BookPDF Available

Tarımsal Sulama Yöntemleri.

January 2012

January 2012

Publisher: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Yayın Dairesi Başkanlığı

Authors:

Oner Cetin

Dicle University, Agricultural Faculty

Content uploaded by Oner Cetin

Content may be subject to copyright.

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

Yöntemleri

Tarımsal

Sulama

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

Yay›nlayan

GIDA TARIM VE HAYVANCILIK

BAKANLIĞI

Eğitim, Yayım ve Yayınlar Dairesi

Başkanlığı

Bakanlık Adına İmtiyaz Sahibi ve

Genel Yayın Koordinatörü

Recep TEZGEL

Yayın Sorumlusu

Ali METİN

Eğitim ve Yayım Grup Sorumlusu

Seri Editörü

Neriman KARA (Ziraat Mühendisi)

Hazırlayan - Editör

Prof. Dr. Öner ÇETİN

Dicle Üniversitesi

Grafik Tasarım

Mehmet ATALAY- Şengül ÖZTÜRK

Yayın Yeri ve Tarihi

ANKARA-2012

Çiftçi Eğitim Serisi Yayın No

2012/7

Tarım sektörü, Türkiye’nin gelişen, değişen ve yenilenen yüzü olarak ön plana çıkmaktadır. Bu çerçevede

Bakanlığımız, verimlilik artışı ve üretimle ilişkisi olmayan proje ve destekleme araçları yerine; kalite, sağlık, verimlilik ve kırsal kalkın-

mayı esas alan birçok yeni uygulamayı hayata geçirmiştir.

Bitkisel üretimde çiftçimizin;

Finansman ihtiyacını karşılayabilmesi için Düşük Faizli Kredi,

Doğru ve uygun gübre kullanması için Toprak Analizi Desteği,

İyi bir toprak hazırlığı için %50 hibeli Alet-Ekipman Desteği,

Kaliteli üretim yapması için Sertifikalı Tohum ve Fidan Desteği,

Mazot maliyetine destek olmak için Mazot Desteği,

Gübre’nin maliyetine destek olmak için Kimyevi Gübre Desteği,

Ürünü Doğal Afetlerden korumak için Tarım Sigortası Desteği,

Damla ve yağmurlama sulamaya %50 Hibe ve Sıfır Faizli Kredi Desteği,

Üretimin devamlılığı için hasat ettiği ürünlere Prim Desteği,

Ürünlerinin katma değerini artırması için %50 Kırsal Kalkınma Hibe Desteği

Hayvansal Üretimde ise Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvancılık Yapan Çiftçimizin;

Finansman ihtiyacının karşılanması için Düşük Faizli Kredi,

Kaba yem ihtiyacının karşılanması için Yem Bitkileri Desteği,

Girdi maliyetlerine destek olmak için Hayvan Başı Ödeme,

Ürün artışı için Süt ve Et Teşvik Primi, Su Ürünleri, Hayvan Gen Kaynakları, Tiftik Üretim,

İpekböcekçiliği Desteği yeni uygulamalardan bazılarıdır.

Bakanlığımızın 2010 yılında uygulamaya başladığı önemli projelerden biri de Tarım Havzaları Üretim ve

Destekleme Modeli’dir. İklim, toprak, topografya, arazi sınıfları ve kullanım şekillerine dayalı 527 Milyon veriden oluşan

data değerlendirilerek 30 adet tarım havzası belirlenmiştir. Böylece hangi ürünün nerede ne kadar üretilebileceği, çiftçinin

toprağında hangi üründen daha fazla verim alabileceğine imkân sağlanmıştır.

Tarımsal üretimin her kademesinde alın teri olan çiftçilerimizin, üretimlerini artırmak için 2009 yılında yaşama geçirdiğimiz ve

Türkiye’de bir ilk olma özelliği taşıyan ‘1000 Köye 100.000 Kitap’ projesi üreticilerimiz ve yeni nesil çiftçi adayları için önemli bir başvu-

ru kaynağı olmuştur. Projenin ikinci aşamasında 1500 köyümüze 150.000 kitap daha ulaştıracağız. Böylece 2500 Köyümüzde 250.000

Kitap ile üreticilerimizin daha az maliyetle yüksek kazanç elde etmesini hedeflemekteyiz.

Projemizin ikinci aşamasının da ülkemiz tarımına ve üreticilerimize bol ürün ve yüksek kazanç getirmesini diliyorum.

Mehmet Mehdi EKER

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanı

Sunuş

DeğerliÜreticiDostlarımız,

İn san var lı ğı nın en önem li ve en te mel kay na ğı olan gı da üre ti mi ve do lay lı ola rak ta rım sal fa ali yet ler şüp he siz

her ül ke açı sın dan stra te jik ve ya şam sal öne me sa hip tir. Bu sek tör de ki üre ti min ken di ne ye ter li li ği ise, dı şa ba ğım lı lı -

ğın azal tıl ma sı, bu sa ye de ül ke eko no mi si için de ki pa yı nın ar tı rıl ma sı ve da ha yük sek is tih dam açı sın dan dik ka te alın -

ma sı ge re ken bir sü reç.

Bu gün ge liş miş ül ke le rin ta rım sek tö rü, ya pı sal ola rak ge li şi mi ni ta mam la mış, bu alan da ge le cek stra te ji le ri ni

ve ta rım po li ti ka la rı nı çok ön ce den be lir le miş ler. Ge liş mek te olan ül ke ler ko nu mun da ki ül ke miz de ise özel lik le Av ru -

pa Bir li ği ile uyum ve mü za ke re sü re cin de ta rım sek tö rü müz stra te jik bir ko num da. Kır sal kal kın ma nın sağ lan ma sı, ta -

rım sal ya pı mı zın iyi leş ti ril me si ve re ka bet gü cü da ha yük sek bir ta rım sek tö rü nün oluş tu rul ma sı önem li ve ön ce lik li

amaç lar ha li ne gel di. Bu na kar şın sek tö rü mü zün ha len çö züm bek le yen pek çok so ru nu bu lu nu yor.

Bu ger çek ler den ha re ket le, Türk ta rı mı na fi nan sal des tek bir ya na, bil gi len dir me ve bi linç len dir me ye yö ne lik

da nış man lık hiz met le riy le kat kı sağ la ma yı ken di mi ze amaç edin dik. De niz Bank ola rak, ve rim li li ğin art ma sı, sek tö rün

ge liş me si ve güç len me si için ye ni ürün ve hiz met ler le siz de ğer li çift çi mi zin her za man ya nın da ol ma ya ka rar lı yız.

