Łąki w polskich Karpatach – stan aktualny, zmiany i możliwości ich zachowania. Meadows in the Polish Carpathians – present state, changes and preservation prospects.

Abstract

The Carpathian Mts. represent an important center of diversity of meadow biocenoses at national and European level. High-value, species-rich, extensively managed meadows and pastures are connected with long-term pastoralism and are maintained by traditional forms of farming. Due to decrease of animal number since the second half of 20 th century, as well as abandonment of meadows at higher altitudes, and introducing an intensive farming at lower locations, the vegetation of semi-natural mountain meadows have been changed seriously. The main difficulty of maintaining species rich meadows of high natural value is low economical profitability of an extensive farming. Wstęp Łąki w umiarkowanej strefie klimatycznej to zbiorowiska półnaturalne złożo-ne z wieloletnich bylin (traw, turzyc i roślin dwuliściennych), bez drzew i krze-wów, zwykle z domieszką mchów (Szweykowska i Szweykowski 2003). W no-menklaturze rolniczej używane jest zwykle pojęcie użytki zielone. Mogą one być trwałe lub przemienne. Przemienne to uprawy traw i motylkowatych (głównie z rodzaju koniczyna Trifolium) w ramach płodozmianu, a więc podobne do innych upraw na gruntach ornych. Natomiast trwałe użytki zielone to według defini-cji Unii Europejskiej: "grunt zajęty pod uprawę traw lub innych upraw zielnych naturalnych (samosiewnych) lub powstałych w wyniku działalności rolniczej (zasianych), nie włączony do płodozmianu w gospodarstwie przez pięć lat lub dłużej" (Rozporządzenie UE 2004). Spośród trwałych użytków zielonych tylko niektóre odznaczają się dużą wartością przyrodniczą. Do najcenniejszych nale-żą wielogatunkowe, ekstensywnie użytkowane zbiorowiska roślinne, zajmują-ce zwykle siedliska o niskiej produktywności, nieodpowiednie dla intensywnej gospodarki rolnej. Są to zbiorowiska półnaturalne, uzależnione wprawdzie od ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013) str. 18–34

Full text

18 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)
Jan Zarzycki Received: 29.01.2013
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Reviewed: 21.06.2013
30–059 Kraków, al. Mickiewicza 24/28
j.zarzycki@ur.krakow.pl
Joanna Korzeniak
Instytut Ochrony Przyrody PAN
31–120 Kraków, al. Mickiewicza 33
korzeniak@iop.krakow.pl


Meadows in the Polish Carpathians – present state, changes
and preservation prospects
Abstract: The Carpathian Mts. represent an important center of diversity of meadow
biocenoses at national and European level. High-value, species-rich, extensively managed
meadows and pastures are connected with long-term pastoralism and are maintained by
traditional forms of farming. Due to decrease of animal number since the second half of
20th century, as well as abandonment of meadows at higher altitudes, and introducing an
intensive farming at lower locations, the vegetation of semi-natural mountain meadows
have been changed seriously. The main difculty of maintaining species rich meadows of
high natural value is low economical protability of an extensive farming.
Key words: pastoralism, traditional meadow management, land use history, semi-natural
meadows, vegetation changes.
Wstęp
Łąki w umiarkowanej stree klimatycznej to zbiorowiska półnaturalne złożo-
ne z wieloletnich bylin (traw, turzyc i roślin dwuliściennych), bez drzew i krze-
wów, zwykle z domieszką mchów (Szweykowska i Szweykowski 2003). W no-
menklaturze rolniczej używane jest zwykle pojęcie użytki zielone. Mogą one być
trwałe lub przemienne. Przemienne to uprawy traw i motylkowatych (głównie z
rodzaju koniczyna Trifolium) w ramach płodozmianu, a więc podobne do innych
upraw na gruntach ornych. Natomiast trwałe użytki zielone to według deni-
cji Unii Europejskiej: „grunt zajęty pod uprawę traw lub innych upraw zielnych
naturalnych (samosiewnych) lub powstałych w wyniku działalności rolniczej
(zasianych), nie włączony do płodozmianu w gospodarstwie przez pięć lat lub
dłużej” (Rozporządzenie UE 2004). Spośród trwałych użytków zielonych tylko
niektóre odznaczają się dużą wartością przyrodniczą. Do najcenniejszych nale-
żą wielogatunkowe, ekstensywnie użytkowane zbiorowiska roślinne, zajmują-
ce zwykle siedliska o niskiej produktywności, nieodpowiednie dla intensywnej
gospodarki rolnej. Są to zbiorowiska półnaturalne, uzależnione wprawdzie od
ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013) str. 18–34

19
J. Zarzycki, J. Korzeniak — Łąki w polskich Karpatach...
działalności człowieka, charakteryzujące się jednak wysoką różnorodnością bio-
logiczną. Wynika to ze stworzenia nowych nisz ekologicznych poprzez trwające
dziesiątki, a nawet setki lat pośrednie lub bezpośrednie oddziaływanie człowieka
(Pott 1988).
Większość roślin łąkowych to gatunki rodzime, które jednak dzięki dzia-
łalności człowieka znacznie się rozprzestrzeniły. Obszary górskie charakte-
ryzują się dużą zmiennością warunków siedliskowych, związanych głównie
z wysokością nad poziomem morza oraz ukształtowaniem powierzchni tere-
nu. Wyznaczają one potencjalne możliwości występowania poszczególnych
gatunków łąkowych. Jednak o tym, które gatunki utrzymają się na danych
powierzchniach decydują zabiegi stosowane przez człowieka. Czynnikiem
najważniejszym jest regularne usuwanie biomasy poprzez wypas lub kosze-
nie. Uniemożliwia to rozwój drzew i krzewów oraz ogranicza konkurencję
ze strony innych roślin o dużej sile wzrostu, co zwiększa liczbę gatunków w
runi. Pasące się zwierzęta powodują rozwój traw niskich oraz innych drob-
nych roślin, często rozetowych, odpornych na zgryzanie. Liczba gatunków
występujących na pastwiskach jest zwykle niższa niż na łąkach kośnych. Przy
kośnym użytkowaniu łąk duże znaczenie ma termin pierwszego pokosu i licz-
ba pokosów. Nawożenie powoduje zwiększenie plonu (stanu biomasy), co
zwykle prowadzi do zubożenia składu gatunkowego i dominacji gatunków
pospolitych. Jednak niektóre cenne przyrodniczo zbiorowiska łąkowe wyma-
gają niewielkiego nawożenia organicznego.
Zbiorowiska łąkowe, w porównaniu do zbiorowisk leśnych, charakteryzują
się dużą dynamiką zmian składu gatunkowego. Wszystkie modykacje sposobu
użytkowania powodują w dłuższej perspektywie ustępowanie jednych gatunków,
a pojawianie się innych. Nawet przebieg warunków pogodowych w poszczegól-
nych latach wywołuje zmiany składu orystycznego, a zwłaszcza obtości wy-
stępowania poszczególnych gatunków.
Celem opracowania jest ocena stanu, zróżnicowania i przemian roślinności
łąkowej Polskich Karpat w powiązaniu ze zmianami w gospodarce rolnej. Prze-
dyskutowano również możliwości kontynuacji użytkowania łąk dzięki różnym
formom aktywnej polityki rolnośrodowiskowej.
W pracy oparto się na wynikach własnych badań oraz wykorzystano publiko-
wane wyniki badań ekologicznych, tosocjologicznych i rolniczych, a także lite-
raturę opisującą dawne, tradycyjne formy pasterstwa w górach. Oceny przemian
zachodzących w rolnictwie, istotnych dla gospodarki łąkarskiej w Karpatach,
dokonano w oparciu o dane statystyczne GUS. Do oszacowania efektywności
projektów nastawionych na wspieranie tradycyjnej gospodarki pasterskiej i pro-
gramów rolnośrodowiskowych wykorzystano ogólnie dostępne sprawozdania z
ich realizacji.

