlerinin içerisinde en önemli kalemi çiftlik gelirleri oluşturmaktadır. Vakfın kendi

mülkü olan çiftliklerindeki tüm gelirler vakfa aitken; Kanuni Sultan Süleyman tarafından

temlikname ile verilen çiftliklerde ise yaşayan reayanın rüsumatı devletin, sair mahsulat ile hububat

öşrü de vakfın gelirini oluşturmaktadır.

Vakfın çiftliklerden elde ettiği gelirler; 1625 yılında

375.000 akçe, 1626 yılında 407.385 akçe, 1627 yılında 409.300 akçe, 1628 yılında 411.700 akçe ve

1629 yılında ise 427.700 akçedir. Çiftliklerden elde edilen gelirler yıllar itibariyle artış

göstermektedir. Vakfın toplam gelirlerinin 1625 yılında %58.85ʼini, 1626 yılında %64.49ʼunu,

1627 yılında %63.35ʼini, 1628 yılında %64.34ʼünü ve 1629 yılında da %66.13ʼünü çiftlik gelirleri

oluşturmaktadır.

Tablo 2: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın Çiftlik Gelirleri

Çiftlik Gelirleri

1625

1626

1627

1628

1629

Çiftlik-i Kuzmalaranya? maʻa Zağor

220.000

Çiftlik-i İdnoluka

70.000

68.000

70.000

75.000

Çiftlik-i Kojulova

85.000

86.000

96.600

94.000

110.000

Çiftlik-i Krovişte

33.385

22.700

Toplam

375.000

407.385

409.300

411.700

427.700

Toplam gelir içerisinde oranları %*

58,85

64,49

63,35

64,34

66,13

Kaynak: TSMA. D. 1576

* Yüzdeler hesaplanırken ziyadeler ve bakayalar tablolarda dikkate alınmamıştır. Sadece mahsulat kısmının sonunda o

yıla ait olarak vakfa ne kadar gelir gelmesi gerekiyorsa, o meblağ dikkate alınmıştır.

Çiftlik gelirleri içerisinde Teşne Nahiyesiʼndeki Kuzmalaranya? ve Zağor çiftliklerinden

vakfın elde ettiği gelir miktarı muhasebe bilançoları itibariyle her yıl 220.000 akçedir. Fakat, 1629

yılına ait olan 220.000 akçelik gelir bakaya olarak kalmıştır. BOA TT

tasnifi içerisindeki 462

numaralı H.975/M.1567-68 tarihli defterde Kuzmalaranya çiftliğinin on iki köyden oluştuğu ve

gelirinin 57.453 akçe olduğu kaydedilmiştir.

Aynı şekilde 1604 yılındaki tahrirde de çiftlikten

elde edilen gelir 57.453 akçedir.

Çalışmada incelenen bilançolardaki gelir ise bu meblağın çok

üstündedir. Bu durumda tahrirlerdeki meblağın sadece Kuzmalaranya çiftliği gelirlerine ait olması

lazım gelmektedir. Bilançolarda ise söz konusu çiftlik gelirlerine muhtemelen Zagorye

Nahiyesiʼnde bulunması sebebiyle Zağor adıyla isimlendirilen çiftlik gelirlerinin de eklenmesiyle

gelirdeki artış gerçekleşmiş olmalıdır.

1567/68 yılındaki tahrire göre Yayça Nahiyesiʼnde bulunan İdnoluka çiftliği on sekiz

köyden oluşmaktadır ve bu tarihteki geliri 25.338 akçedir.

İncelenen bilançolarda ise söz konusu

çiftlikten tahsil edilen gelir 1625 yılında 70.000 akçe iken, bir sonraki yıl olan 1626 yılında 68.000

akçeye düşmüştür. 1627 yılında ise tekrardan 70.000 akçe gelir elde edilen çiftlikten, 1628 ile 1629

Bilançoda bu meblağ gelirlerin 10.000 akçe eksik toplanması neticesinde 68.731 akçe olarak kaydedilmiştir.

Oruç, agm, s. 659; Bu durum ise Kanuni tarafından vakfa tahsis edilen çiftliklerde divânî-malikâne sistemi olan ikili

toprak sahipliği uygulamasının varlığını göstermektedir. Buna göre toprak sahibinin öşürdeki payı malikâne, devletin

payı ise divanî olmaktadır. Geniş bilgi için bkz. İnalcık ve Quataert, age, ss. 170-4.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (BOA_TT_d).

İsmet Binark, “Başbakanlık Osmanlı Arşiviʼnde Bulunan 164 (Hicrî 935-937/Milâdî 1528-1531) Ve 462 (Hicrî

975/Milâdî 1567-1568) Numaralı Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bosna Vakıfları”, X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara:

Vakfılar Genel Müdürlüğü, 1992, s. 218.

Oruç, agm, s. 663.

Binark, agm, s. 218.

58 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

yıllarında 75.000 akçe gelir tahsil edilmiştir. Görüldüğü üzere 60 sene sonrasında çiftlik

gelirlerinde ciddi bir artış meydana gelmiştir.

Vakfın diğer bir çiftliği ise Kojulova çiftliğidir. Bu çiftlikten vakfın elde ettiği gelir; 1625

yılında 85.000 akçe, 1626 yılında 86.000 akçe, 1627 yılında 96.600 akçe, 1628 yılında 94.000 akçe

ve 1629 yılında ise 110.000 akçedir. Vakfın gelirlerini gösteren beş yıllık süre sonunda Kojulova

çiftliğinden elde edilen gelir %28 oranında artış göstermiştir. Ancak, Kojulova çiftlik gelirlerinden

1627 ve 1628 yıllarında her iki yıl toplamında 68.100 akçe, 1629 yılında ise 110.000 akçe bakaya

olarak kalmıştır.

Vakfa ait bilançolarda belirtilen son çiftlik geliri ise Krovişteʼde bulunan çiftliğe aittir.

1625 yılında çiftlikten herhangi bir gelir gelmemiştir. 1626 yılında 33.385 akçe vakıf kasasına

girmiştir. Yalnız, bilançonun gelir yekûnu hesaplanırken bakaya olarak 31.844 akçenin kaldığı

belirtilerek, bu meblağ toplam gelirden çıkartılmıştır. Benzer şekilde 1627, 1628 ve 1629 yıllarında

çiftlik geliri olarak her yıl vakıf hazinesine 22.700 akçe girdiği görülmektedir. Diğer çiftlik

gelirlerinde bakayalar görüldüğü gibi, Krovişte çiftliğinden de vakfa gelmesi gereken 1627, 1628

ve 1629 yıllarına ait gelirler bakaya olarak kalmıştır.

Vakfın gelirlerini oluşturan bir diğer fasıl ise karbansaraydan (kervansaray), Saray ve

Pojegaʼdaki hamam ve dükkanlardan, mahkeme binasından ve Yahudilerin kaldığı evlerden elde

ettiği kira gelirleridir. Vakıf bu gelirlerden 1625 yılında 169.982 akçe, 1626 yılında 171.320 akçe,

1627 yılında 173.360 akçe, 1628 yılında 174.080 akçe, 1629 yılında ise 168.080 akçe gelir elde

etmiştir. Vakfın toplam gelirleri içerisinde icare gelirlerinin oranı çiftlik gelirlerinden sonra

gelmektedir. İcare gelirleri vakıf gelirlerinin 1625 yılında %26.67ʼsini, 1626 yılında %27.12ʼsini,

1627 yılında %26.83ʼünü, 1628 yılında %27.21ʼini ve 1629 yılında da %25.99ʼunu

oluşturmaktadır. Tablo 3: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın İcâre Gelirleri

İcâre Gelirleri

1625

1626

1627

1628

1629

İcâre-i dekâkîn (1628 ma'a beytüʼl-yehûd)

86.182

86.550

87.270

94.350

İcâre-i kârbânsarây

57.000

58.000

60.000

54.000

İcâre-i hamâm der-nefs-i Sarây

15.200

İcâre-i beytü’l-yehûd der-Saray

7.070

7.080

İcâre-i mahkeme-i der-kurb-ı hânegân der-Saray

2.880

[İcâre] Hamâm ve dekâkîn der-nefs-i kasaba-i Pojega

1.650

1.610

1.650

Toplam

169.982

171.320

173.360

174.080

168.080

Toplam gelir içerisinde oranları %

26,67

27,12

26,83

27,21

25,99

Kaynak: TSMA. D. 1576

Arşivden temin edilen tarihsiz vakfiyede vakfa ait dükkanların sayısı 60 olarak verilmiştir.

1540/2 yılında vakfa ait dükkan sayısı ise 48ʼdir. 1565 yılında 61 olan dükkan sayısı, 1604

tarihinde 92 dükkana ulaşmıştır.

Büyük ihtimalle zikrolunan bu dükkanlar bedestene aittir. Söz

konusu dükkanlardan vakfın elde ettiği gelirler 1625 yılında 86.182 akçe, 1626 ve 1627 yıllarında

86.550 akçe, 1628 ve 1629 yıllarında da 87.270 akçedir. 1629 yılındaki dükkan gelirleri Yahudi

halkına kiralanan ve bilançolarda beytüʼl-yehûd olarak isimlendirilen evlerin kiralarından gelen

gelirlerle birlikte toplamda 94.350 akçe olarak vakıf kasasına girmiştir. Dükkan kiralarından 1625

yılında 4.109 akçe, 1626 yılında 8.044 akçe, 1627 yılında 9.115 akçe, 1628 yılında 8.927 akçe ve

1629 yılında 21.512 akçe bakaya olarak kalmıştır.

Oruç, agm, s. 666-7.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 59

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Vakfın icare gelirleri içerisinde yekûn tutan bir diğerini karbansaray

(kervansaray) geliri

oluşturmaktadır. Kervansaray gelirine ilk defa 1563/65 tarihli tahrirde rastlanılmıştır.