Çift çi mi zi, üre ti ci mi ze bi rer “iş ada mı” kim li ği ka zan dır mak için yo la çık tık. Bu gü ne dek Tür ki ye’nin her ye rin -

de bin ler ce üre ti ci miz le bi ra ra ya gel dik; de ğer li aka de mis yen le ri miz le, uz man ekip le ri miz le, çift çi le ri mi zi, glo bal eko -

no mi, ku rak lık, kü re sel ısın ma, ve rim li lik ve Av ru pa Bir li ği sü reç le ri hak kın da bil gi len dir dik. En önem li si de bir bi ri mi -

zi an la ma, din le me fır sa tı bul duk. Köy ler de dü zen le di ği miz on lar ca top lan tı da bol bol soh bet im ka nı mız ol du.

Türk Eği tim Der ne ği iş bir li ğiy le, im kân la rı ye ter li ol ma yan çift çi ai le le ri nin ba şa rı lı ço cuk la rı na eği tim bur su sağ -

lar ken, köy okul la rı mı zın bil gi sa yar ih ti ya cı na kat kı sağ la ya rak ye ni ne sil le rin bil gi ça ğı nı ya ka la ma la rın da yan la rın da

ol ma ya ça lış tık.

De ğer li üre ti ci le ri miz, De niz Bank ola rak bu yol da ge rek li tüm adım la rı at ma ya, eli mi zi ta şın al tı na koy ma ya ha -

zı rız. 2010 yı lın da, bu sö zü mü zün ye ni bir adı mı olan, Ta rım ve Kö yiş le ri Ba kan lı ğı’mız la or tak yü rüt tü ğü müz “2,500

Kö ye 250,000 Ki tap” pro je si ni ha ya ta ge çi ri yo ruz. Ya yın la nan 100 ay rı çe şit te ki ta bın, ül ke mi zin kal kın mış lı -

ğı nın to hum la rı nı at mak ta olan siz de ğer li üre ti ci le ri mi ze, bu yol da kat kı sağ la ma sı nı iç ten lik le ar zu edi yo ruz.

Ve sa mi mi yet le ina nı yo ruz ki; sağ lık lı ve var lık lı bir ge le cek bı rak mak için ter dök tü ğü müz ye ni ne sil le ri miz, bu

gü zel ül ke miz, siz le rin öz ve ri li eme ğiy le ha yat ver di ği top rak la rı mız dan çı ka cak be re ket ile da ha kal kın mış ve re fah bir

ge le ce ğe ula şa cak.

Say gı la rım la,

Sunuş

Hakan ATEŞ

DenizBank Finansal Hizmetler Grubu Başkanı

Bu gün 6,9 mil yar do la yın da in sa nın ya şa dı ğı yer yü zün de, tüm in san lı ğı ra hat lık la bes le ye bi le cek se vi ye de bir

üre tim ya pıl dı ğı hal de, mil yon lar ca in sa nın aç lık la pen çe leş me si ve bir o ka dar in sa nın da gü ve ni lir gı da ya eri şe me -

me si or ta da bir den ge siz li ğin var ol du ğu nu gös ter mek te dir.

İn sa noğ lu ge le cek te, bir ta kım ‘par lak’ ba şa rı la rı nın ya nı sı ra ku rak lık, aç lık ve gü ve ni lir gı da te min ede me -

me gi bi iç açı cı ol ma yan kö tüm ser man za ra la rı da ön gör mek te dir. Gü nü müz de ar tık ye ter li ve gü ve ni lir gı da ya eri -

şim, bir in san hak kı ola rak de ğer len di ril mek te dir. Söz ko nu su hak kın ger çek leş me si ve gü ven ce al tı na alın ma sı için

dev let lere de po zi tif bir so rum luk verilmiştir.

Bü tün ge liş miş ül ke ler de ol du ğu gi bi ül ke miz de de do ğal kay nak la rı da ha ras yo nel bir şe kil de de ğer len dir -

mek ve kul lan mak zo run da yız. Ta rım ve Kö yiş le ri Ba kan lı ğı ola rak ta rım sal kay nak la rı mı zın de ğer len di ril me si aşa -

ma sın da kar şı la şı lan za yıf nok ta la rın or ta dan kal dı rıl ma sı için üze ri mi ze dü şen tüm gö rev le ri ti tiz lik le ye ri ne ge ti ri -

yo ruz. Bu çer çe ve de ha zır la dı ğı mız Çift çi Eği tim Se ri si, ta rım sal üre tim ko nu sun da he def kit le yi bil gi len dir -

me ama cı na yö ne lik bir ya yın ça lış ma sı dır. Bil has sa kü çük-or ta boy üre ti ci esas alı na rak ha zır la nan bu se ri de, tek -

no lo ji ye da ya lı üre ti mi teş vik edi ci ko nu la ra ağır lık ve ril mek te; ay rı ca ve ri len bil gi le rin ye ter li, an la şı lır ve ye ni ge liş -

me le ri kap sa yı cı ni te lik te ol ma sı na dik kat edil mek te dir.

Çift çi Eği tim Se ri si ça lış ma la rı na, Ba kan lık taş ra ve mer kez bi rim le ri ile ger çek leş tir di ği miz an ket ça -

lış ma la rıy la baş lan mış tır. An ket ça lış ma la rı so nu cun da ön pla na çık mış ko nu lar, Ba kan lı ğı mı zın ve Üni ver si te le rin uz -

man ve edi tör le ri ta ra fın dan her dü zey de üre ti ci nin an la ya bi le ce ği dil de ve sa de lik te, ge rek siz bil gi le re yer ve ril me -

den ti tiz lik le ha zır lan mış tır.

Üre ti ci le rin ta rım ala nın da ki bil gi bi ri ki mi nin ar tı rıl ma sı ve ta lep le ri ni kar şı la mak, Gıda, Tarım ve Hayvancılık

Ba kan lı ğı Eğitim, Yayım ve Yayınlar Dairesi Başkanlığı ola rak en önem li so rum lu luk la rı mız dan bi ri dir. Bu bağ lam da

eli miz de tut tu ğu muz eser ler so rum lu luk la rı mı zı ye ri ne ge tir me ça lış ma la rı mı zın en pra tik yol la rın dan dır.

Eğitim Yayım ve Yayınlar Dairesi Başkanlığı ola rak, Çift çi Eği tim Se ri si’nin üre ti ci le ri miz için ya rar lı

ol ma sı nı di ler, her dü zey de eme ği ge çen ça lış ma ar ka daş la rı mı za ve pay daş la ra te şek kür ede riz.