20 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)
Dawna gospodarka pasterska w Karpatach
Istnienie łąk i pastwisk nieodłącznie związane jest z chowem zwierząt, który
początkowo opierał się wyłącznie na wypasie, a paszę na zimę stanowiły gałęzie
drzew. Początki pasterstwa w Karpatach związane są z pojawieniem się wędrują-
cych grzbietami masywu ludów wołoskich w XIII i XIV w. (Kubijowicz 1927),
podczas gdy rozwój łąk kośnych na większą skalę nastąpił w Europie Środko-
wej dopiero w XVIII w. (Hejcman i in. 2012). W końcu XIV w. pasterstwo ko-
czownicze przekształciło się w pasterstwo sezonowe. Zwierzęta w okresie letnim
przebywały na pastwiskach położonych zwykle na grzbietach gór, wypas odby-
wał się także w lesie. Zwierzęta przez noc przetrzymywane były na ogrodzonej
powierzchni – koszarze, pozostawiając dużą ilość odchodów. Regularne przesu-
wanie koszaru umożliwiało nawożenie całej łąki. Paszę na zimę pozyskiwano
na niżej położonych łąkach. Często były to śródleśne polany, stanowiące także
miejsce wypasu jesienią. Sposoby prowadzenia gospodarki pasterskiej zmienia-
ły się w okresach historycznych, różne były także w poszczególnych częściach
Karpat. Obok uwarunkowań zjogracznych duże znaczenie odgrywał również
skład etniczny ludności w danym rejonie Karpat i związane z nim różne tradycje
gospodarowania. Największy rozkwit pasterstwa sezonowego przypada na po-
łowę XIX w. (Kostuch 1996). Później, w związku ze zniesieniem pańszczyzny
i regulacją serwitutów, zezwalających na wypas w lesie, znaczenie pasterstwa
osłabło. Na niektórych terenach (Beskid Sądecki) wypas w lesie utrzymał się
aż do końca II wojny światowej (Kowalska-Lewicka 1980). Liczne polany zo-
stały wykupione przez wielką własność i zalesione. Jednocześnie, z uwagi na
wzrastające zapotrzebowanie na żywność, wiele łąk i pastwisk zamieniono na
pola orne. Użytki zielone pozostały w miejscach nieodpowiednich do uprawy
płużnej: podmokłych, na stromych stokach, ubogich i kamienistych glebach czy
o niedogodnym dostępie. W okresie po I wojnie nastąpiło dalsze ograniczenie
wypasu na wielu obszarach (Kubijowicz 1927). Najdłużej tradycyjna, sezonowa
gospodarka pasterska utrzymała się w Tatrach, na Podhalu i w Gorcach. Jednak
także i tu zachowała się obecnie w formie szczątkowej. Największe zmiany w
gospodarce rolnej i użytkowaniu gruntów nastąpiły w Karpatach po II wojnie.
Z obszaru Beskidu Niskiego, Bieszczadów i części Beskidu Sądeckiego wysie-
dlono miejscową ludność bojkowską i łemkowską. Opuszczone tereny zostały
zasiedlone przez ludność polską, jednak gęstość zaludnienia znacznie się zmniej-
szyła, spadło więc także zapotrzebowanie na grunty rolne. Dawne użytki zielo-
ne, położone na najmniej przydatnych obszarach, zostały zalesione lub porosły
lasem, a dawne grunty orne w znacznej części przekształcono w użytki zielone
(Kostuch i in. 1963; Pałczyński 1962).W pozostałej części Karpat zmiany nastę-
powały wolniej, jednak wszędzie, z powodu przemian społeczno-gospodarczych
umożliwiających uzyskiwanie dochodów spoza rolnictwa, zanikła konieczność

21
wykorzystania w celach rolniczych wszystkich dostępnych obszarów. W efekcie
powierzchnia gruntów rolnych, a zwłaszcza ekstensywnie użytkowanych łąk i
pastwisk w wyższych położeniach, ulegała zmniejszeniu. Jednak aż do początku
lat 90. XX w. wielogatunkowe, półnaturalne łąki stanowiły istotny element kar-
packiego krajobrazu.
Główne typy zbiorowisk łąkowych w Karpatach Polskich
Na podstawie badań regionalnych prowadzonych na łąkach Karpat Polskich
już od lat 20. XX w. wyróżniono wiele zespołów i zbiorowisk roślinnych. Szcze-
gółową charakterystykę roślinności łąkowej zawierają liczne opracowania -
tosocjologiczne z najcenniejszych przyrodniczo terenów górskich, m.in.: Tatr i
Podtatrza (Pawłowski i in. 1960; Grodzińska 1961), Pasma Policy (Stuchlikowa
1967), Babiej Góry (Zarzycki 1999), Gorców (Kornaś, Medwecka-Kornaś 1967;
Kozak 2007), Bieszczadów (Pałczyński 1962; Denisiuk, Korzeniak 1999), Pienin
Właściwych (Kaźmierczakowa i in. 2004), Pasma Radziejowej (Zarzycki 2008),
Beskidu Śląskiego (Wilczek 2006), Beskidu Małego (Stebel 1997) i Kotliny Ży-
wieckiej (Nejfeld 2005) oraz Magurskiego Parku Narodowego w Beskidzie Ni-
skim (Dubiel i in. 1999). Poniższe zestawienie zawiera zarówno zespoły dobrze
rozpoznane, jak i jednostki, których status wymaga wyjaśnienia. Ilustruje duże
zróżnicowanie zespołów i zbiorowisk o charakterze łąk, zidentykowanych do
tej pory w pasmach górskich polskich Karpat.