Kervansarayʼdan vakfa 1565 yılında 30.000 akçe

, 1567/68 yılında ise 47.000 akçe

vakıf

kasasına girmiştir. Kervansarayʼdan bilançolara göre 1625 yılında 57.000 akçe, 1626 yılında

58.000 akçe, 1627 ve 1628 yıllarında 60.000 akçe, 1629 yılında ise önceki bilançolara göre bir

düşüş gerçekleşerek 54.000 akçe vakfa gelir gelmiştir. Görüldüğü üzere kervansaray gelirlerinde

tahrir kayıtlarıyla karşılaştırıldığında incelenen bilanço yıllarında artış gerçekleşmiştir.

Gazi Hüsrev Bey Vakfı, Saraybosnaʼdaki çifte hamamdan bilanço yıllarının tümünde

senelik 15.200 akçe gelir elde etmiştir. Yine Saraybosnaʼda vakfın mülkü olan evlerde kalan ve

bilançolarda beytüʼl-yehûd olarak belirtilen gelirlerinden 1625 yılında 7.070 akçe, 1626, 1627,

1628 ve 1629 yıllarında 10 akçe artarak 7.080 akçe gelir elde etmiştir. 1629 yılındaki gelir ise

dükkan icareleriyle birlikte birlikte vakıf kasasına girmiştir.

Vakıf, Saraybosnaʼda mülk bir evini mahkeme binası olarak kullanılması için kiraya

vermiştir. Kiraya verilen bu evden vakfa gelen gelir senelik 2.880 akçedir ve incelenen her yılda

aynı meblağ vakıf kasasına girmiştir.

Vakfa, Pojegaʼdaki hamam ve dükkanlardan 1625, 1627, 1628 ve 1629 yıllarında 1.650

akçe, 1626 yılında ise 1.610 akçe gelir gelmiştir.

Vakfın gelirleri içerisinde zemin, kazizhane (ipek atölyesi) ile bostan mukataaları da

bulunmaktadır. Mülkiyeti vakfa ait olup, üzerindeki bina ile dikilen ağaçların mutasarrıfın mülkü

olduğu ve arsa için tayin edilmiş olan yıllık kira değerine mukataa, icare-i zemin veya icare-i

seneviye denilmektedir.

Vakıf, mukataa gelirlerinden; 1625 yılında 2.315 akçe, 1626 yılında 2.210 akçe, 1627

yılında 1.910 akçe, 1628 yılında 2.174 akçe ve 1629 yılında ise 2.155 akçe gelir elde etmiştir.

Mukataa gelirleri içerisinde dört gelir kalemi dikkat çekmektedir. Bunlardan ilki senelik geliri 670

akçe olan Mostaniçe Nehri yakınlarındaki zemin mukataasıdır. İkincisi Milaçka Nehri

yakınlarındaki zemin mukataasıdır. Bu mukataadan vakfa her yıl 620 akçe gelmektedir. Üçüncüsü

ise vakıf kurulduktan sonra vakıf gelirlerine dahil olan Siyavuş Paşaʼnın kazîzhânesinden (ipek

atölyesi) elde edilen 400 akçelik gelirdir. Bu gelir 1627 yılında vakıf kasasına girmemiştir.

Muhtemelen bakaya olarak ileriki tarihlerde vakıf kasasına dâhil olmuştur. Sonuncusu ise

Saraybosnaʼdaki hamama ait olan mukataa-i zemin geliridir. Bu gelir kaleminden vakfa incelenen

bilanço yıllarının her birinde 240 akçe gelir gelmiştir.

Tablo 4: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın Mukataa Gelirleri

Mukataa Gelirleri

1625

1626

1627

1628

1629

Mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı Mostaniçe

670

Mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı nehr-i Milaçka

620

Mukātaʻa-i kazîzhâne-i merhûm Siyavuş Paşa

400

Mukātaʻa-i zemîn an-zevâyid-i hamâm der-Saray

240

Kervansaraylar, işlek caddelerde, konaklama noktalarında, ticaretin yoğun olduğu şehirlerde yolcuları barındırmak,

malların yerlerine teslim edilinceye kadar muhafazası için inşa edilen binalara verilen isimdir. Mehmet Zeki Pakalın,

Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983, s. 247.

Oruç bu bilgiye ilaveten 1540/42 tahrir kayıtlarında kervansarayla alakalı olarak bir kaydın bulunmadığını belirterek,

kervansarayın 1540/42 ile 1563/65 yılları arasında inşa edildiğini zikretmektedir. Oruç, agm, s. 665; Okiç, 1557 tarihinde

bedesten ve Taşlıhanʼın (kervansaray) mevcudiyetine dair kayıtların olduğunu belirtmiştir. Okiç, “Gazi Husrev Beğ Ve

Onun Saraybosnaʼdaki Camiine Bir Minare Daha İlâve Edilmesine Dair Bir Vesika”, s. 477.

Oruç, agm, s. 660.

Binark, agm, s. 240.

Nazif Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,

1995, s. 256.

60 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı câmiʻ-i İskender

160

Mukātaʻa-i zemîn zevâyid-i hâne-i saʻâtî

120

160

130

120

Mukātaʻa-i zemîn zevâyid-i dekâkîn serrâçhâne

Mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı medrese

Mukātaʻa-i bostân der-kurb-ı câmiʻ-i şerîf

Mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı Varoş

Mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı câmiʻ-i Çıkrıkçı

Mukātaʻa-i zemîn an-zevâyid-i dekâkîn

Mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı kârbânsarây

Toplam

2.315

2.210

1.910

2.174

2.155

Kaynak: TSMA. D. 1576.

Mukataa geliri olarak İskender Cami yakınındaki zemin mukataasından 1625 ve 1627

yıllarında 160ʼar akçe, saathane zemin mukataasından 1625 yılında 120 akçe, 1626 yılında 160

akçe, 1627 yılında 130 akçe, 1628 ve 1629 yıllarında ise 120ʼşer akçe vakıf kasasına girmiştir.

Saraçhane dükkanının zemin mukataasından her yıl 50ʼşer akçe, medrese yakınlarındaki zemin

mukataasından 1625, 1626, 1627 yıllarında 40ʼar akçe, 1628 ve 1629 yıllarında ise 45ʼer akçe

vakfa gelir girmiştir. Hüsrev Bey Camiʼnin yakınındaki bostanın zemin mukataasından vakfa 1625,

1628 ve 1629 yıllarında 10ʼar akçe, 1626 yılında 20 akçe gelir gelirken, 1627 yılında ise vakıf

kasasına mukataadan herhangi bir meblağ gelmemiştir. Belki bir önceki sene vakıf hazinesine giren

20 akçe, iki senelik hasılat olabilir.

Vakfa gelir getiren diğer zemin mukataa gelirlerini ise; Varoş yakınlarındaki zemin

mukataasından 1625 yılında 5 akçe, 1626 yılında ise 10 akçe; 1629 yılında Çıkrıkçı Camiʼnin

yanındaki zemin mukataasından 5 akçe, yine aynı yılda dükkanların zemin mukataasından 10 akçe

ve kervansaray yakınındaki zemin mukataasından gelen 4 akçe oluşturmaktadır.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait gelirlerin daha düzenli bir hale getirilmesi amacıyla yapılan

tasnif içerisindeki çeşitli gelirler kısmında önemli gelir kalemleri yer almaktadır. Bunlardan en

önemlisi Hüsrev Bey tarafından kurulmuş olan para vakfıdır. Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın H.

944/M. 1537 tarihli vakfiyesinde 300 bin dirhem paranın senede on dirhemi on bir dirhem getirmek

üzere istirbah olunması belirtilmiştir.

Vakfiyede istirbah olunması istenen meblağın kimlere

verilip-verilmeyeceği belirtilerek; güvenilir tüccara, zanaatkar ve rençperlere verilmesi; ümeraya,

valilere, müderrislere, kadılara, askerlere, tımar erbabına, fasıklara ve tacirlere, borçlulara, sultan

memlukları ile yalan ve hırsla suçlananlara ise borç verilmemesi şart koşulmuştur.

1540/42 yılında 900.000 akçe tutarındaki istirbaha verilen meblağdan vakfa 90.000 akçe

ribh geliri gelmiştir.

1568/67 yılına ait tahrir defterinde ise istirbah olunan nakdiyenin 944.794

akçe olduğu ve vakfın ribh geliri olarak 94.479 akçe gelir elde ettiği kayıtlıdır.

Vakfın H. 1030/

M. 1621 tarihli muhasebe icmalinde ise 27.000 akçe arsa bahası, 625.360 akçe mal-ı merbuh ve

611.552 akçe gayr-ı merbuh olmak üzere toplamda mal-ı mevkufun 1.236.912 akçe olduğu

belirtilmiştir. O senede mal-ı merbuh geliri olarak 625.360 akçenin onda birini teşkil eden 62.536

VGM, 633, s. 139-142; Para vakıflarının sermayelerinin hangi oranda işletileceği değişmektedir. Örneğin 19 yyʼda

Kıbrıs Şeriyye Sicilleriʼne göre vakıf paraları on bir dirhemi on bir buçuk dirhem, yani %15ʼlik bir oranda işletilmiştir.

Mehmet Demiryürek, “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kurulan Para Vakıfları

(Vakf-ı Nükûd)” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or

Turkic Volume 4/8 Fall 2009, www.turkishstudies.net, s. 1029.

VGM, 633, s. 139-142.

Oruç, 300.000 dirhemi 1.200.000 akçe olarak hesaplamasına karşın, tahrir defterlerinde istirbaha verilen meblağın

900.000 akçe olduğunu belirtmiştir. Oruç, agm, s. 658-661; 1621 tarihli muhasebe icmalinde açıkça belirtildiği ve

incelenen bilançolarında bunu desteklediği üzere, vakfın nakdine olan talebin nukûdun hepsine şamil olmadığı

görülmektedir.

Binmark, agm, s. 240.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 61

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

akçe vakıf kasasına girmiştir.