Sunuş

Recep TEZGEL

Eğitim Yayım ve Yayınlar Dairesi Başkanı

İÇİNDEKİLER

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

1. GİRİŞ ........................................................................................ 7

2. SULAMA YÖNTEMİ SEÇİMİNİ BELİRLEYEN ETMENLER... 9

2.1. Toprak Özellikleri ................................................................ 9

2.2. Topografya ......................................................................... 11

2.3. Su Kaynağı ve Kalitesi.......................................................... 12

2.4. Bitki Türü ............................................................................ 13

2.5. Ekonomi .............................................................................. 14

2.6. İklim Özellikleri .................................................................... 15

2.7. Tarımsal Faaliyetlere Uyumluluk ve Sosyal Durum................ 16

3. SULAMA YÖNTEMLERİ .......................................................... 16

3.1. Yüzey Sulama Yöntemleri....................................................... 17

3.2. Basınçlı Sulama Yöntemleri.................................................. 36

3.3. Yüzeyaltı (Sızdırma-Subsurface) Sulama Yöntemi ................ 75

4. KAYNAKLAR ........................................................................... 77

5. EKLER ...................................................................................... 80

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

1. Gİ RİŞ

Tüm canlılarda olduğu gibi, bitkiler öncelikle yaşamlarını devam etti-

rebilmeleri için suya ihtiyaç duyarlar. İhtiyaç duyulan su ise, esas itibarıy-

la bitki kökleriyle topraktan alınır. Bitkiler tarafından alınan suyun bir

kısmı çeşitli bileşiklerin yapımında ve başta fotosentez için kullanılır. Çok

önemli bir kısmı ise terleme yoluyla atmosfere verilir. Bitki bünyesinde

kalan ve çeşitli fizyolojik süreçlerde kullanılan su miktarı, terleme yoluy-

la atmosfere verilen su miktarının yanında göz önüne alınmayacak kadar

az miktardadır.

Bitkilerin yetişme mevsimi boyunca ihtiyaç duyduğu su miktarı,

düzenli ve yeteri miktarda yağışlarla karşılanabiliyorsa sulama yapmak

gereksizdir. Ancak, kurak ve yarı-kurak (arid ve semi-arid) bölgelerde bu

durum genel olarak gerçekleşmez. Hatta nemli (humid) bölgelerde bile

fazla yağış olmasına rağmen, yağış dağılımın düzensizliği nedeniyle bit-

kinin ihtiyaç duyduğu dönemde yağış olmaması durumunda sulama

gerekebilir.

Ülkemiz, Doğu Karadeniz Bölgesi hariç, kurak ve yarı kurak bir

bölge içerisindedir. Bu nedenle sulama tarımda çok önemli bir girdi olup,

verimi artıran en önemli faktörler-

den birisidir. Sulama verimi, bitki,

toprak, kullanılan sulama yöntemi,

iklim ve çiftçi koşullarına bağlı ola-

rak 1 ile 5 kat arasında artırabil-

mektedir. Ancak, gereğinden fazla

sulama ise verimi azalttığı gibi top-

raklarda yüksek taban suyu, dre-

naj, tuzluluk, çoraklık (sodyumlu-

luk) ve erozyon sorununa neden

olabilmektedir. Bu durum ise,

Şekil 1.1 Sulama suyu verim ilişkisi.

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

doğal bir kaynak olan topraklarımızı neredeyse eski haline gelmesi çok

zor olacak şekilde veya tarım yapılamaz hale getirmektedir. Şekil 1.1’de

görüldüğü üzere, belli bir noktadan sonra sulama suyu verimi artırma-

makta, aşırı sulama yapılması durumunda ise verim hızla azalmaktadır.

Bu açıklamalar ışığında sulama, basit anlatımıyla, “bitkinin ihtiyaç

duyduğu suyun yağışlarla karşılanamadığı durumda, farklı sulama yön-

tem ve sistemleriyle toprağa uygulanmasına” denir. Sulama yöntemi,

sulama suyunun toprağa uygulama biçimidir. Sulama sistemi ise, sulama

yöntemini uygulamak için gerekli olan tüm alet-ekipmanları (aygıtları)

içine alır.

Sulama fiziksel bir olay

olmayıp, teknik, ekonomik ve

sosyal boyutu olan çok yönlü ve

karmaşık bir uygulamadır.

Toprağa uygulanan su, esas iti-

barıyla 3 önemli olayın etkisin-

dedir. Bunlar bitkiden olan terle-

me (transpirasyon), topraktan

olan buharlaşma (evaporasyon)

ve fazla suyun derine, kök böl-

gesi altına, sızdığı drenaj olaylarıdır (Şekil 1.2).

Sulamanın genel olarak yararları ya da neden yapılması gerektiği

aşağıda maddeler halinde verilmiştir.

1. Tarımsal üretimi artırmak

a) Ulusal geliri artırmak

b) İşsizliği azaltarak yeni iş olanakları yaratmak

c) Yaşam seviyesini artırmak

Şekil 1.2 Sulamanı n 3 temel öğesi: Terleme (tran-

pirasyon), buharlaşma (evaporasyon) ve drenaj.

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

2. Toprak ve çevreye olan olumlu etkilerini geliştirmek

a) Toprakta istenmeyen kimi olumsuzluklara karşı yıkama yapılması

b) Tuzlu ve sodyumlu toprakları ıslah etmek

c) Bitkiler için don etkisinden korunma sağlamak

3. Kuraklığın neden olabileceği olumsuzlukları azaltmak

a) Gıda kıtlığına karşı önlem alınması

b) Önemli ve pahalı ürün kayıplarını azaltmak

4. Kurak ve nüfusu azalmış bölgelerde nüfus artışı sağlamak

a) Ulusal savunma

b) Nüfus dağılımın dengeli olması

5. Ulusal güvenlik

Yukarıda, sulamanın genel olarak neden yapıldığı ve yararları konu-

sundan da anlaşılacağı üzere, sulamanın verimi ve tarımsal üretimi

artırmanın yanında, işsizliği azaltma, yaşam seviyesinin artırılması,

gıda güvenliği, dolaylı olarak da ulusal savunma gibi çok farklı ve

önemli işlevleri vardır.

2. SU LA MA YÖN TE Mİ SE Çİ Mİ Nİ

BE LİR LE YEN ET MEN LER

Bir arazide sulama yapılmasına karar verildikten sonra en önemli

konu sulama yönteminin seçimidir. Bu ise, aşağıda belirtildiği üzere bir-

birine bağımlı ve bazen bağımsız çok sayıda faktörün etkisi ile belirlenir.

2.1 Top rak Özel lik le ri

Toprak bünyesi, toprak su tutma kapasitesi, suyun toprağa giriş

hızı (infiltrasyon) ve toprak derinliği sulama yöntemi seçiminde en

önemli toprak özellikleridir.

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

Örneğin, kaba bünyeli (kumlu) toprakların su tutma kapasitesi düşük

buna karşın su alma hızı yüksektir. Bu tür topraklarda suyun toprakta iler-

lemesi çok zor olacağından yüzey sulama yöntemleri çoğu zaman uygun

olmaz. Bu tip topraklarda yüzey sulama yöntemleri uygulansa bile akış

uzunluğu çok kısa olacağından işletim ve diğer maliyetler yüksek olacak-

tır. Buna karşın bu tip topraklarda yağmurlama veya damla sulama gibi

basınçlı sulama sistemleri kullanımı tercih edilmelidir. Ayrıca kumlu top-

raklar, örneğin yağmurlama sulamada daha yüksek debili başlık kullanı-

mı gerektirirken, infiltrasyon hızı düşük kil bünyeli topraklar için ise daha

düşük debili başlıklar kullanılmalıdır.