Molinio-ArrhenAthereteA
Arrhenatheretalia elatioris
Arrhenatherion elatioris: Arrhenatheretum elatioris, Gladiolo-Agrostietum
capillaris, Anthyllidi-Trifolietum montani, zbiorowisko Campanula patula-
Trisetum avescens, Holcetum lanati (zbiorowisko Holcus lanatus),
zbiorowisko Anthriscus sylvestris, zbiorowisko Agrostis capillaris,
Alchemilletum pastoralis, Poo-Festucetum rubrae (zbiorowisko Poa
pratensis-Festuca rubra), Festucetum rubrae (zbiorowisko Festuca rubra),
zbiorowisko Trisetum avescens
Polygono-Trisetion: Phyteumo (orbicularis)-Trifolietum pratensis
Molinietalia
Molinion caerulae: Junco-Molinietum, Selino-Molinietum, Molinietum
caeruleae,
Calthion: Cirsietum rivularis, Angelico-Cirsietum oleracei, Cirsietum palustris,
Alopecurion pratensis: Alopecuretum pratensis,
J. Zarzycki, J. Korzeniak — Łąki w polskich Karpatach...

22 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)

nArdo-CAlluneteA
Nardetalia
Nardion: Hieracio vulgati-Nardetum, Leonotodono autumnalis-Nardetum,
Hypochoeridi uniorae-Nardetum, Geo montani-Nardetum, Hieracio
alpini-Nardetum, zbiorowisko Festuca picta, zbiorowisko Deschampsia
exuosa
Violion caninae: Polygalo-Nardetum, Calluno-Nardetum strictae, Nardo-
Juncetum squarrosi, Carlino-Dianthetum deltoidis


zbiorowisko Deschampsia caespitosa, zbiorowisko Leontodon hispidus-
Anthoxanthum odoratum, zbiorowisko Holcus mollis, Anthoxantho-Agrostietum
Na terenie polskich Karpat łąki objęte gospodarką kośną lub kośno-pastwi-
skową reprezentowane są głównie przez zbiorowiska eutrocznych łąk świeżych
rzędu Arrhenatheretalia.
Łąki rajgrasowe – występują w miejscach najkorzystniejszych z rolni-
czego punktu widzenia, zwykle poniżej 600 m n.p.m., czyli w piętrze pogó-
rza i najniższych partiach regla dolnego, rozwijając się głównie w dolinach
rzecznych, na terasach zalewowych, wypłaszczeniach i połogich zboczach,
jak również w obrębie wsi. Mają wysoką wartość gospodarczą, są regularnie
nawożone i koszone zwykle dwukrotnie w roku. Reprezentują je różne pod-
zespoły i warianty Arrhenatheretum elatioris; tocenozy charakteryzują się
dominacją traw uprawnych, takich jak: Dactylis glomerata, Arrhenatherum
elatius, Phleum pratense, Festuca pratensis i dużym udziałem w runi upraw-
nych gatunków motylkowatych, jak Trifolium pratense, T. repens. Różnorod-
ność gatunkowa jest zwykle niewielka. Ponieważ osiągają w Karpatach górną
granicę zasięgu wysokościowego, często wykazują nawiązania orystyczne
do łąk górskich.
Łąki mietlicowe – wielogatunkowe, lecz niezbyt bujne, często z gatunkami
rzadkimi i chronionymi, stanowią główny typ roślinności łąk kośnych w pol-
skich Karpatach. Występują w piętrach reglowych wszystkich karpackich pasm
górskich od 600 do ok. 1350 m n.p.m. na dość żyznych glebach mineralnych o
zróżnicowanej wilgotności, głównie jednak świeżych. Tradycyjne, sprzyjające
wysokim walorom przyrodniczym użytkowanie obejmuje 1- lub 2-krotne ko-
szenie połączone z umiarkowanym nawożeniem organicznym albo wypasem o
niewielkiej intensywności (owce, bydło, konie), prowadzonym późnym latem i
jesienią.

23
Najważniejszym zespołem roślinnym reprezentującym łąki mietlicowe jest
łąka mieczykowo-mietlicowa Gladiolo-Agrostietum capillaris, zespół uznany za
endemiczny dla Karpat Zachodnich, zróżnicowany wysokościowo, edacznie i
termicznie. Obecnie na siedliskach Gladiolo-Agrostietum często spotyka się to-
cenozy o znacznie uboższym składzie gatunkowym, ujmowane zwykle w randze
zbiorowisk. W Pieninach, gdzie podłoże jest żyzne a klimat suchszy i cieplejszy
niż w innych pasmach górskich, dominującym typem łąki jest Anthyllidi-Trifolie-
tum montani, jeden z najbogatszych orystycznie i najcenniejszych przyrodniczo
zespołów łąk górskich, oraz zbiorowiska Campanula patula-Trisetum avescens
i Dactylis glomerata-Poa trivialis. Na polanach reglowych Beskidu Śląskiego i
Żywieckiego notowano nawiązujące do pastwisk, dość ubogie w gatunki Antho-
xantho-Agrostietum.
Roślinność łąk świeżych często wykazuje nawiązania do pastwisk ze związ-
ku Cynosurion i w warunkach zwiększenia intensywności wypasu może się w nie
przekształcać. Typowe zbiorowiska pastwiskowe o niskiej runi i intensywnie wy-
pasane, jak Lolio-Cynosuretum i Festuco-Cynosuretum, występują obecnie sto-
sunkowo rzadko, ponieważ zwierzęta wypasane są głównie na łąkach kośnych.
Znacznie rzadziej kosi się dziś łąki wilgotne ze związku Calthion oraz no-
towane w Karpatach jedynie sporadycznie – łąki zmiennowilgotne ze związku
Molinion.
Łąki wilgotne – występują w miejscach silnie uwilgotnionych i z reguły nie
są już koszone. Reprezentowane są głównie przez Cirsietum rivularis – zespół o
borealno-górskim zasięgu, występujący w najniżej położonych częściach dolin
i kotlin, na łagodnych zboczach, w miejscach zasilanych ruchliwymi, eutrocz-
nymi wodami. Ich rozmieszczenie w terenie i skład gatunkowy są zwykle po-
średnie między łąkami świeżymi (zwłaszcza Gladiolo-Agrostietum) a młakami
eutrocznymi. Większe powierzchnie zajmują w Beskidzie Niskim, na Podtatrzu
i w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Do wilgotnych łąk ostrożeniowych nawią-
zują zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion, które osiagają w
Karpatach górną granicę zasięgu wysokościowego. Występują sporadycznie na
zaledwie kilku stanowiskach, płaty często mają charakter przejściowy między
łąką trzęślicową a Cirsietum rivularis lub Valeriano-Caricetum avae, z którymi
bezpośrednio sąsiadują w terenie.
Do nieczęstych należą oligotroczne murawy bliźniczkowe rzędu Nardeta-
lia, będące reliktem dawnej gospodarki pasterskiej, które zachowały się jeszcze
gdzieniegdzie wśród łąk górskich.
Murawy bliźniczkowe (psiary) – zbiorowiska z dominacją bliźniczki psiej
trawki, zwykle ubogie gatunkowo. W przeszłości dominowały na wyjałowionych,
nadmiernie i długotrwale wypasanych „halach” beskidzkich. Od dłuższego cza-
su nie użytkowane, obecnie występują z rzadka, zwykle w postaci niewielkich,
kilkuarowych płatów. Są silnie zróżnicowane pod względem położenia n.p.m. i
J. Zarzycki, J. Korzeniak — Łąki w polskich Karpatach...