Bu kayıt göstermektedir ki, Hüsrev Beyʼin kurmuş olduğu para

vakfındaki nukûdun hepsinin, talebe bağlı olarak istirbah olunmadığı görülmektedir. Çalışmada

incelenen bilanço yıllarına bakıldığında 1625 yılında ribhden elde edilen gelirin 43.166 akçe,

istirbaha verilen meblağın ise 431.660 akçe, 1626 yılında ribh gelirinin 40.351 akçe, istirbaha

verilen meblağın 403.510 akçe, 1627 yılında ribh gelirinin 44.097 akçe, istirbaha verilen meblağın

440.970 akçe, 1628 yılında ribh gelirinin 43.000 akçe, istirbaha verilen meblağın 430.000 akçe ve

son bilanço olan 1629 yılında ribh gelirinin 42.000 akçe olduğuna göre istirbaha verilen meblağın

ise 420.000 akçe olması lazım gelmektedir.

Tablo 5: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın Çeşitli Gelirleri

Çeşitli Gelirler

1625

1626

1627

1628

1629

Mahsûl-i mâl-ı merbûh

43.166

40.351

44.097

43.000

42.000

İcâre-i muʻaccele-i Yehûdî İlyâ ve Mazlı / dekakin muaccelesi 1628

25.000

2.000

Asiyâb der-nefs-i Saray

6.600

6.200

5.200

4.500

Kesmek? gendüm berây-ı nân imâret

1.200

Mahsûl-i kepek nân imâret

600

Nokta-i eczâhanân der-câmiʻ-i şerîf ve türbe

488

432

470

591

505

Kurşûn hurdası

2.030

10.000

Bakiyye-i icâre-i dekâkîn sene H. 1032/ M. 1623

12.863

Toplam

89.955

50.813

61.567

51.891

48.805

Kaynak: TSMA. D. 1576

Vakfın başka bir gelir kalemini muaccele gelirleri oluşturmaktadır. İcare-i muaccele, çifte-

kiralı (icareteyn) olarak kiralanan vakıf akarlarından dükkan, oda vb. gayrimenkulleri tasarruf

edenlerin vefatları veyahut gayrimenkulü terkleri neticesinde, gayrimenkulün tekrardan kiralanması

esnasında “hava parası” mahiyetinde yeni kiralayan kişiden alınan meblağdır. Kiracı bundan sonra

da aylık olarak cüzi meblağlarda icare-i müeccele ödemektedir.

Muaccele geliri olarak 1625

yılında Yahudi İlya ve Mazlıʼdan alınan 25.000 akçe ile 1628 yılında dükkan muaccelesinden

2.000 akçe vakıf kasasına girmiştir.

Saraybosnaʼdaki değirmenden vakfa gelen gelir bilanço yılları itibariyle azalarak girmiştir.

Değirmen geliri olarak 1625 yılında 6.600 akçe, 1626 yılında 6.200 akçe, 1627 yılında 5.200 akçe,

1628 ve 1629 yıllarında 4.500 akçe vakıf kasasına dahil olmuştur.

Vakıf kurumlarından imaret için gerekli olan nan (ekmek) imalinde kullanılan gendüm

(buğday) satışlarından vakfa bilanço yıllarının hepsinde 1.200 akçe, yine tahıl tanelerinin eleğin

üzerinde kalan kabuk kırıntıları olan kepekle

yapılmış nan (ekmek) satışlarından da bilanço

yıllarının tamamında 600 akçe gelir gelmiştir.

Noktacı, cami ve türbelerde Kurʻanʼdan hergün cüz okuyan eczahanlar ile Cuma günleri

Cuma namazından önce Kurʻanʼdan cüz okuyanları ve ne kadar okuduklarını kontrol eden kişilere

denilmektedir.

Noktacının kontrolünü yaparken kestirdiği cezalardan vakıf kasasına giren gelir

tutarı 1625 yılında 488 akçe, 1626 yılında 432 akçe, 1627 yılında 470 akçe, 1628 yılında 591 akçe

ve 1629 yılında 505 akçedir.

Vakıf gelirleri içerisinde karşılaştığımız başka bir gelir ise kurşun hurdasından elde

edilenlerdir. Muhtemelen vakfa ait müesseselerin tamir işleri neticesinde hurdaya ayrılan kurşunun

TSMA, D. 03620.0006, s. 1b.

Barkan, Süleymaniye Cami ve İmaretine ait makalesinde icare-i muaccelenin, dükkanın iki senelik aylık gelirlerinin

toplamına yakın olduğunu belirtmektedir. Ömer Lütfi Barkan, “Süleymaniye Camii ve İmareti Tesîslerine Âit Yıllık Bir

Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586)”, Vakıflar Dergisi, Sayı IX, 2006. s. 115-116.

İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, C. 2, 2. Baskı, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2006, s. 1648.

Bahaeddin Yediyıldız, “Vakıf Istılahları Lügatçesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı XVII, 1983, s. 57-59.

62 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

satılması sonucu vakfa gelir getirmesini ifade etmektedir. Kurşun hurdasının satılması sonucu 1625

yılında 38 akçe, 1626 yılında 2.030 akçe ve 1627 yılında ise 10.000 akçe vakıf gelir elde etmiştir.

Çeşitli gelirler altında topladığımız vakıf gelirleri içerisinde 1623 ve 1624 yıllarına ait olan

ve bakaya kalan 12.863 akçe tutarındaki dükkan kiraları, 1625 yılında vakıf kasasına girmiştir.

4. Vakfın Giderleri

Vakıf giderleri, vakıfların vakfiyelerdeki şartlarını yerine getirmek üzere yaptıkları faaliyet

masraflarından oluşmaktadır. Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın bilanço yılları itibariyle giderleri; 1625

yılında 633.673 akçe, 1626 yılında 579.163 akçe, 1627 yılında 542.027 akçe, 1628 yılında 655.063

akçe ve son bilanço yılı olan 1629 yılında da 537.162 akçedir. 1629 yılına ait bilançoda masraf

toplamının bulunduğu sayfa sonunda 30.654 akçe tutarında ödenmeyen bir borcun olduğuna dair

not düşülmüştür. Bu iki meblağın toplamı ise 567.816 akçe yapmaktadır. Fakat, defterde yazılan

yekûn bizim toplamımızdan 8.800 akçe fazla olarak 576.616 akçe yazılmıştır. Bu meblağdan da

1629 yılında tahsil edilen 68.931 akçe düşülerek, giderin gelir üzerine 507.585

akçe olduğu

belirtilmiştir.

Vakfın giderlerine bakıldığında bir istikrarsızlık göze çarpmaktadır. Bilançolar arasındaki

farklar 150 bin akçelik bir aralıkta değişmektedir. Bu farklar ihracat ile ihracat-ı müteferrika

masraflarından kaynaklanmaktadır.

Tablo 6: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın Giderleri

Bilanço Yılları

Deyn

Gider

Toplam Gider

1625

633.673

1626

579.163

1627

542.027

1628

655.063

1629

30.654

537.162

567.816

Kaynak: TSMA. D. 1576.

Vakıf bilançolarındaki giderleri daha iyi anlamak ve analiz etmek amacıyla giderler; el-

vezaif adı altında personele yapılan maaş ödemeleri, ihracat harcamaları, yapılan çeşitli masrafların

oluşturduğu ihracat-ı müteferrika harcamaları, vakfın mukataa olarak kiraladığı mülklere ödenen

mukataa-i zemin masrafları ile borç ödemeleri şeklinde beş kısımda tasnif edilmiştir.

Tablo 7: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’na Ait Giderlerin Tasnifi

Masarifat

1625

1626

1627

1628

1629

Mevacibat-ı cami,

imaret, medrese,

hankah ve sair

160.060

25,26

160.060

27,64

160.060

29,53

160.060

24,43

156.460

29,13

İhracat

413.007

65,18

329.563

56,90

280.605

51,77

303.879

46,39

308.035

57,34

İhracat-ı müteferrika

59.886

9,45

42.820

7,39

100.642

18,57

152.981

23,35

60,947

11,35

Mukataa-i zemin

720

0,11

720

0,13

720

0,13

720

0,13

Eda-i deyn

46.000

7,94

38.143

5,83

11.000

2,05

Toplam

633.673

100

579.163

100

542.027

100

655.063

100

537.162

100

Kaynak: TSMA. D. 1576

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait bilançolarda vakfın müesseselerinde çalışan personele

ödenen maaşlar yekûn olarak gösterilmiştir. Vakfın bünyesinde çalışanlar ile bunlara ne kadar ücret

verileceği vakfiyeden derlenerek Ek 1ʼde verilmiştir. Vakfiyeye göre vakıf bünyesinde ortalama

140 kişi çalışmakta olup, bunlardan 40’nın birkaç görevi bir arada yürütmesi nedeniyle çalışanların

Kendi hesaplamalarımıza göre 567.816 akçe olan toplam giderden, tahsil edilen 78.941 akçe çıkarıldığında aradaki fark

gider lehine 488.875 akçe olmaktadır.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 63

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

sayısı 100 kişi civarındadır.

Zaman içerisinde personel sayısında artış veya azalışlar gerçekleşmiş

olabilir.

Vakıf kasasından personele maaş olarak 1625, 1626, 1627 ve 1628 yıllarında 160.060 akçe

ödeme yapılırken, 1629 yılında ise maaş ödemeleri 156.460 akçe olarak gerçekleşerek önceki

bilançolara göre bir düşüş olmuştur. Personele verilecek olan maaşlar, vakfiyede belirtilen vakıf

şartnamelerinde açıkça yazılmış olması hasebiyle, personele belirtilen meblağdan daha fazla bir

ödeme yapılamazdı.

Bundan dolayı son yıldaki düşüklük muhtemelen kadro eksilmesinden

kaynaklanmaktadır.

Personele yapılan maaş ödemelerinin vakıf giderlerinin içerisindeki oranları 1625 yılında

%25.26, 1626 yılında %27.64, 1627 yılında %29.53, 1628 yılında %24.43 ve 1629 yılında

%29.13ʼtür. Oranlara bakıldığında vakıf giderleri içerisinde maaş ödemelerinin payı %25-30

arasında değiştiği görülmektedir.