Su tutma kapasitesi ise, seçilecek olan sulama sisteminin boyutunu

(büyüklüğü), sulama aralığı ve dolayısıyla sulama sayısını ve sıklığını

etkiler. Örneğin kumlu toprakların su tutma kapasitesi düşük suyun top-

rağa giriş hızı (infiltrasyon) yüksek olduğu için, daha sık aralıklarla ve her

uygulamada daha az miktarda sulama suyu uygulamasını gerektirir

(Şekil 2.1). Bu nedenle, yağmurlama ve damla sulama sistemlerinin bu

tip topraklarda kullanılması daha uygundur. Halbuki, orta ve ağır bünyeli

(kil) topraklarda her sulamada fazla miktarda su geniş aralıklarla yüzey

sulama yöntemlerinden birisi ile uygulanabilir.

Bazı durumlarda etkili

toprak derinliği az olduğun-

dan, yüzey sulama için

gerekli olan tesviye yapıla-

madığından dolayı, basın-

çlı sulama yöntemlerinden

birisi kullanılır. Ayrıca ara-

zide taşlılık sorunu varsa,

yine basınçlı sulama yön-

temlerinden birisi tercih

edilmelidir Şekil 2.1 Kaba bünyeli (kumlu) ve ince bünyeli (killi)

topraklarda su tutma kapasitesi ve su geçirgenliği.

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

2.2 To pog raf ya

Sulama yöntemi seçiminde, topografya en önemli etkenlerin

başında gelir. Topografya, sulanacak arazilerin yükseltisi, su kaynakla-

rının bulunduğu yükselti,

arazi sınırları, yollar,

elektrik, doğal gaz ve

diğer su hatları, arazinin

biçimi ve arazinin eğimi

gibi çok geniş faktörleri

kapsar (Resim 2.1).

Ancak, sulama sistemi

seçiminde arazi eğimi

en önemli parametre-

dir. Bazı yağmurlama

sistemleri % 20 eğime kadar çalıştırılabilir. Ancak, karık ve uzun tava

sulamasında ise maksimum eğim % 2-3 arasında sınırlıdır. Damla

sulama ise % 60 eğime kadar kullanılabilir. Genel olarak, arazinin

eğimi arttıkça toprak derinliği de azalır. Bu durumda zaten sığ (yüzlek)

topraklar için, yüzey akış ve erozyon oluşturmayacak, toprağa suyu

az miktarlarda uygulayabilen basınçlı sulama yöntemlerinden birisi

tercih edilmelidir.

Arazinin biçimi de çoğu zaman sulama sistemi seçimini belirler.

Örneğin, uzun tava (border), karık, sabit yağmurlama, yüzey-altı sulama,

kontur karık ve damla sulama sistemleri çoğu arazi biçimlerine adapte

edilebilir. Halbuki, ülkemizde kullanımı pek yaygın olmayan ancak gün

geçtikçe artan dairesel hareketli (center-pivot) sulama sistemi için kare-

boyutlu araziler daha uygundur. Düz ve eğimli karık sulama, kontur karık

ve eğimli uzun tava (border) için ise dikdörtgen boyutlu araziler daha

uygundur.

resim2.1 Arazi topoğrafyası sulama yöntemini belirleyen

en önemli öğelerden birisidir.

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

2.3 Su Kay na ğı ve Ka li te si

Su kaynağının cinsi ve uzaklığı, su miktarı (debisi), su kalitesi

ve suyun maliyeti kullanılacak sulama yöntemini belirlemede önem-

li bir faktördür. Su bir akarsudan saptırılarak açık kanal sistemi ile geti-

riliyorsa genel olarak yüzey sulama yöntemleri seçilir. Baraj veya gölet

depolaması ile alt kotlardaki araziler için yeteri basınç sağlanabiliyorsa

basınçlı sulama sistemleri tercih edilir. Su derin kuyulardan elde edili-

yorsa, yine sulama randımanı yüksek olan yağmurlama ve damla

sulama gibi basınçlı sulama sistemleri tercih edilmelidir. Dolayısıyla

suyun maliyeti arttıkça sulama randımanı yüksek olan yağmurlama,

damla gibi sulama yöntemleri tercih edilir.

Su kaynağı az ya da yetersiz ise, daha düşük kapasiteli ve sık sula-

ma yapılabilecek sulama sistemlerinin seçilmesi gerekir. Bu durumda,

her sulamada daha yüksek miktarda sulama suyu gerektiren diğer sis-

temlerle kıyaslandığında, her sulamada daha az miktarda sulama suyu

uygulanacaktır. Örneğin, uzun tava ve göllendirme (tava) sulamasında

debi genellikle 30 L/s’nin üzerindedir. Bu nedenle tarla başında suyun

debisi bu değerin altında ise karık ya da basınçlı sulama yöntemlerinden

biri tercih edilmelidir.

Su kalitesi de sulama yönte-

mi seçiminde önemli bir faktör-

dür. Örneğin suyun tuzluluk değeri-

nin yüksek olması, bor ve bazı

istenmeyen elementlerin suda

bulunması sulamaya engel teşkil

edebilir ya da başka bir sulama yön-

teminin kullanılmasını gerektirebilir.

Örneğin tuzlu su kullanılıyorsa, tuz-

luluğu daha az olan suya nazaran Şekil 2.2 Sulama suyu tuzluluğunun sulama

yöntemlerine göre verim üzerindeki etkisi.

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

daha fazla sulama suyu kullanımını gerektirir. Buna neden ise, toprakla-

rın uzun dönem tuzlanmaması için, uygulanacak fazla su ile tuzların

yıkanması sağlanır. Başka bir örnek ise, tuzlu sular yağmurlama sula-

ma yöntemi ile kullanılması uygun olmaz. Ancak damla sulama ile

kullanılabilir. Şekil 2.2’den de görüleceği üzere, tuzlu suların verim üze-

rindeki azaltıcı etkisi yağmurlama sulamada damla sulamaya göre çok

daha fazladır.

Yıllık yağışı 300 mm’den az olan yerlerde damla sulama ile tuzlu

sular kullanılıyorsa, ayrıca yağmurlama ya da tava sulama kullanılarak,

özellikle toprak yüzeyinde birikebilecek tuzun yıkanması gerekebilir.

2.4 Bit ki Tü rü

Bitki türü ve ürünün pazar değeri de sulama yöntemini seçimini

belirleyen faktörlerden birisidir.