24 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)
wilgotności gleby. W piętrze subalpejskim występują: Hieracio (alpini)-Nardetum
(w granitowych Tatrach) i Hypochoeridi uniorae-Nardetum (na bieszczadzkich
połoninach). W reglach i na pogórzu psiary są reprezentowane przez Hieracio vul-
gati-Nardetum, Calluno-Nardetum (oba zespoły były w przeszłości rozpowszech-
nione) i Nardo-Juncetum squarrosi (zwykle w sąsiedztwie torfowisk). Skład gatun-
kowy psiar, bywa zniekształcony wskutek procesów sukcesyjnych i nawiązuje do
łąk świeżych, czy borówczysk.
Najważniejsze trendy przemian roślinności łąkowej
Na dynamikę składu gatunkowego zbiorowisk łąkowych mogą wpływać za-
równo zmiany czynników siedliskowych, jak i antropogenicznych. Pomimo nie-
wątpliwych zmian klimatycznych (Przybylak 2006), główną przyczyną przemian
obserwowanych w ostatnich dekadach na łąkach są przekształcenia społeczno-go-
spodarcze, powodujące czasami radykalne zmiany w gospodarce rolnej. Wprowa-
dzenie gospodarki rynkowej po 1989 roku zdecydowanie zmniejszyło opłacalność
produkcji rolnej prowadzonej w tradycyjny, ekstensywny sposób, która dominowa-
ła na znacznej powierzchni Karpat. Łąki i pastwiska to miejsce produkcji paszy dla
zwierząt hodowlanych, dlatego zasięg ich występowania i intensywność użytko-
wania są silnie uzależnione od liczebności stad zwierząt. W latach 90. XX wieku w
całym kraju nastąpił znaczny spadek pogłowia zwierząt (Ryc. 1). W największym
/ Sheep
/ Cattle
Owce
Byd³o
15000
1000
5000
0
[Tys./ Thous.]
1980 1988 2000 2007 2011
Rok / Year
Ryc. 1. Zmiana pogłowia bydła i owiec w Polsce w latach 1980–2011 (Główny Urząd
Statystyczny).
  Change of cattle and sheep number in Poland in years 1980–2011 (Central
Statistical Ofce).

25
stopniu zmniejszyła się liczba owiec, szczególnie na obszarach górskich, na któ-
rych to właśnie owce stanowiły większość pogłowia w wyższych położeniach
terenu (Musiał 2006). Zmniejszenie zapotrzebowania na paszę oraz spadek opła-
calności upraw roślin konsumpcyjnych (zboża, ziemniaki) w górach spowodo-
wały przeniesienie produkcji paszy z wyższych położeń na dawne grunty orne,
gdzie poprzez zasiew lub samozadarnienie wytworzyły się łąki i pastwiska, któ-
rych powierzchnia w stosunku do końca lat 80. XX w. zwiększyła się o 60–70%
(Twardy 2009). W 2010 roku w niektórych powiatach udział użytków zielonych
w powierzchni użytków rolnych dochodził do 80% (Ryc. 2). Jednak obsada zwie-
20-29
29-37
37-46
46-54
54-63
63-71
71-80
Ryc. 2. Udział użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych w powiatach
karpackich [%] w roku 2010 (Główny Urząd Statystyczny).
 Share of grassland in agriculture area [%] in the Carpathians districts in 2010
(Central Statistical Ofce).
rząt gospodarskich na 1 ha użytków zielonych (wyrażona w Dużych Jednostkach
Przeliczeniowych – DJP) była bardzo niska, szczególnie w górskich powiatach
województwa podkarpackiego (Ryc. 3). Często były to użytki zielone powstałe
na gruntach ornych i koszone tylko w celu spełnienia wymagań umożliwiających
uzyskanie płatności bezpośrednich.
Łąki powstałe w ostatnich latach na gruntach ornych charakteryzują się in-
nym składem gatunkowym niż istniejące w przeszłości (Zarzycki 2011). Wyni-
ka to z krótkiego okresu formowania się zbiorowiska i lokalizacji na lepszych
siedliskach – w miejscach niżej położonych, o niewielkim nachyleniu, większej
miąższości i zasobności gleb porolnych. W takich warunkach rozwijają się zbio-
rowiska łąkowe z dużym udziałem bujnie rosnących traw uprawnych. Jest to
korzystne z punktu widzenia wartości paszowej, niestety uniemożliwia wzrost
wielu gatunków drobnych i przywiązanych do mało żyznych siedlisk, a do takich
J. Zarzycki, J. Korzeniak — Łąki w polskich Karpatach...

26 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)
należy wiele roślin rzadkich. W efekcie większość obecnie użytkowanych łąk w
Karpatach charakteryzuje się małą różnorodnością gatunkową i występowaniem
głównie gatunków pospolitych.
0,1-0,3
0,3-0,5
0,5-0,6
0,6-0,7
0,7-0,8
0,8-1
1-1,1
Ryc. 3. Obsada zwierząt [DJP] na 1 ha użytków zielonych w powiatach karpackich w
roku 2010 (Główny Urząd Statystyczny).
 Livestock number [LU] per 1 ha of grassland in the Carpathians districts in 2010
(Central Statistical Ofce).
Poza zmianą położenia użytków zielonych, istotnym czynnikiem kształtu-
jącym skład runi jest intensykacja użytkowania. Wielogatunkowe, półnatural-
ne zbiorowiska łąkowe związane są z tradycyjną, mało intensywną gospodarką
rolną. W przeszłości intensywność i częstotliwość stosowanych zabiegów za-
leżała od położenia topogracznego, żyzności gleb oraz lokalnych zwyczajów.
W wyższych położeniach łąki koszono późno, w lipcu, a nawet w sierpniu.
Później mogły być użytkowane jako jesienne pastwiska dla zwierząt. Nawoże-
nie, jeśli było, to poprzez koszarzenie. Obornik stosowano rzadko, gdyż wyko-
rzystywano go zwykle do nawożenia gruntów ornych. Plony były niskie i słabej
jakości. Zwiększenie plonów i jakości paszy wymaga innego sposobu użytko-
wania. Obecnie pierwszego pokosu dokonuje się znacznie wcześniej, zwykle
od końca maja do czerwca, co pozwala uzyskać paszę o mniejszej zawartości
włókna. Coraz częściej (Barszczewski i in. 2009) zamiast siana sporządza się
sianokiszonki. Wymaga to także wcześniejszego pokosu dla zapewnienia od-
powiedniej dla zakiszania ilości węglowodanów. Wczesny pokos uniemożliwia
wydanie nasion i rozmnażanie generatywne wielu gatunkom. Na pozostałych w
użytkowaniu łąkach znacznie częściej niż w przeszłości stosuje się nawożenie
mineralne, zwłaszcza azotowe. Zwiększa to biomasę runi, ale równocześnie
powoduje konkurencyjne wypieranie wielu drobnych gatunków i dominację
silnie rosnących traw pastewnych.