Bilançolarda vakıf masrafları içerisinde en önemli payı teşkil eden ise ihracat

harcamalarıdır. İhracat harcamalarının genel dökümü Ek 4ʼte verilen bilançoların masarifat

kısmında izlenebilmektir. İhracat harcamalarını; imaret için alınan gendüm (buğday), pirinç, asel

(bal), revgan-ı sade (sade yağ), revgan-ı zeyt (zeytin yağı), nemek (mercimek), hime (odun), nohut,

revgan-ı çerağ (kandil yağı), şemʻ-i asel (bal mumu) harcamaları; vakfiyede geçtiği üzere her sene

mevlid-i şerif okunması, devamında dinleyicilere yapılan ikram masrafları, Muharrem Ayıʼnda

pişirilen ve dağıtılan aşure masrafları ile Saraybosnaʼnın kadısı ve mir-i miranı için verilen ziyafet

masrafları oluşturmaktadır.

Söz konusu bu masrafların bilanço yıllarındaki dağılımlarına ve yekûn masraf içerisindeki

oranlarına bakıldığında 1625 yılında 413.007 akçe ile %65.18ʼlik bir orana, 1626 yılında 329.563

akçe ile %56.90ʼlık bir orana, 1627 yılında 280.605 akçe ile %51.77ʼlik bir orana, 1628 yılında

303.879 akçe ile %46.39ʼluk bir orana ve son bilanço yılı olan 1629 yılında 308.035 akçe ile

%57.34ʼlük bir orana sahiptir.

Bilançolarda ihracat harcamalarındaki farkları gendüm (buğday) ile pirinç masraflarının

yıllara göre değişimleri oluşturmaktadır. Ek 4’te verilen bilançoların gider kısmında görüleceği

üzere 1625 yılında pirinç ve buğday alımı 314.042 akçe iken, 1626 yılında 236.101 akçe, 1627

yılında 182.033 akçe, 1628 yılında 205.087 akçe ve son bilanço yılı olan 1629ʼda ise 247.845

akçedir.

Vakıf masrafları içerisinde ihracat-ı müteferrikayı oluşturan giderler ise; fakirlere elbise

dağıtımı, kandil, süpürge ve su yolunda (râh-ı ab) kullanılmak üzere alınan penbe (pamuk [ipliği]),

camiye cam alımı, hamamda kullanılmak üzere keçe alımı, kürek, süpürge, kireç, elek, kiremit,

kereste, mismar (çivi), çuval, hasır, kalbur, kalay, değirmen için seng (taş) ve mutfak için evani

(kapkaçak) alımları, kalaycının ücreti, neccar (marangoz) ve ırgad (amele) ücretleriyle birlikte

muhasebe masrafları

, mahkeme masrafları, vakfın sair masrafları, bilançolarda geçtiği üzere yapı

Okiç, medrese ile alakalı ikinci vakfiyede çalışanların 93 kişi, 1932 yılında ise mevcudun 74 kişi olduğunu belirtmiştir.

Okiç, “Saraybosnaʼdaki Husrev Bey Ve Onun Saraybosnaʼdaki Camiine Bir Minare Daha İlave Edilmesine Dair

Bir Vesika”, s. 484.

Murat Yıldız, Osmanlı Vakıf Medeniyetinde Bir Veziriazam Hayratı Amcazade Hüseyin Paşa Vakfı, İstanbul:

Bayrak Yayıncılık, 2011, s. 357.

Vakfiyede vakıf muhasebesinin her üç yılda bir mezbur beldede hâkim olan zata arz edileceği, bu zatın ise vakfın malî

durumunu inceleyeceği belirtilmiştir. VGM, 633, s. 139-142; Bilançolarda muhasebe masrafı 1629 yılı bilançosunda

görülmektedir ve 1629 yılı sonu itibariyle vakfın malî durumu ortaya konulmuştur. Ancak vakfiyede şart koşulduğu gibi

üç yılda bir denilmesine mukabil, 1629 öncesinde vakıf muhasebelerinin arz tarihi olması gereken 1626 bilançosunda

muhasebe masrafı görülmemektedir.

64 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

alımları ve onların masrafları, Kojulova çiftliğindeki fırının sair masrafı, çavuşların eski ücretleri

ve francala (bir ekmek çeşidi) masrafları oluşturmaktadır.

Bahsi geçen müteferrik ihracat harcamaları için vakıf tarafından 1625 yılında 59.886 akçe,

1626 yılında 42.820 akçe, 1627 yılında 100.642 akçe, 1628 yılında 152.981 akçe ve 1629 yılında

da 60.947 akçe sarfedilmiştir. Rakamlara bakıldığında 1627 ve 1628 bilançolarında müteferrik

harcamalardaki yüksek masraflar dikkat çekmektedir. 1627 yılındaki masrafların fazlalığını yapı

alınması ve alınan bu yapıda çalışan neccar ve ırgadların masrafları oluşturmaktadır. 1628 yılında

ise öncelikle bir evin alınması ile birlikte neccar ve ırgad masrafları öne çıkmaktadır. Bunlara

ilaveten Kojulova çiftliğindeki fırın masrafları da o yıldaki müteferrik harcamaları artıran bir başka

etkendir.

Gazi Hüsrev Bey Vakfı, 1628 yılı haricindeki diğer yıllarda, her yıl toplamda 720 akçe

tutarında mukataa olarak kiraladıklarına ödeme yapmıştır. Bunlar; kahvehane, karbansaray,

bezzazistan ve Ayas Paşa Vakfıʼna ait olanlar ile diğer zemin mukataalarıdır.

Tablodaki son gider kalemini ise vakfın borç ödemeleri oluşturmaktadır. Francala

harcından dolayı 1626 yılında 4.000 akçe, 1628 yılında da 38.143 akçe borç ödemesi yapılmıştır.

Yine 1626 yılında Kanunzade Mahmud Efendiʼye 42.000 akçe, 1629 yılında da Derviş Efendiʼye

olan borç için 11.000 akçe ödeme yapılmıştır.

5. Bilançoların Değerlendirilmesi

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna kuruluşundan sonra gerek muhtelif tarihlerde hazırlanan

vakfiyelerle birlikte gerekse de mütevelliler tarafından bazı müesseseler kazandırılmıştır. Bu

müesseseler yanında yeni gelir kaynakları da vakfa dahil edilmiştir. Böylelikle geçen süre

içerisinde vakfın gelir ve giderlerinde artışlar meydana gelmiştir.

Vakfın kuruluşundan on bir yıl sonrasına rast gelen 1542 yılında vakıf gelirleri 113.681

akçedir. 1565 yılına gelindiğinde ise vakfın gelirleri %135 artış göstererek 267.116 akçeye

ulaşmıştır. 1604 yılında vakfın gelirleri 1542 yılına göre %206 artmış ve 347.755 akçe olmuştur.

1621 yılında ise vakfın gelirleri 1542 yılına göre %319 oranında bir artış göstererek 476.172

akçeye çıkmıştır.

Çalışmada incelenen Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼna ait 1625, 1626, 1627, 1628 ve

1629 bilançolarındaki nominal artışlar ise 1542 yılındaki gelirlere göre %450-469 oranları arasında

artış göstererek 600-650 bin akçelerde seyretmiştir.

Tablo 8: Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Gelirleri ve Giderleri*

Bilanço Yılları

Ziyade

Baz Gelir

Gelir

Baz Gider

Gider

Fark +/-

1542

113.681

1565

135

267.116

100

278.878

1604

206

347.755

100

278.878

1621

319

476.172

173

481.695

1625

461

637.252

227

633.673

3.579

1626

456

588.343

208

579.163

9.180

1627

468

614.322

194

542.027

72.295

1628

463

608.218

235

655.063

-46.845

1629

45.199

469

646.740

193

537.162

Kaynak: TSMA. D. 1576; TSMA. D. 3620; Oruç, agm, s. 661-664.

*Tabloda bilanço yıllarında tahsil edilmesi gereken gelirler ile giderler karşılaştırılmıştır. Bakayalar ile ziyade dikkate

alınmamıştır.

Oruç, agm, s. 664.

TSMA,D. 3620.0006, s. 2a.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 65

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Tablo 8ʼde gösterilen giderlerine bakıldığında 1565 ve 1604

yıllarında vakfın giderleri; 140.220 akçe tutarındaki personel masrafları ile 138.658 akçe

tutarındaki ihracat giderlerinin toplamı olarak 278.878 akçedir.

1621 tarihinde vakfın masrafları

1604 yılına göre %173 artış göstererek 481.695 akçeye ulaşmıştır. Bu meblağın 153.720 akçesi

personel giderlerine, 327.975 akçesi de ihracat giderlerine sarfedilmiştir. 1625-1629 yılları

arasındaki bilançolarında giderler %192-235 oranında artışlar göstermiştir. Bu yıllarda 1625-1628

yılları arasında personel giderleri 160.060 akçeye yükselirken, 1629 yılında ise 156.460 akçeye

düşmüştür. İhracat harcamaları ise yıllara göre değişiklik göstermekle birlikte 382.000-459.000

akçe arasında gerçekleşmiştir.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın ait gelir ve giderlerinde geçen süre zarfında artışların olduğu

görülmektedir. Bu artışların iki nedeni bulunabilir. İlki, yeni gelir kaynaklarının ve yeni

müesseselerin vakfa kazandırılması neticesinde gelir ve giderlerde artışın vuku bulmasından; diğeri

ise yıllar itibariyle paranın içeriğinde meydana gelen değişimler neticesinde nominal artışlardan

kaynaklanmış olabilir. Bu noktada 1565 ile 1604 yılları arasında geçen 40 senelik bir sürede

gelirlerin artmasına rağmen, giderlerin aynı miktarda gerçekleşmesi beraberinde bazı soruları

getirmektedir. Vakfiyelerde personel maaşlarının belirlenmesi neticesinde, personele ödenen

meblağlarda geçen süre içerisinde değişikliğin vuku bulmadığını ve personel mevcudunda artma

veyahut eksilme olmadığını kabul etsek bile, art arda iki yılın personel maaşları haricindeki ihracat

masraflarının birbirine denk olması zor bir ihtimaldir. Buna ilaveten 1585ʼli yıllarda gerçekleşen

tağşişin, fiyatlar üzerinde enflasyonist baskısı neticesinde vakfın ihracat harcamalarında artış

olmaması da düşünülemez.