Bazı bitkiler için bütün sulama yöntemleri uygun iken, bazı bitkiler

için ise uygun olmayabilir. Genel olarak sıraya ekilen bitkiler (mısır, ayçi-

çeği, pamuk, soya fasulyesi gibi) karık, sık yetişen bitkiler (arpa, buğday

gibi tahıllar, çayır-mer’a ve yem bitkileri) tava ve/veya uzun tava yöntem-

leri ile sulanabilir. Ancak, yağmurlama sulama yöntemi de yukarıda belir-

tilen koşullar göz önüne alındığında uygulanabilir. Örneğin sıra bitkilerin-

den mısır ve ayçiçeği gibi bitkilerin boyu yüksek olduğundan, yağmurla-

ma ile sulandığında laterallerin değiştirilmesi çok güç olmaktadır. Bu

nedenle zorunluluk yoksa karık sulama bu yönü itibarıyla daha uygun

olmaktadır. Ancak, yağmurlama sulama ile sulanması gerekiyorsa yük-

Ge nel ola rak sı ra ya eki len bit ki ler (mı sır, ay çi çe ği,

pa muk, so ya fa sul ye si gi bi) ka rık, sık ye ti şen bit ki ler

(ar pa, buğ day gi bi ta hıl lar, ça yır-mer’a ve yem

bit ki le ri) ta va ve/ve ya uzun ta va yön tem le ri ile su la nır.

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

sek basınçla çalışan ıslatma genişliği fazla olan tek başlıklı yağmurlama

sistemleri , dairesel hareketli (center pivot) veya doğrusal hareketli yağ-

murlama sistemleri kullanılabilir.

Pazar değeri yüksek, topraktaki su eksikliğine duyarlı olan bit-

kilerden sebzeler, sık dikim aralıklılarına sahip meyve ağaçları, örtü

altı sebzelerin damla sulama yöntemi ile, geniş dikim aralıklarına

sahip meyve bahçelerinin ise ağaç altı mikro sulama (mini yağmur-

lama ve damla) yöntemi ile sulanması daha uygundur.

Yağmurlama sulama, bazı bitkilerde yaprakların ıslanmasıyla hasta-

lık ve tuzlu suların yapraklara zararı, sıcak bölgelerde ise gündüz sula-

malarında bitki yapraklarına güneş ışınlarının mercek etkisi nedeniyle

zarar verme ve buharlaşma kayıplarının çok yüksek olması nedeniyle

sakıncalar yaratabilmektedir.

Ayrıca kök boğazının ıslanmasından kaynaklanan hastalıklara karşı

tava ya da uzun tava sulama yöntemi tercih edilmemelidir.

2.5. Eko no mi (Ya tı rım ve İş let me Ma li ye ti)

Sulama yöntemi seçimi aynı zamanda ekonomik bir karardır.

Diğer topografya, toprak ve su kaynakları durumu bir tarafa bırakılırsa,

bazı sistemlerin, yüzey sulama gibi, yatırım maliyeti az, işçilik giderleri

fazladır. Bazı sistemler ise, yağmurlama gibi, hem yatırım maliyeti fazla

hem de enerji gereksinimi nedeniyle işletme masrafları fazladır. Ancak,

ekonomik nedenler çoğu zaman sulama yöntemi seçiminde tek başına

belirleyici olmayabilir. Çünkü topografya, toprak tipi, su varlığı ve kalitesi

buna en önemli etkenlerdir.

Eko no mik ne den ler ço ğu za man su la ma

yön te mi se çi min de tek ba şı na be lir le yi ci ol ma ya bi lir.

Çün kü to pog raf ya, top rak ti pi, su var lı ğı ve ka li te si

bu na en önem li et ken ler dir.

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

Suyun kıt (yetersiz) ve maliyetinin yüksek olduğu koşullarda, suyun

etkili ve ekonomik kullanımına olanak veren, sulanacak bitki de göz önüne

alınarak basınçlı sulama yöntemlerinden birisi tercih edilmelidir. Ancak,

toprak ve su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı açısından bazen

ekonomi tek başına yeterli olmayabilir. Teknik ve sosyal koşullar daha etk-

ili olabilmektedir.

Sonuç olarak, yalnız ekonomik gelir açısından düşünüldüğünde, elde

edilen ürün esas alınarak ekonomik analiz yapılır ve en yüksek yıllık net

geliri sağlayan yöntem seçilebilir.

2.6. İk lim Özel lik le ri

Rüzgar ve sıcaklık sulama yöntemi seçimini etkileyen en önemli iklim

öğeleridir. Rüzgar hızının ve sıcaklığın yüksek olduğu yöreler, yağmur-

lama sulama için olumsuzluklar gösterir. Yüksek rüzgar hızı su uygulama

ve su dağılımını olumsuz etkiler. Genel olarak rüzgar hızı 3 m/s’nin üze-

rinde ise yağmurlama sulama tercih edilmemelidir.

Yüksek sıcaklık durumunda yağmurlama sulama yapılması, başta

buharlaşma ile su kayıplarını artırır ve günün sıcak saatlerinde de yağ-

mur damlaları yapraklar üzerinde mercek etkisi ile yakmalara neden ola-

bilir. Bu nedenle, sıcak yörelerde

günün serin saatlerinde ya da

gece sulaması tercih edilmelidir.

Şekil 2.3’de gündüz yapılan yağ-

murlama sulamanın, gece sulama-

sına göre yaklaşık 3 kat daha fazla

buharlaşma kayıpları oluşturduğu

görülmektedir.

Don bitkiler için (özellikle

meyve ağaçları) zararlı olan

önemli bir iklim olayıdır. Meyve

Şekil 2.3 Yağ mur la ma su la ma da, gün düz su la -

ma ya pıl ma sı ge ce su la ma sı na gö re bu har laş ma

ka yıp la rı önem li düzey de ar tırır.

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

ağaçlarında, ağaç üstü yağmurlama yapılarak don zararından korunabi-

lir. Ancak bunun da ilk tesis masrafları yüksektir.

2.7. Ta rım sal Fa ali yet le re Uyum lu luk ve Sos yal Du rum

Bir arazi için kurulacak olan sulama sistemi, diğer tarım faaliyetleri ile

uyum içinde olmalıdır. Örneğin tarla hazırlığı, toprak işlemesi, hasat gibi

tarımsal uygulamalara engel olmamalı ve uyumlu olmalıdır.

Ayrıca, çiftçilerin alışkanlıkları, gelenekleri, kültür ve tarımsal

eğitim düzeyi uygulanacak sulama yöntemleri açısından önemlidir.

Sulama sistemleri, gelişen teknolojiye de bağlı olarak, otomasyon başta

olmak üzere daha karmaşık hale gelmektedir. Bu nedenle, daha bilinçli

ve bilgili uygulayıcılar mevcut sulama sisteminin etkin ve uzun süreli kul-

lanımını sağlar. Yeterli tarımsal eğitimi almamış ve bu bilinçte olmayan

uygulayıcıların, özellikle basınçlı sulama sistemlerini (mini yağmurlama

ve damla sulama gibi) işletmesi zor olmaktadır.