27
Paradoksalnie, zbliżone konsekwencje wywoływać może również zaniecha-
nie lub osłabienie ekstensywnego użytkowania łąk, powodujące spontaniczną
sukcesję roślinności. Analiza porównawcza danych tosocjologicznych z lat
1948–64 (Kornaś, Medwecka-Kornaś 1967) oraz 2001–2004 (Kozak 2007), ze-
branych w gorczańskim Gladiolo-Agrostietum wg tej samej metodyki, wskazuje
na spadek frekwencji drobnych gatunków światłożądnych (Euphrasia sp. div.,
Rhinanthus minor, Linum catharticum, Prunella vulgaris, Polygala vulgaris), ro-
ślin związanych z wypasem (Cynosurus cristatus, Carum carvi, Bellis perennis),
roślin wysokogórskich (Gnaphalium norvegicum) i storczyków (m.in. Coeloglos-
sum viride) przy wyraźnym wzroście udziału gatunków nitrolnych, w tym traw
uprawnych (Alopecurus pratensis, Dactylis glomerata, Poa pratensis, Trisetum
avescens). Zwiększenie, w porównaniu do łąk i pastwisk z połowy XX wieku,
udziału gatunków nitrolnych i ziołoroślowych kosztem roślin o niskim pokroju
i wysokich wymaganiach świetlnych zaobserwowano współcześnie w łąkowych
tocenozach z Tatr (Wesołowska 2009) i Pienin (Kaźmierczakowa i in. 2004). W
Pieninach te same zbiorowiska łąkowe w latach 90. XX w. charakteryzowały się
wyższymi wartościami wskaźnika zasobności gleby w azot i wilgotności gleby
niż 30 lat wcześniej (Zarzycki i Kaźmierczakowa 2006).
Następstwa recesji pasterstwa szczególnie wyraźnie widać na przykładzie
muraw bliźniczkowych, których powierzchnia w porównaniu do stanu sprzed
mniej więcej 50 lat zmniejszyła się o około 50–80% (Korzeniak 2006–2007).
Zanik bliźniczysk nastąpił we wszystkich pasmach górskich polskich Karpat,
zaznaczając się najsilniej na terenach najwcześniej wyłączonych z wypasu. Nie-
użytkowane od lat 40. XX w. bieszczadzkie Hypochoeridi uniorae-Nardetum
zachowało się wyłącznie na niewielkich, rozproszonych powierzchniach. W wa-
runkach postępującej ekspansji subalpejskich traworośli i borówczysk ze składu
gatunkowego ustąpiły m.in. gatunki diagnostyczne dla tego zespołu i bliźniczysk
(Korzeniak 2009). Przemiany w kierunku borówczyska, traworośli i zbiorowiska
Rubus idaeus zarejestrowano także w wysokogórskiej psiarze Geo montani-Nar-
detum, która po zarzuceniu wypasu owiec w Tatrzańskim Parku Narodowym w
1965 r. wyraźnie zanika (Witkowska-Żuk i Ciurzycki 2000). Kosztem borów-
czysk zmniejsza się powierzchnia powszechnej niegdyś psiary reglowej Hiera-
cio-Nardetum, a wzrost liczby notowanych w niej obecnie gatunków jest wyni-
kiem sukcesji w kierunku łąk lub zarośli i wiąże się z zanikiem roślin typowych
dla psiar (Kozak 2007; Korzeniak 2009).
Perspektywy zachowania ekstensywnych łąk
Łąki i pastwiska stanowią ważny element dziedzictwa kulturowego, wy-
różniają się przy tym znaczącą różnorodnością gatunkową, zarówno roślin jak
i zwierząt. Wielogatunkowe, ekstensywnie użytkowane łąki górskie należą na
J. Zarzycki, J. Korzeniak — Łąki w polskich Karpatach...

28 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)
świecie do zbiorowisk o najwyższej liczbie gatunków roślin (Wilson i in. 2012).
Zachowanie tej różnorodności wymaga utrzymania tradycyjnego użytkowania
łąk i pastwisk. Niestety, pasza uzyskiwana na tego typu użytkach nie spełnia
wymagań współczesnego chowu zwierząt. W doświadczeniach prowadzonych w
Karpatach stwierdzono bardzo małe plonowanie i niską jakość pasz z ekstensyw-
nie użytkowanych łąk mietlicowych i bliźniczkowych (Jankowska-Huejt i Za-
stawny 2001). Pasza taka nadaje się tylko dla mało wymagających zwierząt (ko-
nie, owce), a w chowie bydła – wyłącznie jako dodatek (Dietl i Lehman 2006).
Na obszarze Karpat przeważa jeszcze drobnotowarowa, ekstensywna gospodarka
z niewielką liczbą zwierząt w gospodarstwie. W takim systemie dotychczasowe
użytki zielone spełniają swoją funkcję. Jednak opłacalna gospodarka rolna wy-
maga zwiększenia skali i intensywności produkcji, a to spowoduje zanik trady-
cyjnych łąk.
Problemy z możliwością wykorzystania biomasy z ekstensywnie użytkowa-
nych, wielogatunkowych łąk występują także w innych krajach europejskich.
Jednym z rozpatrywanych sposobów jest zużycie biomasy do celów energetycz-
nych (Tilman i in. 2006; Tonn i in. 2012) jako źródło energii odnawialnej. War-
tość energetyczna siana wynosi od 17 do 19 MJ kg-1 (Harkot i in. 2007), czyli
niewiele mniej od wartości energetycznej drewna. Praktyczne wykorzystanie jest
jednak bardzo trudne. Siano charakteryzuje się wysoką zawartością składników
mineralnych, negatywnie wpływających na trwałość urządzeń do spalania. Wy-
korzystanie runi łąkowej do produkcji biogazu wymaga z kolei częstego koszenia
we wczesnych fazach rozwojowych traw (Amon i in. 2005), co jest niezgod-
ne z zasadami użytkowania wielogatunkowych, półnaturalnych zbiorowisk łą-
kowych. Co więcej, nakłady ponoszone na uzyskanie siana (koszenie, suszenie,
transport) są wysokie w porównaniu do uzyskanej energii. Szczególnie nieko-
rzystnie przedstawiają się te zależności w warunkach górskich, na niewielkich i
rozproszonych na dużej powierzchni użytkach zielonych.
Na obszarach chronionych, takich jak parki narodowe, rezerwaty przyrody,
czy ostoje Natura 2000, priorytetem nie są korzyści gospodarcze, lecz zachowa-
nie ekosystemów łąkowych w dobrej kondycji. Pierwszym parkiem narodowym
w Polsce, dla którego w latach 80. XX w. opracowano i wdrożono wieloletni
plan zabiegów ochronnych dla zbiorowisk łąkowych, był Pieniński PN (Zarzycki
1988). Ich skuteczność potwierdziły badania dynamiki roślinności przeprowa-
dzone później na kilkunastu polanach PPN. Wykazały one, że koszenie połączo-
ne z usuwaniem biomasy to zabiegi utrzymujące charakterystyczną kompozycję
gatunkową oraz różnorodność orystyczną, typowe dla ciepłolubnej łąki pie-
nińskiej (Wróbel 2006). W Gorczańskim, Babiogórskim i Tatrzańskim PN duży
nacisk kładzie się na zachowanie polan reglowych, będących pozostałością po
dawnej, opartej na pasterstwie, gospodarce rolnej. W Magurskim i Bieszczadz-