Tablo 8ʼe bakıldığında görüleceği üzere 1565, 1621 ve 1628 yılları haricinde vakfın

gelirleri, giderlerine oranla ziyadedir. Bu durum ise bize vakfın malî açından iyi bir vaziyette

olduğu izlenimini vermektedir. Ayrıca söz konusu izlenimin bir diğer göstergesi ise bilançolara bir

önceki yıldan devir olarak ziyadelerin yansımasıdır. Vakıf bilançolarında gelir fazlalığı olarak

sadece 1629 yılında ziyade görülmektedir. Bu bilanço yılında gelirlere bir önceki yıldan 45.199

akçe eklenmiştir. Halbuki, 1625, 1626, 1627 ve 1628 yıllarına göre toplam ziyade 38.209 akçe

olması gerekirken, 1629 yılına ait bilançoda ziyade 45.199 akçe olarak yazılmıştır. Aradaki fark,

daha önceki yıllara ait bilançolardan kaynaklanmış olabilir.

Bilançoların kaydedildiği defterin 6. ve 7. pozlarında vakfın borçlarına ve alacaklarına

ilişkin genel bir değerlendirme yapılarak, vakfın malî durumu ortaya konulmuştur. Burada verilen

bilgilere göre 1629 yılı sonuna gelindiğinde Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın giderlerinin gelirlerinden

410.044 akçe fazla olduğu belirtilerek, vakfın borç toplamı verilmiştir. Bu meblağ içerisinde 1624

yılına ait 67.030 akçe tutarındaki gider fazlası, söz konusu bilanço incelenen defter dâhilinde

olmadığından dolayı borçtan düşülmüştür.

Tablo 9: Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Borç Durumu

Masraflar

Meblağ

1629 yılı sonu itibariyle gider fazlalığı

410.044

1624 masrafı bilanço defterde olmadığından çıkartılıyor

-67.030

1628 yılında bakayadan tahsil edilen

-4.620

1625, 1626, 1627 yıllarında bakayadan tahsil edilen

-1.260

1629 yılında bakayadan tahsil edilen

-18.430

Ara toplam*

318.704

1030/1621 tarihine kadarki alacaklardan tahsil olunanlar

-213.878

Bakayadan tahsil

-104.642

Yuvarlama +/-

-184

Toplam

Oruç, agm, s. 661-664.

66 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Kaynak: TSMA. D. 1576.

* Defter kayıtlarında ara toplam 318.570 akçe olarak kaydedilmiştir. Tabloda ise toplamımız yazılmıştır.

Vakıf gelirleri içerisinde 1624-1629 yılları arasında bakaya kalanlardan tahsil edilen

24.310 akçe borç ödemesinde kullanılarak, borç 318.704 akçeye düşmüştür. Sonrasında 1621 yılına

kadar cabiler marifetiyle zimem ve müstecirlerin elinde olan 213.878 akçe ile diğer bakayalardan

104.642 akçe tahsil olunup vakfın borcu ödenmiştir.

Bilançolardaki bakayalar, vakfın tahsil edilemeyen gelirleri olan alacaklarını

göstermektedir. Vakfın 1629 yılı sonu itibariyle borç ve alacakların gösterildiği kısımda bakaya

toplamı 654.907 akçedir. 1629 bilançosunda ise vakfın bakaya toplamı olarak 616.997 akçe olduğu

belirtilmiştir. Bilançodaki kayıtlara nazaran, defterin sonundaki bilgilerin daha etraflı olması

nedeniyle değerlendirmeler o bölümde verilen meblağ doğrultusunda gerçekleştirilmiştir.

Aşağıda Tablo 10ʼda görüleceği üzere vakfın bakayaları çoğunlukla çiftlik gelirlerinden

oluşmaktadır. Kojulova çiftliğinden 1627 ve 1628 yılları toplamında 68.100 akçe, 1629 yılında

110.000 akçe, Sirozʼdaki çiftlikten 1627 ve 1628 yılları toplamında 45.400 akçe, Kuzmalaranya ve

Zağorʼdaki çiftliğinin 1629 yılında 220.000 akçe, İdnoluka çiftliğinin 1629 yılına ait 75.000 akçe

ve Krovişte çiftliğine ait 22.700 akçe bakaya olarak kalmıştır.

Tablo 10: Gazi Hüsrev Bey Vakfının 1629 Yılı Sonunda Bakaya Durumu

Bakayalar

Meblağ

Çiftlik-i Kojulova 1627 ve 1628

68.100

Çiftlik-i Siroz 1627 ve 1628

45.400

Çiftlik-i Kuzmalaranya? maʻa Zağor 1629

220.000

Çiftlik-i İdnoluka 1629

75.000

Çiftlik-i Kojulova 1629

110.000

Çiftlik-i Krovişte 1629

22.700

Bakiyye-i icâre-i dekâkîn 1625

4.109

Bakiyye-i icâre-i dekâkîn 1626

8.044

Bakiyye-i icâre-i dekâkîn 1627

9.115

Bakiyye-i icâre-i dekâkîn 1628

8.927

Bakiyye-i icâre-i dekâkîn 1629

21.512

Bakiyye-i mâl-ı franca ve mukātaʻât ve asiyâb seneteyn-i muhtelife

32.000

Hasan Paşa anbarı gendüm zayi şüd

30.000

Ara toplam

654.907

Bakayadan tahsil

-104.642

Derviş Çelebi'den kahvehane alımı

-150.000

Bakayadan tahsil

-60.000

Bakaya kalan

54.700

Toplam

394.965

Kaynak: TSMA. D. 1576.

Dükkanların icarelerinden bakaya olarak 1625-1629 yılları arasında 51.707 akçe kalmıştır.

Franca, mukataa ve asiyab (değirmen) gelirlerinden bakaya kalan meblağ ise 32.000 akçedir. Son

bakaya kaydı ise Hasan Paşa anbarında zayi olan 30.000 akçe tutarındaki gendüme (buğday) aittir.

Söz konusu bakayadan ilk önce 104.642 akçe tahsil edilmiştir ve bu meblağ yukarıda da

bahsedildiği üzere doğruca borç ödemesinde kullanılmıştır. Devamında Mütevelli Derviş

Efendiʼnin bakayaları tahsil etmesi lazım gelmesi gereğince, mütevellinin tasarrufunda bulunan

kahvehane Vezir Mehmed Paşa marifetiyle 150.000 akçe karşılığında vakfa ilhak edilmiş ve bu

meblağ bakaya hesabından düşülmüştür. Akabinde bakayadan 110.000 akçe daha tahsil

olunmuştur. Tahsil olunan bu paranın, 50.000 akçelik kısmı vakfın Kanunzade Mahmud Efendiʼye

olan borcunun ödenmesi için Derviş Efendiʼye verilmiştir. Geriye kalan 60.000 akçe de vakıf

kasasına girmiştir. Son bakaya işlemi ise H. 1030/M. 1621 tarihine kadar olan bakayadan kalan

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 67

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

54.700 akçe toplam bakaya hesabına eklenmiştir. Böylelikle vakfın zimem ve müstecirlerde kalan

bakayası 394.965 akçedir.

Vakfın borç alacak durumlarına, 1629 yılsonunda gerçekleştirilen tahsiller ve ödemeler

öncesinden bakarsak, borç ödemesine tahsis edilen 238.372 akçe tutarındaki meblağ ile bakaya

yekûnu olan 654.907 akçe toplandığında vakfın ödemeler öncesi toplam bakayası 893.279 akçe

yapmaktadır. Bu meblağın vakfın son bilanço yılındaki gelirlerine oranı ise %138ʼdir. Bir başka

ifadeyle, vakfın bir yıllık gelirinin 1.4 katının tahsil edilemediğini göstermektedir. 1629 yılına

kadar ortaya çıkan 410.044 akçelik gider fazlalığının nedenini de, gelirlerin tahsil edilememesinin

oluşturduğu aşikardır. Bakayalardan %70 oranında tahsil edilme neticesinde hem gider lehine

açıklar ödenmiş hem de bakaya meblağı vakfın 1629 yılı gelirinin %61’ine gerilemiştir.

Sonuç

Osmanlı Devlet maliyesinde, kamu harcamaları yapılırken vakıflar harcamacı kurumlar

hüviyetindeydiler. Çalışmada ele alınan Gazi Hüsrev Bey Vakfı örneğinde de olduğu üzere, devlet

hazineye ait vergi gelirlerinin bir kısmını vakıflara tahsis etmekte ve böylelikle günümüzün çoğu

ekonomisinde merkezden devlet eliyle gerçekleştirilen kamu hizmetleri, Osmanlı Devletiʼnde

yaygın bir biçimde vakıflar aracılığıyla icra edilmekteydi.

Vakıflar, kurucularının şahsi mal varlığı ve devlet tarafından tahsis edilen gelirleriyle,

kuruldukları bölgelerde ekonomik faaliyetleri yürütmekte ve yerel ekonomik düzeyde gelir var

edici çarpan etkisini ortaya çıkarmaktadırlar. Bu etki sonucunda bulundukları bölgenin toplam

geliri arttığından, bölgenin ekonomik ve sosyal refahı da yükselmektedir.

Gazi Hüsrev Bey de kurmuş olduğu vakfın müesseseleri vasıtasıyla, bölgenin dinî, sosyal,

ekonomik ve ilmî seviyesini artırmıştır. Müesseselerinde çalışan personele düzenli olarak maaş

vermesi, müesseselerin ihtiyaçlarını karşılaması ve yeni müesseselerin inşaları neticesinde

piyasadaki toplam talebin yükselmesine, aynı şekilde çiftlikler, değirmenler ve besledikleri

hayvanlar vd. yoluyla hâkim ekonomik faktörün tarım olduğu bir ekonomide toplam arzın

artmasına da katkı sağlamıştır. Ayrıca, vakıf hizmetleriyle beraber piyasa hacminin genişlediği bu

bölgede, yeni dükkanların, kervansarayların, bedestenlerin ve dışarıdan gelen nüfusun ihtiyacı olan

evlerin inşasıyla da iktisadi faaliyetlerin canlılığını artırmıştır. Bununla birlikte bir yıllık vakıf

gelirlerinin neredeyse iki katına denk gelen bir para vakfı kurulmak suretiyle iktisadi faaliyetlerin

devamlılığını güvence altına alan tasarruf fonu oluşturulmuştur. Söz konusu fon sayesinde hem

piyasanın ödünç verilebilir fon ihtiyacı karşılanmış hem de yatırımların devamlılığı sağlanarak

bölgenin ekonomik gelişmesinin sürekliliği devam ettirilmiştir.