Bir bölge için ülkesel bazda ulusal kararlar alınabilir. Bu kararları o

bölge topraklarının sulanmasında sulama yöntem ve/veya sistemi seçi-

mini doğrudan etkileyebilir ya da karar süreci bu şekilde verilebilir. Bu

nedenle sulama yöntemi seçimi bazı durumda yasal nedenlere dayana-

bilir.

3. SU LA MA YÖN TEM LE Rİ

Sulama yöntemleri 3 ana başlık altında toplanabilir.

1. Yüzey sulama yöntemleri

2. Basınçlı sulama yöntemleri

Bir ara zi için ku ru la cak olan su la ma sis te mi, di ğer

ta rım fa ali yet le ri ile uyum için de ol ma lı dır.

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

3. Yüzeyaltı (Subsurface) sulama yöntemi

Sulama yöntemleri ve her sulama yöntemine ait alt bölümleri aşağı-

da verilmiştir.

3.1. Yü zey Su la ma Yön tem le ri

Yüzey sulama, mevcut su kaynağından, arazinin eğimi doğrultusun-

da yer çekimi etkisiyle sulama suyunun doğrudan toprağa uygulan-

masıdır. Diğer sulama yöntemlerine göre yatırım ve işletme masrafları

daha düşük olup, yüksek düzeyde eğitimli işçilik gerektirmez. Ülkemizde

ve dünyada en yaygın sulama yöntemleri yüzey sulama yöntemleridir.

Son yıllarda basınçlı sulama yöntemlerinde hızlı bir artış olsa da, ülkem-

izde bu oran halen % 80’nin üzerindedir. Yüzey sulama yöntemlerinde

karık sulama hariç arazi yüzeyinin tamamı sulanır. Bu anlamda, sulanan

arazi, hem suyun iletiminde hem de sulanması için kullanılmış olur.

Yüzey sulama yöntemleri, genel olarak iyi tesviye edilmiş arazilerde

uygulanması gerekir. Bu yöntemin en önemli kısıtları, yüzey akışlar,

derine sızma ve erozyon oluşturma riskinin yüksek olmasıdır. Bu yön-

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

temde sulama suyu belirli bir zamanda, oluşturulan tavaların yüzeyinin

tamamının sulama suyu ile örtülecek şekilde ve karıkta ise karık sonuna

ulaşıncaya kadar uygulanır.

Yüzey sulama yöntemleri genellikle sulama suyunun bol ve

işçiliğin ucuz olduğu bölgelerde uygulanır.

Yüzey sulama yönteminde, bilinçli ve kontrollü bir sulama yapmak ve

su uygulama randımanını yüksek tutmak için arazi tesviyesi mutlaka

gereklidir (Resim 3.1)

Yüzey sulamalarda, yöntemin doğası gereği yüzey akış ve derine

sızma meydana gelebilir. Bunun yanında, kullanıcıların bu yöntemin

gerektirdiği teknik koşulları (arazi tesviyesi, eğime uygun tava ve karık

boyu seçimi, uygun debi seçimi, sulama sırasında gerekli savak, sifon

gibi basit alet-ekipman kullanımı) yerine getirmeden sulama yapmaları

aşırı su kullanımı, erozyon, taban suyu yüksekliği, tuzluluk ve alkalilik

(çoraklaşma) sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Bu nedenle sula-

ma randımanı diğer basınçlı sulama yöntemlerine göre daha düşüktür.

Ayrıca, yüzey sulama yöntemlerinin kullanıldığı tarım arazileri belirtilen

nedenlerle belli bir süre sonra tarım yapılamaz hale gelebilmektedir.

Ancak, belirtilen teknik koşullara uyulması ve sulama yönetiminin etkin

Resim 3.1 Arazi tesviyesi yüzey sulama yöntemlerinin etkili olarak uygulanması için gerekli en

önemli unsurlardan birisidir.

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

olması durumunda, yüzey sulama yöntemleri de yüksek randımanla kul-

lanılabilir.

Farklı yüzey sulama yöntemleri aşağıda bölümler halinde açıklan-

mıştır.

3.1.1 Ta va Su la ma Yön te mi

Tava sulama yönteminde sulama suyunun düz veya tesviye ile

düzeltilmiş arazilerde etrafı seddelerle çevrilerek oluşturulmuş tava-

lara uygulanmasıdır. Sulanan arazinin dolayısıyla tavaların etrafı sed-

delerle çevrili olduğu için yüzey akış meydana gelmez. Su tavalarda göl-

lendirilerek suyun toprağa girişi sağlanır (Şekil 3.1, 3.2). Tarla başına

açık ya da kapalı borularla getirilen su, tavalara bir ya da birkaç noktadan

verilir. Tava sulaması genel olarak suyun toprağa giriş hızı (infiltrasyon)

düşük olan orta ağır ve ağır bünyeli topraklar için daha uygundur. Ayrıca

tuzlu ve sodyumlu toprakların ıslahında da tava sulama yöntemi kullanı-

lır.

Tava sulama genellikle, sık yetişen hububat, yem ve çayır mera bit-

kileri ile meyve ağaçlarının sulanmasında kullanılır. Tavalar sulama yönü-

ne dik, eğimsiz ve hafif tesviye makineleri ile tesviye edilmiş olması gere-

kir.

Meyve bahçelerinin tava sulama yöntemi ile sulanmasında, her ağaç

gövdesinin taç izdüşümü genişliğinde ağaç etrafında tavalar oluşturulur.

Ağaç gövdesi tava içinden ayrıca küçük sedde (bilezik) ile çevrilerek sula-

ma suyunun doğrudan gövdeye teması kesilir. Böylece sulama suyunun

neden olabileceği hastalık etmenlerinin önüne geçilmiş olur.

Ta va la ra alı nan su kı sa sü re de ta va lar da

göl len dir me sağ lan ma sı için su yun de bi si

30 L/s’den az ol ma ma lı dır.

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

Tavaların boyutlandırılması, suyun toprağa giriş hızı (infiltrasyon) ve

mevcut su miktarına (debi) bağlıdır. Örneğin süzek topraklarda (geçir-

genliği yüksek) küçük boyutlu, ağır bünyeli (killi) topraklarda ise su varlı-

ğına göre küçük veya büyük tavalar oluşturulur. Tava büyüklüğü, toprak

özellkileri, su varlığı, bitki türü ve yöre koşullarına bağlı olarak 16 m2’den

160 dekara kadar değişebilir. Hatta, iyi tesviye yapılmış düz alanlarda

Şekil 3.1 Tava sulama yönteminde

oluşturulmuş tavalar Şekil 3.2 Tava sulamasında tavaların enine

kesiti ve tavalara su girişi.