29
kim PN ekosystemy łąkowe występują głównie na gruntach porolnych starych
łemkowskich i bojkowskich wsi, często przekształcanych po II wojnie świato-
wej w pastwiska Państwowych Gospodarstw Rolnych (PGR). Aktywna ochrona
polan reglowych oraz łąk porolnych w dolinach naśladuje dawną ekstensywną
gospodarkę i obejmuje koszenie, wypas, lub kombinację obu zabiegów, czasem
także usuwanie zakrzewień i kształtowanie ekotonu. Metodyka prac jest dosto-
sowana do potrzeb, wynikających z kondycji określonych tocenoz łąkowych
oraz do lokalnych uwarunkowań. Parki prowadzą również programy aktywnej
ochrony rzadkich gatunków roślin przywiązanych do siedlisk łąkowych, m.in.
Crocus scepusiensis, Gladiolus imbricatus, Campanula serrata, Colchicum au-
tumnale, Iris sibirica, storczykowatych. Realizują także własne programy ba-
dawcze (Wróbel 2006; Szary 2010, 2011) i biorą udział w krajowym monitoringu
gatunków i siedlisk w ramach wdrażania sieci Natura 2000. Jednak udział łąk w
ogólnej powierzchni karpackich parków narodowych jest niewielki (w Babio-
górskim, Tatrzańskim, Magurskim, Bieszczadzkim i Pienińskim PN zajmują one
odpowiednio 1, 2, 4, 7 i 20%), a ich łączna powierzchnia wynosi około 4,5 tys.
ha. Znacznie większe możliwości zachowania łąk dawałaby aktywna ochrona re-
alizowana w odniesieniu do sieci Natura 2000. Obszary Natura 2000 w polskich
Karpatach, zarówno ptasie jak siedliskowe, zajmują łącznie 495 262 ha, czy-
li aż 49% powierzchni tego regionu (Makomaska-Juchiewicz 2011). Jednak ze
względu na lokalizację obszarów głównie w wyższych partiach Karpat, sieć jest
w stanie zabezpieczyć znaczną część zmienności jedynie w przypadku łąk gór-
skich i pozostałości psiar (Korzeniak 2011). Dla ochrony niezwykle rzadkich w
tym regionie łąk trzęślicowych utworzono obszar siedliskowy sieci Natura 2000
PLH120082 Łąki koło Kasiny Wielkiej. Natomiast przywiązane do niższych po-
łożeń łąki rajgrasowe pozostają poza obszarami chronionymi, podobnie jak spora
część występujących w dużym rozproszeniu wilgotnych łąk ostrożeniowych.
Szansę na zachowanie polan reglowych zwiększają także rozmaite inicjaty-
wy lokalne, związane z rewitalizacją dawnej kultury pasterskiej czy rolnictwa.
Dobrym przykładem jest realizowany od 2007 r. na terenie województwa ślą-
skiego „Program Aktywizacji Gospodarczej oraz Zachowania Dziedzictwa Kul-
turowego Beskidów i Jury Krakowsko-Częstochowskiej – Owca Plus”, mający
na celu przywrócenie wypasu owiec na wybranych halach i polanach reglowych
Beskidu Śląskiego i Żywieckiego (Fąfera, Kasztelnik 2009).
Nieopłacalność produkcji rolniczej na ekstensywnych, wielogatunkowych łą-
kach sprawia, że konieczne są różne formy subsydiowania dla ich dalszego użyt-
kowania. Głównym narzędziem mającym na celu ochronę przyrody i środowiska
obszarów wiejskich są pakiety rolnośrodowiskowe w ramach Programu Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013. Do mogących mieć największe zastoso-
wanie w obszarach górskich należy „Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i
siedlisk przyrodniczych” – pakiet 4 poza obszarami Natura 2000 i pakiet 5 na ob-
J. Zarzycki, J. Korzeniak — Łąki w polskich Karpatach...

30 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)
szarach Natura 2000. W ich ramach, po zaopiniowaniu przez eksperta przyrodni-
czego, przewidziano możliwość zastosowania płatności za zgodne z zaleceniami
użytkowanie siedlisk (Kącki 2010). Siedliska łąkowe uwzględnione w programie
to w górach przede wszystkim półnaturalne łąki świeże oraz bogate gatunkowo
murawy bliźniczkowe. Pakietem oferującym dopłaty za mało intensywne użyt-
kowanie łąk i pastwisk jest także pakiet 3 – „Ekstensywne trwałe użytki zielone”.
Programy te jednak cieszą się umiarkowanym zainteresowaniem ze strony rol-
ników. W 2011 roku w całej Polsce w ramach tych pakietów zrealizowano płat-
ności na kwotę 391 mln zł, dla 44,7 tys. gospodarstw, o łącznej powierzchni 356
tys. ha (Tab. 1). Jednak prawie 90% zrealizowanych płatności w pakietach 4 i 5
Tabela 1. Realizacja płatności w wybranych pakietach rolnośrodowiskowych w Polsce
na koniec 2011 roku (Sprawozdanie 2011).
Table 1. Accomplishment of payments in some agro-environmental packages in Poland
in the end of 2011 (Sprawozdanie 2011).
Pakiet rolnośrodowiskowy
Agro-environmental package
Kwota
[mln zł]
Amount
[milion PLN]
Liczba
gospodarstw [tys.]
No. of farms
[thousands]
Powierzchnia
[tys. ha]
Area
[thousands ha]
3. Ekstensywne trwałe użytki
zielone
Extensive permanent grassland
238 38 252
4. Ochrona gatunków i siedlisk -
obszar Natura 2000
Species and habitats protection -
Natura 2000 areas
49 3,1 38
5. Ochrona gatunków i siedlisk -
poza obszarem Natura 2000
Species and habitats protection -
outside Natura 2000 areas
104 3,6 66
dotyczyło nie ochrony zbiorowisk roślinnych, lecz wariantu 4.1 i 5.1 – „Ochrona
siedlisk lęgowych ptaków” (Sprawozdanie 2011). Istotnym czynnikiem wpływa-
jącym negatywnie na wykorzystanie donansowania jest niewielka powierzchnia
poszczególnych wartościowych przyrodniczo użytków zielonych, co związane
jest z przewagą niewielkich gospodarstw oraz ich dużym rozdrobnieniem. W
Małopolsce 43% gospodarstw rolnych ma powierzchnię poniżej 1 ha, a średnia
powierzchnia to 2,96 ha. W województwie podkarpackim jest 45% gospodarstw
poniżej 1 ha, średnia powierzchnia to 3,23 ha (GUS Bank Danych Regional-
nych). W efekcie możliwe do uzyskania korzyści ekonomiczne z płatności są
niewielkie, a konieczne procedury administracyjne skomplikowane.