Bosna ve çevresi için bu denli önem arz eden Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın malî durumuna

muhasebe bilançoları dikkate alınarak bakıldığında, vakıf gelirlerinin %65’ini oluşturan çiftlik

gelirlerinin zamanında tahsili durumunda vakıf bilançolarında açık sorunu olmadığı ve gelirlerin

giderlerine oranla ziyade olacağı görülmektedir. Bakaya meblağının son mal bilanço yılındaki

gelire oranın % 61 olması ise, ileriki yıllarda özellikle de çiftlik gelirlerinin tahsilinde bir gecikme

olması halinde, sıfırlanan borçların tekrardan artarak kısa dönemli bir malî kriz yaşanabileceği

ihtimalini göstermektedir.

KAYNAKÇA

Arşiv Kaynakları

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defter (TSMA)

BOA. TSMA. D. 1576; 6974; 3620.

68 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGM) 633.

Kitap ve Makaleler

AYVERDİ, Ekrem Hakkı, “Yugoslavyaʼda Türk Abideleri Ve Vakıfları”. Vakıflar Dergisi. C. III,

Ankara: 1956. ss.150-223.

AYVERDİ, İlhan Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Cilt 2. 2. Baskı. İstanbul: Kubbealtı

Neşriyat. 2006.

BARKAN, Ömer Lütfi “Süleymaniye Camii ve İmareti Tesîslerine Âit Yıllık Bir Muhasebe

Bilançosu 993/994 (1585/1586)”, Vakıflar Dergisi, Sayı IX, 2006. ss. 109-124.

BİNARK, İsmet, “Başbakanlık Osmanlı Arşiviʼnde Bulunan 164 (Hicrî 935-937/Milâdî 1528-

1531) Ve 462 (Hicrî 975/Milâdî 1567-1568) Numaralı Tapu Tahrir Defterlerine Göre

Bosna Vakıfları”. X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara: Vakfılar Genel Müdürlüğü. 1992. ss.

207-254.

DEMİRYÜREK, Mehmet, “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta

Kurulan Para Vakıfları (Vakf-I Nükûd)” Turkish Studies-International Periodical For the

Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009,

www.turkishstudies.net, s. 1015-1043.

EKİZ, Mehmet “İşgal Sonrası Bosna-Hersek’te Eski Eser Ve Vakıf Eserleri: Vatan Gazetesi

Örneği”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic Volume 7/1 Winter 2012, www.turkishstudies.net, ss.1005-

1011.

ERTÜRK, Volkan, “Osmanlı Devrinde Vize Sancağındaki Selâtin Ve Ümera Vakıfları (1530-

1613)” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic Volume 8/5 Spring 2013, www.turkishstudies.net, ss. 279-

300.

Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (haz) Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim

Sezgin, Cilt V. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2001.

EYİCE, Semavi, “Gazi Hüsrev Bey Külliyesi”. DİA. C. 13. Ankara: 1996. ss. 454-8.

GALİB, İsmail Takvim-i Meskûkât-ı Osmâniye, Kostantiniye: Mihran Matbaası, 1307.

GÜLER, Ramize Derya “Bosna-Hersek, Gazi Hüsrev Bey ve Külliyesi”, Sakarya Üniversitesi SBE,

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004.

İBRAHİM, Mehmet, “Gazi Hüsrev Bey Külliyesi ve Bosna-Hersekʼteki Son Durum”, X. Vakıf

Haftası Kitabı, Ankara: Vakfılar Genel Müdürlüğü, 1992. ss. 181-206.

İNALCIK Halil ve DONALD Quataert Osmanlı İmparatorluğuʼnun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,

(Çev. Halil Berktay), C. 1, 2. bs, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2000.

İPŞİRLİ, Mehmet “Medrese”. DİA. C. 28, Ankara: 2003. ss. 327-333.

KARÇİÇ, Fikret “Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi”. DİA, C. 13. Ankara:1996. ss. 458-9.

OKİÇ, M. Tayyib. “Gazi Hüsrev Bey”. DİA. C. 13. Ankara: 1996. ss. 453-4.

OKİÇ, M. Tayyib. “Gazi Husrev Beğ ve Onun Saraybosnaʼdaki Camiine Bir Minare Daha İlâve

Edilmesine Dair Bir Vesika”, Necati Lugal Armağanı, Ankara: TTK, 1968. ss 463-499.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 69

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

OKİÇ, M. Tayyib. “Husrav Beg, Gāzî”, İA, C. V/I. İstanbul: 1977, ss. 601-5.

ORUÇ, Hatice “Gazi Hüsrev Beyʼin Saraybosnaʼdaki Vakıfları”. Belleten, Sayı 268. ss. 645-670.

ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi “Vakfiye”, DİA, C. 42, Ankara: 2012, ss. 465-7.

ÖZTÜRK, Nazif Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara: Türkiye Diyanet

Vakfı Yayınları, 1995.

PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, İstanbul: Milli

Eğitim Basımevi, 1983.

YEDİYILDIZ, Bahaeddin “Vakıf Istılahları Lügatçesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı XVII, 1983. ss. 55-

60.

YILDIZ, Murat Osmanlı Vakıf Medeniyetinde Bir Veziriazam Hayratı Amcazade Hüseyin Paşa

Vakfı. İstanbul: Bayrak Yayıncılık. 2011.

ZLATAR, Behija “XV. Ve XVI. Yüzyıl Saraybosna Vakıfları”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve

Uluslararası Sempozyumu. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü. 2012. ss. 57-61.

Ek 1: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’na Ait Vakfiyedeki Vakıf müesseseleri ve Vakfın Gelirleri

Vakıf Müesseseleri

Câmiʻ-i şerîf

Sarayʼda Orta Mahalleʼde

Medrese

12 bâb, Kadîri danişmendlerin kalacağı

Hânkâh

15 bâb halvethâne

Mekteb

Türbe

İmâret

Ahır

Matbah

Hamur edecek evi

Fırın

Mahzen

Anbarı

Akarat

Dükkân

Çarşı içinde 60 bâb dükkân

Dükkân

1 bab mevtan

Dükkân

Fevkânî 40, tahtânî 40 dükkân, şadırvan ve ahır

Hamam

Çifte hamam

Mülk

İki ev ve ahır Çarıkçı Mahallesinde Turna Dede mülkü

Arsa

Üstüne medrese yapılan Kemal Voyvoda denilen yer

Mülk

1 değirmen, iki ekmek fırını, iki kasap dükkânından müştemil bir mülk

Mülk

Çalış Hoca Mahmud oğlu Mahmud mülkü denilen ev, bostan ve 9 dükkândan oluşan

mülk

Zikrolan dükkânlar yanında 4 ev, bunlardan ikisini vakıf yeninden yapmıştır

Mülk

Çavkoş kızı Duyaʼdan satın alınan mülk, üstünde iki ev var, birinin üzerinde çardağı

bulunmakta

Çiftlik

Yablanova Karyesi Dursun Çeribaşı Çiftliği

Çiftlik

Yablanova Karyesi Kazgancı Aliʼden aldığı

Ekinler

Duryaşaʼdan? satın aldığı

Çayır

Butila denilen çayır ve Dübek denilen ekinlikler

Çiftlikler

Dubrovenik Nahiyesi Çernerika Karyesiʼnde Radovine ve Radvan? çiftlikleri

Ekinlik

Çernerika Karyesiʼnde Yazgun? ve Yaderişte? denilen ekinlikler

70 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Çayır

Kâtib Aliʼden alınan

Ekinlik

Dubrovenik Nahiyesiʼnde Limle? Karyesiʼnde İsa oğlu Ali Yahşiʼden alınan

Radovine ve Radvan tarlaları denilen ekinlikler

Çiftlik

Dubrovenik Nahiyesiʼnde Dranik? nam karyede

Çayır

Dubrovenik Nahiyesiʼnde Beğler Konağı denilen çayırlar

Çiftlik

Brod Kazasıʼnda Kalʻa-i Teşne Nahiyesiʼnde Ahmed Oğlu Mehmed Çiftliği

Mezraa

Omaniskal?

Mezraa

Teşne Nahiyesiʼnde Ahmed Voyvodaʼdan alınan altı mezraa

Mezraa

Kalʻa-i Yayça yanında Aydınlu Nahiyesiʼnde sekiz mezraa

Değirmen

Zirmanya Suyu üzerinde Karlıoğlu değirmeni

Mezraa

Kalʻa-i Kluç ve Kalʻa-i Ostroviçeʼde yedi büyük mezraalar

Kovan

Kaza-i Kubaşik? Dobor Kalʻasıʼnda 150 aded kovan

Mezraa

Nemradişka Nahiyesiʼnde vilâyet kâtibi Bayezid Çelebiʼden1500 akçe tapu verip, her

yılda 300 akçe mukataa alınan

Mezraa

Altı adet mezraa ve Manastırağı demekle bilinen mezraa

Mezraa

Sava Suyuʼnun öte yakasında 500 akçe tapu verilip, senelik 100 akçe mukataa olan

mezra

Değirmen

Kaza-i İskradin Klis Kalʻası yanında Solin Suyu üzerinde 500 akçe tapu verilip alınan

harap değirmen ve ocaklardır

Değirmen

Broça Nahiyesiʼnde 100 akçe tapu ile alınan Bilişa değirmenleri

Değirmen

Varna Kalʻası varoşunda 250 akçe tapu ile alınan dört göz değirmen ocakları

Değirmen

Kırka Suyu üzerinde 150 akçe tapu ile alınan İroş? değirmenleri

Karye

Zihneʼde üç pare Kromişte, Tirepotya ve Kusorinoz? denilen karyeler

Değirmen

İspatça Suyuʼnun üzerinde döner on göz değirmenler

Çiftlik

Dramaʼda Nesi ve Davriçe? ve Zigosi? isimli karyelerde babası Ferhad Beyʼden

dokuz hisse miras kalıp, bir hissesi annesi Selçuk Sultanʼın olup, geriye kalan sekiz

hisse

Çiftlik

Satın alınan bir çiftlik

Çeltik

Çeltikçi nam karyede pirinç ekenler

Çayır

Sirozʼa yakın yerde üç pare çayır

Kısrak

Zikrolan otluklarda otlayan 100 reʼs yund(kısrak)lar, kolanlarıyla?