Sulama suyu

debisi

Tava alanı (m2)

Toprak bünyesi

L/s m3/h Kumlu Kumlu-tın Killi-tın Killi

30 108 200 600 12 000 20 000

60 216 400 12 000 24 000 40 000

90 324 600 18 000 36 000 60 000

120 432 800 24 000 48 000 80 000

150 540 10 000 30 000 60 000 10 000

180 648 12 000 36 000 72 000 12 000

210 756 14 000 42 000 84 000 14 000

Çizelge 3.1 Farklı sulama debisi ve toprak bünyeleri için önerilen tava alanları

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

daha da büyük olabilir.

Tavaların boyutlandırılma-

sında, sulanacak arazilere

ait detaylı veriler yoksa,

Çizelge 3.1’de verilen

değerler kullanılabilir.

Tava sulama, düz ve iyi

tesviye yapılmış araziler için

daha uygun olduğundan, su

uygulama ve su dağılım

eşdeşliği (uniformitesi) yüksektir. Bazen bunlar, basınçlı sulama yöntem-

leri kadar yüksek olabilir.

Tava sulamada da otomasyon kolaylıkla uygulanabilir. Kapalı boru-

larla tarla başına getirilen su, tavalara belli noktalarla kontrollü ve isteni-

len miktar ve zamanda uygulamak mümkündür. Ancak, buna gerekli alt

yapının uygun olması gerekir.

Tava sulamasının üstünlükleri:

1. Sistem maliyeti düşüktür. Yüzey akış olmadığından yüzey drenaj

kanallarına gerek yoktur.

2. Yüksek su uygulama randımanı elde edilebilir.

3. Kalifiye işçilik gerektirmez.

4. Seddeler olması nedeniyle yağışlardan yüksek oranda yararlanır.

5. Tuzlu toprakların ıslahında etkin bir şekilde kullanılır.

Tava sulamasının kısıtları:

1 Tava sulaması düz araziler ve tesviye yapılmasını gerektirir.

2. Derine sızmayı azaltmak için kontrollü ve ölçülü sulama yapılması

gerekir.

3. Tava girişinde sulama suyu debisi yüksek olduğundan, erozyonu

önlemek için özel önlem alınması gerekebilir.

Şekil 3.2 Tava sulamayöntemi ile çeltik sulaması

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

3.1.2 Uzun Ta va (Bor der) Su la ma Yön te mi

Uzun tava sulama, birbirine paralel toprak seddeleri arasında

suyun genel eğim doğrultusunda ve belirli derinlikte uygulandığı

sulama yöntemidir. İki sedde arasındaki alan uzun tava (border)

olarak adlandırılır.

Genel olarak uzun tava sonları serbest drenaj koşulları hakimdir.

Tavalara su tarla başı kanalından birbirinden bağımsız olarak alınır. Tava

içinde su, tavanın eğimi doğrultusunda tava sonuna doğru hem hareket

eder hem de infiltrasyonla toprak içine girer. Tavalara suyun girişi kesil-

diğinde ise tava içindeki su tava sonuna doğru geri çekilmeye başlar

(Şekil 3.3).

Uzun tava sulama yönteminde de sulanacak arazinin iyi bir şekilde

hazırlanarak tesviye yapılması gerekir. Eğimli ve arazinin ana eğimine dik

olan tesviye eğrili (kontur) tavalarda çoğu durumda uzun tava sonlarına

hendek açılarak yüzey akıştan gelen sular açık drenaj kanalları ile uzak-

laştırılır veya tekrar değerlendirilebilir (Şekil 3.3 ve 3.4).

Uzun tava sulama yönteminde, sulama doğrultusunda eğim en

fazla % 2-3 olabilir. Ancak % 0.5 ve daha düşük eğimlerde ise, uygun

bir su dağılımı ve su uygulama randımanı elde edilir. Ancak, uzun

Toprak bünyesi

Suyun toprağa

giriş hızı

(İnfiltrasyon)

Uzun tava

genişliği (m)

Uzun tava boyu

(m)

Uzun tavaya

verilecek su

miktarı (L/s)

Kaba (kumlu) Oldukça hızlı 6 60-90 71

Oldukça kaba Hızlı 6-9 90-120 43-71

Orta Orta 6-12 120-210 28-56

İnce (killi) Çok yavaş 6-18 210-400 14-28

Çizelge 3.2 Toprak bünyelerine göre uzun tava eni ve boyu

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

tava sulama, sık yetişen yem bitkileri ve killi topraklarda arazi eğimi %

7’ye uygulanabilir. Uzun tavalarda eğim tava boyuna, yani sulama doğ-

rultusunda olmalı, tava içinde tava boyuna dik yönde eğim olmamalıdır.

Eğer eğim % 0.1-0.2 ise tavalardaki su derinliği yaklaşık 10.0-12.5 cm’dir.

Uzun tava sulamasında, sulama su önü (ıslak cephe) tava sonuna

yakın bir noktaya ulaştığı anda kesilir.

Uzun tava boyutları; eni 3 m uzunluğu 30 m’den, eni 100 m

uzunluğu ise 800 m’ye kadar değişebilir. Ancak, tavaların eni, sulama

doğrultusundaki eğime, tarla parselinin sulama doğrultusuna olan dik

yöndeki uzunluğuna ve tarım makinalarının iş genişliğine bağlı olarak

seçilir. Genel olarak, tava eni, tava eğimi % 1’den az ise 15 m, % 1-2

ise 12 m, % 2’den fazla ise 9 m seçilmesi önerilir. Çizelge 3.2’de veri-

len değerler çok genel ve ortalama değerler olup, sulanacak araziye ait

gerekli veriler yoksa kullanılabilir. Çizelge 3.2’den görüldüğü gibi, tava

boyları geçirgen olan kumlu topraklarda kısa, az geçirgen killi topraklar-

da ise uzun tutulur.

Uzun Tava Sulama Yönteminin Üstünlükleri:

1. İlk tesis masrafları düşüktür.

2. Kalifiye işçilik gerektirmez.

Uzun Tava Sulama Yönteminin Kısıtları:

1. İyi bir sulama içim mutlaka arazi tesviyesi gerektirir.

Şekil 3.4 Eğimli arazilerde uygulanan tipik tesviye

eğrili (kontur) uzun tava (border) sulaması.

Şekil 3.3 Tipik uzun tava (border) sulaması.

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

2. Sulama randımanının yüksek olması için, yüzey akışı azaltıcı

uygun planlama ve kontrolün yapılması gerekir.

3. Yüzey akış olduğundan yüzey drenaj kanallarının yapımını gerek-

tirir

4. Tavalara su girişinde erozyonu önlemek için özel yapılar gereke-

bilir.

3.1.3 Ka rık Su la ma Yön te mi

Karık sulama, sulama suyunun bitki sıra araları arasında eğim

doğrultusunda açılan karıklara verilerek bitkilerin sulanmasıdır.