31
Przejawem dynamiki, ale i elastyczności tocenoz łąkowych, są zmiany
składu gatunkowego w następstwie zmian warunków siedliskowych czy sposo-
bu użytkowania. Wzrost intensywności wypasu powoduje przekształcanie łąk w
pastwiska, zaniechanie koszenia implikuje procesy sukcesyjne w różnych kie-
runkach (zarośli, ziołorośli, traworośli, borówczysk). Intensykacja użytkowania
(podsiewanie, nawożenie, regulacja stosunków wodnych) prowadzi do powsta-
nia zbiorowisk łąkowych o innych wymaganiach ekologicznych. Ponieważ wiele
z tych procesów jest do pewnego etapu odwracalnych, można poprzez celowe
działania kształtować skład gatunkowy łąk. Takie zabiegi przynoszą efekty w
ramach ochrony aktywnej na obszarach chronionych. Jednak zachowanie eksten-
sywnych łąk o wysokiej wartości przyrodniczej w większej skali wymaga ekono-
micznego uzasadnienia ich użytkowania. Dotychczas stosowane rozwiązania, w
tym dopłaty rolnośrodowiskowe, są niewystarczające. Wydaje się, że konieczne
jest stworzenie dodatkowych form dopłat rolniczych, bardziej nastawionych na
osiągnięcie konkretnych celów ochronnych, zwłaszcza na obszarach o dobrze
zachowanych zbiorowiskach łąkowych.
Literatura
Amon T., Kryvoruchko V., Amon B., Bodiroza V., Zollitsch W., Boxberger J., Pötsch
E. 2005. Biogaserzeugung aus Grünlandbiomasse im Alpenraum. Landtechnik 60:
336–337.
Barszczewski J., Wasilewski Z., Jankowska-Huejt H., Wróbel B. 2009. Stan i perspektywy
wykorzystania trwałych użytków zielonych w Polsce. Studia i Raporty IUNG - PIB 17,
Stan i kierunki zmian w produkcji rolniczej (wybrane zagadnienia), Puławy, ss. 59–71.
Denisiuk Z., Korzeniak J. 1999. Zbiorowiska nieleśne krainy dolin Bieszczadzkiego Parku
Narodowego. Monograe Bieszczadzkie 5: 1–162.
Dietl W., Lehman J. 2006. Ökologischer Wiesenbau. Nachaltige Bewirtschaftung von
Wiesen und Weiden. Wydawnictwo avBUCH, 136 ss.
Dubiel E., Stachurska A., Gawroński S. 1999. Nieleśne zbiorowiska roślinne Magurskiego
Parku Narodowego (Beskid Niski). Prace Bot. 33: 1–60.
Fąfera B., Kasztelnik W. 2009. Program Aktywizacji Gospodarczej oraz Zachowania
Dziedzictwa Kulturowego Beskidów i Jury Krakowsko-Częstochowskiej – Owca Plus
na lata 2010–2014. Śląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Częstochowie, Katowice
2009 [http://www.slaskie.pl/zalaczniki/2010/03/26/1269423167/1269603818.pdf]
Grodzińska K. 1961. Zespoły łąkowe i polne Wzniesienia Gubałowskiego. Fragm. Flor.
Geobot. 7 (2): 357–418.
Harkot W., Warda M., Sawicki J., Lipińska H., Wyłupek T., Czarnecki Z., Kulik M. 2007.
Możliwości wykorzystania runi łąkowej do celów energetycznych. Łąkarstwo w
Polsce 10: 59–67.
Hejcman M., Hejcmanova P., Pavlu V, Beneš J. 2012. Origin, history and plant species
composition of grasslands in Central Europe – a review. Grassland Science in Europe
17: 554–567.
J. Zarzycki, J. Korzeniak — Łąki w polskich Karpatach...

32 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)
Jankowska-Huejt H., Zastawny J. (red.). 2001. Niskonakładowa produkcja rolnicza z
wykorzystaniem pasz z użytków zielonych w Karpatach Polskich. Wydawnictwo
IMUZ, Falenty, 202 ss.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki J., Wróbel I., Vončina G. 2004. Łąki, pastwiska i zbiorowiska
siedlisk wilgotnych Pienińskiego Parku Narodowego. Studia Naturae 49: 195–251.
Kącki Z. 2010. Ochrona zagrożonych siedlisk przyrodniczych w programie rolno-
środowiskowym. Biblioteczka programu rolnośrodowiskowego 2007–2013. Warszawa,
36 ss.
Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. 1967. Zespoły roślinne Gorców. I. Naturalne i na wpół
naturalne zespoły nieleśne Fragm. Flor. Geobot. 13(2): 167–316.
Korzeniak J. 2006–2007. Zbiorcze sprawozdanie z obserwacji monitoringowych dla
siedliska 6230. Bogate orystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion –
płaty bogate orystycznie) w roku 2006. W: G. Cierlik, M. Makomaska-Juchiewicz, W.
Mróz, J. Perzanowska, W. Król (red.). Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych
ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000”.
Zleceniodawca: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa.
Korzeniak J. 2009. Murawy bliźniczkowe w Bieszczadzkim Parku Narodowym – ocena
stanu zachowania siedliska i zmian składu gatunkowego zbiorowisk. Roczniki
Bieszczadzkie 17: 217–242.
Korzeniak J. 2011. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk
przyrodniczych w Karpatach. Łąkowe i murawowe, półnaturalne siedliska
przyrodnicze. W: Mróz W., Perzanowska J., Olszańska A. Natura 2000 w Karpatach.
Strategia zarządzania obszarami Natura 2000. Instytut Ochrony Przyrody PAN,
Kraków, 41–55 ss.
Kostuch R. 1996. Zmiany szaty roślinnej terenów górskich spowodowane działalnością
człowieka. Mat. Sem. IMUZ Falenty 38: 156–163.
Kostuch R., Mikołajczak Z., Pałczyński A. 1963. Opis geobotaniczny i gospodarczy
pastwisk połemkowskich („hal”) w paśmie Jaworzyny. Kom. Zagosp. Ziem Górskich
1: 133–159.
Kowalska-Lewicka A. 1980. Hodowla i pasterstwo w Beskidzie Sądeckim. PAN, Kraków,
171 ss.
Kozak M. 2007. Zróżnicowanie zbiorowisk łąkowych w Gorcach (Polskie Karpaty
Zachodnie). Zeszyty Nauk UJ, Prace Bot. 41: 1–174.
Kubijowicz W. 1927. Życie pasterskie w Beskidach Magórskich. Prace Komisji
Etnogracznej PAU Kraków, 2, 63 ss.
Makomaska-Juchiewicz M. 2011. Sieć Natura 2000 w Karpatach. W: Mróz W., Perzanowska
J., Olszańska A. Natura 2000 w Karpatach. Strategia zarządzania obszarami Natura
2000. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 17–23.
Musiał W. 2006. Problemy rozwoju rolnictwa na obszarach górskich. W: Harasim A. (red.)
Regionalne zróżnicowanie produkcji rolniczej w Polsce. Wydawnictwo IUNG – PIB
w Puławach, s. 169–182.
Nejfeld P. 2005. Zbiorowiska roślinne Kotliny Żywieckiej. Praca doktorska wykonana
w Katedrze Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
(msk.).