İnek

Zikrolan otluklarda otlayan 100 reʼs inekler, buzağılarıyla

Kullar

Çiftliklerde yaşayanlar kullar ve cariyeler, oğulları ve kızlarıyla vakıfdır

Nukûd

825.000

15.000 Sultânîye ve efrenciye. Her biri 1= 55 Osmânî akçe

132.000

2.200 miskal halis altın avadanlığı bahası, 132.000 Osmânî akçe eder.

120.000

30.000 dirhem ağır gümüş, 1 dirhem = 4 akçe = 120.000 akçe

80.000

13 aded bedahşânî laʻllerden ve altmış iki aded değirmi incilerden dizilmiş meftûlün

bahası

50.000

70 aded değirmi incilerden her biri 714 akçedir.

20.000

100 aded değirmi incilerden tespih her biri 200 akçe

198.000

Cevherlere bezenmiş kılıçlar, gümüşler, bıçaklar, cevherlerle yaldızlanmış hançerler

ve elmas ve yakut ve laʻl ve …. ve zümrüd taşlı? altın yüzükler bahası

1.575.000

1.575.000 Süleymânî akçedir.

150.000

Türbe için konulan akçe cümleye karıştı

517.000

Medrese için konulan 700.000 akçeden bina için harç olunandan bakisi cümleye

karıştı

3.667.000

Cümle akçe

Kaynak: TSMA, D. 6974.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 71

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Ek 2: Gazi Hüsrev Bey Vakfı’na Ait Vakfiyede Belirtilen Personel ve Diğer Masrafların Listesi

Vezaîf/Personel

Nefer

Yevmî

Şehrî

Senevî

Akçe

Vukiyye

Kile

Akçe

Mütevellî

Nâzır

Kâtîb

Câbî

Kâtîb

Çoban (buğday)

Hizmetli (Yund ve sığırlara bakan)

Hizmetli (Taylara ve buzağılara bakan)

Sancakbeyine cihet-i nezaret

Kâdīya cihet-i nezaret

Meremmat için her günde

Câmi‘-i Şerîf Görevlileri

Hatîb

İmâm

Mü'ezzin

Mü'zezzinlere Cuma günü yardım eden

Ser-mahfil

Devirhân/Hafızân

Eğer hafızlardan ve mü'ezzinlerden misafir

gelene mücavir olanın her birini

Muarrif

Kayyım

Cüzhân

Nafile namaz kılanlar

Mevlidhân ve şerbet harcı

300

Tespihci

Noktacı

Çerâğî

Aşirhân

Şadırvancı

Medrese

Müderris

Mu'id

Bevvâb

Danişmendlere hücre başına

Türbe

Türbedâr

Devirhân

Câmiʼdeki cüzhânlara her Cuma

Bevvâb

Hânkâh (Tekke)

Şeyh

Sofilere her ayda

Mektebhâne-i Sıbyân

Muallim

Halîfe

İmâret

Şeyh

Nakîb

72 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Ferrâş

Vekîl-i harc

Kilerci

Anbarcı

Kalburcu

Uncu

Ahırcı

İstifçi?

Etmekçi

Şâkird

Ferrâş-ı kenîf

Çanak yıkayıcı

Et getirici

Kapıcı

Aşçı

Şâkird

Hasır, çerâğ, kadil yağı için

Merammatçı

Krovişte Mescidi

İmâm ve muallim

Mü'ezzin

Mescidin hasır yağı ve meremmatına ve

mektebine

0,5

Bayramda yetimler ve (…) verilecek

libaslar için

Günlük diğer masraflar

Pirinç çorba her sabah

Buğday çorba her akşam

0,5

Un ekmek için her gün

Tuz soğan nohud (…)

Odun

matbah

fırın

Misafirler için her gün taam masrafı

Kış günlerinde misafirlere odun

Cuma ve bayram gecelerinde

Dane (Pilav)

pirinç

yağ

Zerde

pirinç

yağ

bal

Ramazan gecelerinde

pirinç dane için

zerde

pirinç

bal

buğday çorbası

Mevlid ayında mevlid dinleyenler için

(dane, zerde ve yahni için)

1.000

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 73

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Câmi, imâret, türbe hizmetkârlarından her

birisine her gün mütevellîden gayri sabah

bir kepçe, akşam bir kepçe ve dörder fodula

verile, medresedeki danişmendlere sabah

bir kepçe, akşam bir kepçe taamla bir

mikdar et ve dörder fodula verile, Cuma

gecelerinde sair medreselerinde

danişmendlilere riayet olunana riayet oluna

Kaynak: TSMA, D. 6974.

Ek: 3 Gazi Hüsrev Bey Vakfı’na Ait Muhasebe Bilançolarının Mahsûlât Kısımları

Mahsûlât

Hicrî

1034

1035

1036

1037

1038

Milâdî

1625

1626

1627

1628

1629

An-mahsûl-i çiftlik-i Kozmalaranya? maʻa Zağor

220.000

An-mahsûl-i çiftlik-i İdnoluka

70.000

68.000

70.000

75.000

An-mahsûl-i çiftlik-i Kojulova

85.000

86.000

96.600

94.000

110.000

An-mahsûl-i çiftlik-i Krovişte der-kurb-ı Siroz

33.385

22.700

An-mahsûl-i icâre-i dekâkîn (H. 1038 ma'a beytü'l-yehûd)

86.182

86.550

87.270

94.350

An-mahsûl-i icâre-i kârbânsarây

57.000

58.000

60.000

54.000

An-mahsûl-i icâre-i hamâm der-nefs-i Saray

15.200

An-mahsûl-i icâre-i beytü’l-yehûd der-Saray

7.070

7.080

An-mahsûl-i icâre-i mahkeme-i şerîf der-şehr-i Saray

2.880

An-mahsûl-i hamâm ma‘a dekâkîn der-nefs-i kasaba-i

Pojega

1.650

1.610

1.650

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı nehr-i

Mostaniçe

670

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı Varoş

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı medrese

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn an-zevâyid-i hamâm der-

Sarây

240

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn zevâyid-i dekâkîn

serrâçhâne

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn-i der-kurb-ı Câmiʻ-i

Çıkrıkcı

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn-i an-zevâyid-i dekâkîn

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn-i der-kurb-ı kârbânsarây

An-mahsûl-i mukātaʻa-i bostân der-kurb-ı câmiʻ-i şerîf

An-mahsûl-i mukātaʻa-i kazîzhâne-i merhum Siyavuş

Paşa

400

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı nehr-i Milaçka

620

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn zevâyid-i hâne-i saʻâtî

120

160

130

120

An-mahsûl-i mukātaʻa-i zemîn der-kurb-ı zemîn câmiʻ-i

İskender

160

An-mahsûl-i kesmek? gendüm berây-ı nân ʻimâret

1.200

An-mahsûl-i kepek nân ʻimâret

600

An-mahsûl-i hurda kurşûn

2.030

10.000

An-mahsûl-i icâre-i muʻaccele-i Yehûdî İlyâ ve Mazlı/ H.

1037 dekâkîn muʻaccelesi

25.000

2.000

An-mahsûl-i mâl-ı merbûh

43.166

40.351

44.097

43.000

42.000

An-mahsûl-i asiyâb der-nefs-i Saray

6.600

6.200

5.200

4.500

An-mahsûl-i nokta-i eczâhanân der-câmiʻ-i şerîf ve türbe

488

432

470

591

505

An-mahsûl-i bakiyye-i icâre-i dekâkîn sene H. 1032

12.863

Ara Toplam

637.252

631.728

646.137

639.845

646.740

Ziyâde

45.199

74 Kadir ARSLANBOĞA

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Ara Toplam

637.252

631.728

646.137

639.845

691.939

Bakiyye-i hamâm der-uhde-i Osmân bin İsa

751

Bakiyye-i icâre-i beytü’l-yehûd

1.540

Bakiyye-i icâre-i dekâkîn

8.970

9.115

8.927

Bakiyye-i kirâya-i zemîn Mostaniçe

120

Bakiyye-i kirâya-i Milaçka

160

Bakiyye-i mahsûl-i Krovişte

31.844

22.700

Gayr-ı makbûz bâkī yazılan sene-i mezbûre

466.161

Gayr-ı makbûz seneteyn

146.837

Toplam

637.252

588.343

614.322

608.218

78.941

Kaynak: TSMA, D. 1576.