Genellikle sera bitkileri, sebzeler, meyve ağaçları, bağ, sıraya ekilen tarla

bitkileri (mısır, ayçiçeği, pamuk, fasulye v.b.) karık sulama yöntemi ile

sulanabilir. Sulama suyu karıklara verildiğinden bitki kök boğazı ile

suyun doğrudan bir teması yoktur (Şekil 3.5). Bu nedenle, bitkilerin

bu yolla bulaşabilecek hastalık etmenlerinden korunmuş olur.

Çok hafif kumlu (kaba) bünyeli topraklar dışında bütün sulanabilir

topraklarda karık sulama yöntemi uygulanabilir. Özellikle kaymak

tabakası bağlama özelliği olan killi topraklar için uygundur. Çünkü, oluşa-

cak kaymak tabası karık içinde olacağından, bitki çıkışı veya büyümesine

bir engel teşkil etmeyecektir. Sulanacak arazilerin, önceden yeksenak bir

eğimle tesviye edilmesi gerekir.

Şekil 3.5 Tipik oluşturulmuş düz karıklar ve

sulaması.

Şekil 3.6 Arazi ana eğimi fazla olan arazilerde

ana eğime dik tesviye eğrili (kontur) karık sulama

yönteminin uygulanması.

TARIMSAL SULAMA YÖNTEMLERİ

Karıklara verilecek eğim,

toprak bünyesi ve karıklara ver-

ilecek su debisine (miktarı) göre

belirlenir. Karıklara verilecek en

yüksek eğim % 2-3’ü

geçmemelidir, ancak eğimin

genel olarak % 1’den düşük

olması istenir. En uygun eğim

ise % 0.2’dir. Eğimli arazilerin

karık yöntemi ile sulanmasında arazinin ana eğimi % 15’ e kadar olan

araziler sulanabilir. Bu durumda, ana eğime dik tesviye eğrili (kontur)

karıklar açılarak sulama yapılır (Şekil 3.6 ).

Karık uzunluğunun saptanmasında, toprak bünyesi ve buna bağlı

olarak suyun toprağa giriş hızı (infiltrasyon), sulama eğimi (karık eğimi)

uygulanacak su derinliği (su miktarı) ve sulanacak parselin uzunluğuna

bağlı olarak değişir. En doğru karık uzunluğu, yerel denemeler yapılarak

tespit edilmelidir. Buna olanak yoksa, Çizelge 3.3‘de verilen değerlerden

yararlanarak karık uzunluğu bulunabilir. Ancak Çizelge 3.3‘de verilen

değerler genel ve ortalama değerler olup, en fazla izin verilebilir karık

boylarıdır. Bu nedenle mevcut su miktarı (debisi), çiftlik koşulları gibi

etmenler dikkate alınarak verilen bu karık boyları kısaltılabilir.

Uygun seçilen bir karık boyu ve debide, sulama suyu karık girişinden

karık sonuna toplam sulama süresinin ¼’ünde ulaşmalıdır.

Bir karığa verilecek suyun debisi ise karık içinde erozyona neden

olmayacak değerde olmalıdır. Bu ise, tarla testlerinin olmadığı durumlar-

da aşağıda verilen eşitlik yardımıyla hesaplanabilir.

Eşitlikte;

Karık uzunlu"unun saptanmasında, toprak bünyesi ve buna ba"lı olarak suyun topra"a

giri! hızı (infiltrasyon), sulama e"imi (karık e!imi) uygulanacak su derinli"i (su miktarı) ve

sulanacak parselin uzunlu"una ba"lı olarak de"i!ir. En do"ru karık uzunlu"u, yerel denemeler

yapılarak tespit edilmelidir. Buna olanak yoksa, Çizelge 3.3‘de verilen de"erlerden yararlanarak

karık uzunlu"u bulunabilir. Ancak Çizelge 3.3‘de verilen de"erler genel ve ortalama de"erler

olup, en fazla izin verilebilir karık boylarıdır. Bu nedenle mevcut su miktarı (debisi), çiftlik

ko!ulları gibi etmenler dikkate alınarak verilen bu karık boyları kısaltılabilir.

Uygun seçilen bir karık boyu ve debide, sulama suyu karık giri!inden karık

sonuna toplam sulama süresinin %’ünde ula!malıdır.

Bir karı"a verilecek suyun debisi ise karık içinde erozyona neden olmayacak

de"erde olmalıdır. Bu ise, tarla testlerinin olmadı"ı durumlarda a!a"ıda verilen e!itlik

yardımıyla hesaplanabilir.

Q=0.63

E!itlikte;

Q: Karı"a verilmesi gereken en yüksek (maksimum) debi (L/s)

S: Arazi e"imi (%)

Örne"in e"imi % 0.2 olan karı"a verilmesi gereken en fazla debi Q= = 3.15

L/s’dir.

!irig

nalus

alıpay

kırak

natpasnunu"ulnuzukıraK

ızıh ,s eamalus

banu"ulnuzunilesrapkaca

anuB.ridilemlidetipsetkara

.rilibanulubu"ulnuzuacnA

eviseynübkarpot,adnısam

imi"emeka nalugyu

ri!i"edkaraloıl"abr"odnE.

d‘3.3egleziÇ,askoykanalo

ednelireved‘3.3egleziÇka

tnuyuskaraloıl"abanube

i"ilnireduskacan mu

nedlerey,u"ulnuzukırakur

raraynedrelre"ednelireved

damalatroevlenegrelre"e

a"arpot

)a ev

relemen

karanal

relre"ed

,pulo

lu!ok

unos

e"ed

ıdray

evnizialzneakrilibelir

nılaetakkidrelnemteibigıral

kırakribneliçesnugyU

üsamalusmalpotanniser

yuskecelireva"ırakriB

rat,esiuB.rıdılamloedre

.rilibanalpasehalyım

elnedenuB.rıdıralyobkır

ralyobkırakubnelirevkaran

malus,edibedevuyobk

.rıdılam!aluednü’%nin

dniçikırakesiisibednuy

udı"ıdamloninireltsetalr

ıratkimustucvem sib

.rilibalıtlasıkır

nedni!irigkırakuyusam

amlonedenanoyzoreed

nelirevadı"a!aadralmur

,) kiliç

kırakn

kacaya

kilti!e

Q=0.63

ilti!E

aK:Q

arA:S

enrÖ

0.63

;etk

ynenekeregisemlireva"ıra

imi"eiza )

aknalo2.0%imi"eni"e

keskü )muska ibed

nekeregisemlireva"ıra

=Qibedalzafne=

51.3=

d’s/L

.ri

Resim 3.3 Tipik bir kar›k sulama yöntemi

Ç‹FTÇ‹ E⁄‹T‹M SERİS‹ 7

Q: Karığa verilmesi gereken en yüksek (maksimum) debi (L/s)

S: Arazi eğimi (%)

Örneğin eğimi % 0.2 olan karığa verilmesi gereken en fazla debi

L/s’dir.

Eğimi % 1.5 olan karık için en yüksek debi ise;