33
Pałczyński A. 1962. Łąki i pastwiska w Bieszczadach Zachodnich. Roczn. Nauk Rolniczych
99-D: 1–129.
Pawłowski B., Pawłowska S., Zarzycki K. 1960. Zespoły roślinne kośnych łąk północnej
części Tatr i Podtatrza. Fragm. Flor. Geobot. 6 (2): 95–222.
Pott R. 1988. Entsehung von Vegetationstypen und Panzengesellschaften unter dem
Einuss des Menschen. Düsseldorfer Geobot. Kolloq. 5: 27–54.
Przybylak R. 2006. Zmiany klimatu Polski w ostatnich stuleciach. W: Długookresowe
przemiany krajobrazu Polski w wyniku zmian klimatu i użytkowanie ziemi (red. M.
Gutry-Korycka, A. Kędziora, L.. Starkl, L. Ryszkowski.). Komitet Narodowy IGBP i
Zakład Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, Poznań, 29–48.
Rozporządzenie Komisji (WE) NR 796/2004 z dnia 21 kwietnia 2004 r.
Sprawozdanie z realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013
za 2011 r. Numer sprawozdania 5/2011, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
Warszawa.
Stebel A. 1997. Roślinność nieleśna Beskidu Małego. Praca doktorska wykonana w Katedrze
Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (msk.).
Stuchlikowa B. 1967. Zespoły łąkowe Pasma Policy w Karpatach Zachodnich. Fragm.
Flor. Geobot. 13 (3): 357–402.
Szary A. 2010. Formy monitoringu szaty roślinnej w krainie dolin Bieszczadzkiego Parku
Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 18: 295–305.
Szary A. 2011. Dynamika dzwonka piłkowanego Campanula serrata i towarzyszących mu
gatunków zielnych na powierzchniach doświadczalnych w dolinach Bieszczadzkiego
Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 19: 117–129.
Szweykowska A., Szweykowski J. (red.). 2003. Słownik botaniczny. Wiedza Powszechna,
Warszawa. 1136 ss.
Tilman D., Hill J., Lehman C. 2006. Carbon-negative biofuels from low-input high-diversity
grassland biomass. Science 314: 1598–1600.
Tonn B., Thumm U., Claupein W. 2012. Suitability of semi-natural grassland biomass
for combustion and the effect of quality optimisation strategies. Grassland Science in
Europe 17: 445–450.
Twardy S. 2009. Tendencje zmian użytkowania przestrzeni rolniczej obszarów karpackich.
Studia i Raporty IUNG – PIB, 17, Stan i kierunki zmian w produkcji rolniczej (wybrane
zagadnienia), Puławy, s. 49–58.
Wesołowska M. 2009. Zmiany roślinności łąkowej Tatr Zachodnich i ich przedpola w
ciągu ostatniego półwiecza. W: Guzik M. (red.). Długookresowe zmiany w przyrodzie
i użytkowaniu TPN, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane,
s. 91–104.
Wilczek Z. 2006. Fitosocjologiczne uwarunkowania ochrony przyrody Beskidu Śląskiego
(Karpaty Zachodnie). Prace Nauk. UŚ 2418: 1–222.
Wilson J. B., Peet R. K., Dengler J., Pärtel M. 2012. Plant species richness: the world
records. Journal of Vegetation Science 23: 796–802.
Witkowska-Żuk L., Ciurzycki W. 2000. Sukcesja roślinności na terenach wyłączonych
z wypasu owiec w Tatrzańskim PN w latach 1964–1994. Ochrona Przyr. 57: 19–40.
Wróbel I. 2006. Dynamika roślinności łąkowej w warunkach stosowania ciągłych zabiegów
ochronnych w Pienińskim Parku Narodowym. Studia Naturae 54, cz.1: 241–264.
J. Zarzycki, J. Korzeniak — Łąki w polskich Karpatach...

34 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 21 (2013)
Zarzycki J. 1999. Ekologiczne podstawy kształtowania ekosystemów łąkowych
Babiogórskiego Parku Narodowego. Studia Naturae 45, 97 ss.
Zarzycki J. 2008. Roślinność łąkowa Pasma Radziejowej (Beskid Sądecki) i czynniki
wpływające na jej zróżnicowanie. Zeszyty Naukowe Uniw. Roln. im. H. Kołłątaja w
Krakowie 448, rozprawy 325, 113 ss.
Zarzycki J. 2011. Sposób użytkowania gruntów w przeszłości (XIX i koniec XX w.) jako
czynnik kształtujący aktualny stan roślinności łąkowej w paśmie Radziejowej (Beskid
Sądecki). Roczniki Bieszczadzkie 19: 33–42.
Zarzycki J., Kaźmierczakowa R. 2006. Przemiany łąk świeżych i pastwisk w Pienińskim
Parku Narodowym w ciągu ostatnich 35 lat XX w. Studia Naturae 54, cz. 1: 275–304.
Zarzycki K. (red.) 1988. Plan urządzania ekosystemów nieleśnych Pienińskiego Parku
Narodowego na lata 1989–1998. Instytut Botaniki PAN, Kraków (msk.).
Summary
Semi-natural extensively used mountain meadows in the Polish Carpathians
belong to ecosystems of high biodiversity. They are also important part of the
cultural heritage. Their existence strongly depends on forms and intensity of
agriculture management, and land use history. Biomass removing by mowing or
grazing is of crucial signicance.
Meadows in the Polish Carpathians are represented mainly by plant
communities from Arrhenatheretalia order: mountain and lowland hay meadows
(Arrhenatherion alliance), humid meadows (Calthion), and only sporadically
noted intermittently-wet moor-grass meadows (Molinion). Oligotrophic Nardus
meadows, a remnant of former agriculture practices based on grazing, are quite
rare.
Due to changes in agriculture economy and land management in the
Carpathians after the second World War the area of extensively used meadows
signicantly decreased, especially at higher altitudes. In 1990s deep decline of
animal number occurred in Poland, but the highest drop of sheep number was
observed in the mountain area (Fig. 1). Former arable land was transformed to
meadows through cultivation or self-seeding. In consequence the total area of
grassland increased (Fig. 2). However, the number of animals per agriculture area
was very low (Fig. 3). Vegetation of meadows on former arable land (situated at
lower altitudes, on fertile soils) was species poor, often overgrown by cultivated
grass species. Abandonment of farming practices of less productive areas at
higher altitudes caused encroachment of shrubs, trees, nitrophilous and tall-herbs
species. Simultaneously decrease of species richness and number of small, light
demanding plants occurred.
The main threat to species-rich meadows of high natural value is low
economical protability of extensive farming. Even effectiveness of agro-
environmental subsidies is low (Tab. 1), mainly due to land fragmentation.