Ek: 4 Gazi Hüsrev Bey Vakfı’na Ait Muhasebe Bilançolarının Masârifât Kısımları

Masârifât

Hicrî

1034

1035

1036

1037

1038

Milâdî

1625

1626

1627

1628

1629

Berây-ı mevâcibât-ı câmi, imâret, medrese, hângâh ve sâir

hademe-i vakf

160.060

156.460

Berây-ı iştirâ-i gendüm berây-ı ʻimâret

220.095

142.927

142.732

175.385

208.335

Berây-ı iştirâ-i pirinç berây-ı ʻimâret

93.947

93.174

39.301

29.702

39.510

Berây-ı iştirâ-i asel berây-ı ʻimâret

13.328

16.152

21.998

15.683

20.560

Berây-ı hırîde revgân-ı sâde berây-ı ʻimâret

47.215

36.518

23.232

43.532

15.966

Berây-ı hırîde nemek berây-ı ʻimâret

5.450

5.644

10.978

4.079

Berây-ı hırîde revgân-ı zeyt berây-ı kanâdîl-i câmi

25.792

7.240

9.188

10.206

2.076

Berây-ı iştirâ-i hîme-i ʻimâret-i âmire

20.269

28.811

23.832

Berây-ı hırîde revgân-ı çerâg Berây-ı mühimmât-ı vakf

343

790

554

525

Berây-ı hırîde hurda mum berây-ı câmiʻ-i şerîf ve ʻimâret

990

549

595

427

520

Berây-ı iştirâ-i şemʻ-i asel berây-ı câmiʻ-i şerîf ve ʻimâret

2.400

1.770

1.397

Berây-ı ziyâfet-i mîr-i mîrân-ı Bosna

272

695

766

389

869

Berây-ı ihrâcât-ı libâs-ı fukarâ

1.656

1.608

1.726

1.765

Berây-ı ihrâcât-ı mevlid-i şerîf

2.158

1.929

1.582

1.707

1.567

Berây-ı ihrâcât-ı aşûrâ şehr-i Muharrem

961

647

650

619

271

Berây-ı hırîde penbe berây-ı râh-ı abhâ, kanâdîl, süpürge

287

240

115

Berây-ı hırîde camhâ berây-ı câmi

317

520

115

608

Berây-ı hırîde keçe-i hamâm

330

275

356

278

240

Berây-ı hırîde kürek

149

234

144

Berây-ı hırîde nohud

208

Berây-ı hırîde künkhâ berây-ı abhâ

1.020

840

228

Berây-ı hırîde süpürge

Berây-ı hırîde kireç

661

634

946

184

Berây-ı ihrâcât-ı mahkeme-i şerîf

5.398

368

Berây-ı harc-ı müteferrik berây-ı mühimmât-ı vakf

50.000

36.805

13.445

7.372

Berây-ı ihrâcât-ı mukātaʻa-i zemîn

400

200

Berây-ı mukātaʻa-i bezzâzistân-ı cedîd

200

400

200

Berây-ı mukātaʻa-i zemîn-i vakf-ı Ayas Paşa

120

Berây-ı franca-i deyn-i el-Hâc Osmân sahtiyân

4.000

8.340

8.400

Berây-ı edâ-yı deyn-i Mahmûd Efendi Kanûnzâde

42.000

Berây-ı harc-ı ziyâfet-i Kādî Efendi der-Saray

530

Berây-ı ihrâcât-ı ziyâfet-i Kādî Efendi

521

Berây-ı ihrâcât-ı evânîye-i matbah fî’t-târîh

1.663

Berây-ı harc-ı elek ve kalbur

307

Berây-ı harc-ı mismâr-ı mütenevviʻ mühimmât-ı vakf

768

Berây-ı ziyâfet-i Müftî Efendi

204

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038/… 75

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

Berây-ı iştirâ-i revgân-ı zeyt yerine revgân-ı sâde

990

Berây-ı ihrâcât-ı mukātaʻa-i zemîn-i kahvehâne

120

Berây-ı ihrâcât-ı kalay-ı evâniye ve puşad?/ (H. 1037

ücret-i kalaycı)

714

1.172

865

Berây-ı harc-ı ücret-i kadîm çavuşân

9.545

Berây-ı ihrâcât-ı yapu ve neccâriyye ve ırgâdiyye

78.741

9.806

Berây-ı ziyâfet-i Müftî Efendi kādî an-Saray

461

549

Berây-ı iştirâ-i hâne-i Mehmed Çelebi

29.000

Berây-ı harc-ı müteferrik neccârân ve ırgâdân

18.719

8.720

Berây-ı harc-ı müteferrik berây-ı hamâm-ı vakf-ı mezbûr

3.076

Berây-ı iştirâ-i kerâste hâlâ der-mahzen mevcûd

15.859

Berây-ı harc-ı hasır câmiʻ-i şerîf

2.250

Berây-ı franca-i duyûn … …

38.143

Berây-ı harc-ı fırunhâ-i cizyehâ-i reʻâyâ-i çiftlik Kojulova

66.987

Berây-ı harc-ı kiremid

2.000

Berây-ı ihrâcât-ı camehâ ve harc-ı sâire ve resm-i mîr-i

mîrân

7.372

Berây-ı iştirâ-i mismâr

1.245

Berây-ı harc-ı çuvalhâ

449

Berây-ı seng-i asiyâb

2.296

Berây-ı harc-ı deyn-i Dervîş Efendi

11.000

Berây-ı harc-ı … çavuşân fî’t-târîhi’l-mezbûr

1.292

Berây-ı harc-ı muhâsebe-i Mustafâ Efendi

5.800

Berây-ı mukātaʻa-i kârbânsarây

400

Berây-ı pirinç el-Hâc İbrâhim ve asel

13.194

Ara Toplam

633.673

579.163

542.027

655.063

537.162

Masrafda eda olunmayan meblağ

30.654

TOPLAM

633.673

579.163

542.027

655.063

567.816

Kaynak: TSMA, D. 1576.

Sarajevo Primary Schools in The Ottoman Era

Article

Jun 2022

The Ottoman city had a unique structure that contained various institutions and operated them in harmony. The basic institution that brought these features to the Ottoman city was the waqf institution. The waqfs, whose practice dates back to ancient times and whose legal framework was drawn by the Muslims, reached their peak in both law and practice in the Ottoman period. So much so that cities were built with this institution. The basic structures of the Ottoman city, such as mosques, madrasas, schools, baths, inns, and bazaars were built and maintained under the leadership of the waqf institution. Educational activities, which coincide with today's primary and secondary education and carried out under the roof of structures such as primary school, school and mosque in the Ottoman society, were also supported by the waqfs. In the schools, the teacher or teacher of the children, and in the mosques, the imams carried out the education and training of the students. All these activities, from the construction of the schools, to meeting the salaries of the officials and meeting the material and moral needs of the students, were provided by the waqfs. Countless people educated in schools, one of the important institutions of Ottoman cultural and social life, shaped the Ottoman society and state. In this study, schools operating in Sarajevo, one of the important cities of the Ottoman State, will be analyzed in terms of the waqf documents.

Süleymaniye Camii ve İmareti Tesîslerine Âit Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993

109-124

Ömer Lütfi

BARKAN, Ömer Lütfi " Süleymaniye Camii ve İmareti Tesîslerine Âit Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586) ", Vakıflar Dergisi, Sayı IX, 2006. ss. 109-124.

Başbakanlık Osmanlı Arşiviʼnde Bulunan 164 (Hicrî 935-937/Milâdî 1528-1531) Ve 462 (Hicrî 975/Milâdî 1567-1568) Numaralı Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bosna Vakıfları

207-254

İsmet Binark

BİNARK, İsmet, "Başbakanlık Osmanlı Arşiviʼnde Bulunan 164 (Hicrî 935-937/Milâdî 1528-1531) Ve 462 (Hicrî 975/Milâdî 1567-1568) Numaralı Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bosna Vakıfları". X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara: Vakfılar Genel Müdürlüğü. 1992. ss. 207-254.

Bosna-Hersek, Gazi Hüsrev Bey ve Külliyesi

Jan 2004

Ramize Derya

GÜLER, Ramize Derya " Bosna-Hersek, Gazi Hüsrev Bey ve Külliyesi ", Sakarya Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004.

Gazi Hüsrev Bey Külliyesi ve Bosna-Hersekʼteki Son Durum

Jan 1992
181-206

İBRAHİM, Mehmet, " Gazi Hüsrev Bey Külliyesi ve Bosna-Hersekʼteki Son Durum ", X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara: Vakfılar Genel Müdürlüğü, 1992. ss. 181-206.

Gazi Husrev Beğ ve Onun Saraybosnaʼdaki Camiine Bir Minare Daha İlâve Edilmesine Dair Bir Vesika

Jan 1968
463-499

M Okiç
Tayyib

OKİÇ, M. Tayyib. "Gazi Husrev Beğ ve Onun Saraybosnaʼdaki Camiine Bir Minare Daha İlâve Edilmesine Dair Bir Vesika", Necati Lugal Armağanı, Ankara: TTK, 1968. ss 463-499.

Süleymaniye Camii ve İmareti Tesîslerine Âit Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586)

Jan 2006
109-124

Ömer Barkan
Lütfi

BARKAN, Ömer Lütfi "Süleymaniye Camii ve İmareti Tesîslerine Âit Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586)", Vakıflar Dergisi, Sayı IX, 2006. ss. 109-124.

Kıbrıs Şer'iye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs'ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-I Nükûd)

Jan 2009

Mehmet Demiryürek

DEMİRYÜREK, Mehmet, "Kıbrıs Şer'iye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs'ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-I Nükûd)" Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009, www.turkishstudies.net, s. 1015-1043.

İşgal Sonrası Bosna-Hersek'te Eski Eser Ve Vakıf Eserleri: Vatan Gazetesi Örneği

1005-1011

Mehmet Ekiz

EKİZ, Mehmet "İşgal Sonrası Bosna-Hersek'te Eski Eser Ve Vakıf Eserleri: Vatan Gazetesi Örneği", Turkish Studies -International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/1 Winter 2012, www.turkishstudies.net, ss.1005-1011.

Turkish Studies -International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volkan Ertürk

ERTÜRK, Volkan, "Osmanlı Devrinde Vize Sancağındaki Selâtin Ve Ümera Vakıfları (1530-1613)" Turkish Studies -International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/5 Spring 2013, www.turkishstudies.net, ss. 279-300.

Gazi Hüsrev Bey Külliyesi". DİA. C. 13. Ankara: 1996. ss

454-458

Semavi Eyice

EYİCE, Semavi, "Gazi Hüsrev Bey Külliyesi". DİA. C. 13. Ankara: 1996. ss. 454-8.

Gazi Hüsrev Bey Vakfıʼnın Hicri 1034, 1035, 1036, 1037, 1038 / Miladi 1624/25, 1625/26, 1626/27, 1627/28, 1628/29 Yıllarına Ait Muhasebe Bilançoları

Abstract

Recommended publications

Temlikname İle Kurulan Vakıflara Örnek: Şeyh Mustafa Devati Efendi Cami Vakfı

Mısır Valisi Mehmet Ali Paşaʼnın Kızı Prenses Zeynep Hanımʼın Bilinmeyen Para Vakfı

M.1665 - 1668 / H. 1075-1078 Tarihleri Arasında Bir Mali Yıla Ait Osmanlı Bütçesi

Osmanlı Devletiʼnde Vakıf Yönetiminde Tevliyet: İstanbul Örneği