ArticlePDF Available

PAMUKKALE TRAVERTENLERİNİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ, YAŞLARI VE NEOTEKTONİK ÖNEMLERİ

January 1996
Maden Tetkik ve Arama Dergisi 118:47-64

Authors:

Eskisehir Osmangazi University

-Denizli havzasının kuzey kenarında yer alan Pamukkale travertenleri morfolojik özelliklerine göre beş kategoride sınıflandırılabilirler. Bunlar: (1) Teras tipi travertenler; (2) sırt tipi travertenler; (3) fay önü travertenleri, (4) kendiliğinden oluşan kanal travertenleri ve (5) aşınmış örtü travertenlerdir. Bu beş kategoriden fay önü travertenleri, kendiliğinden oluşan kanal travertenleri ve sırt tipi travertenler; traverten oluşumu sırasına ve sonrasına ait tektonik özellikler içerdiklerinden tek-tonik açıdan önemlidirler. Pamukkale travertenlerine uygulanan uranyum serisi yaş yöntemi, travertenlerin 400.000 yıldan bu yana değişik lokasyonlarda çökelmeye devam ettiklerini ortaya koymuştur. Bölgede traverten oluşturan suların yüzeye çık-masını sağlayan açılma çatlakları yaklaşık olarak 0.02 ile 0.1 mm/yıl oranında doğrultuya dik yönde açılırken, yaklaşık 20 mm/yıl oranında da doğrultu yönünde açılırlar. Pamukkale bölgesi son 200.000 yıldan bu yana KD-GB yönünde 0.23 ile 0.6 mm/yıl hızıyla açılmaktadır. GİRİŞ Ege bölgesinde diri ve normal faylar ile sınırlı doğu-batı uzanımlı Büyük Menderes ile kuzeybatı-güneydoğu uzanımlı Gediz grabenlerinin birleştiği bölgede Denizli havzası yer alır (Şek. 1). Yaklaşık 50 km. uzunluğunda ve 20 km. genişliğindeki bu havza güneyde ve kuzeyde diri-normal faylar ile sı-nırlanmıştır (Koçyiğit, 1984; Şaroğlu ve diğerleri, 1987; Westaway, 1990, 1993). Denizli havzasının kuzey kenarında yer alan ve yaklaşık 10 km 2 lik bir alanı kapsayan Pamukkale travertenleri, havza-nın doğu kesiminde yer alan dört ayrı traverten küt-lesinden biri olup, havzayı kuzeyden sınırlayan Pa-mukkale fayının düşen bloğu üzerinde halen oluş-maya devam etmektedirler. Şekil 1'deki jeolojik ha-ritadan da görüldüğü gibi, Pamukkale bölgesinde dört ayrı jeolojik birim mevcuttur. Bunlar, Neojen öncesine ait mermer ve şist içeren metamorfik ka-yalar, Neojen yaşlı çakıltaşı, kumtaşı ve kireçtaşı içeren sedimanter kayalar, Kuvaterner yaşlı alüvyo-lar ve travertenlerdir. Denizli havzasındaki travertenler ilk kez MTA (1964) tarafından 1: 500.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritasında gösterilmiştir. Pamukkale bölgesinde yapılan daha sonraki çalışmalarda genellikle böl-gedeki suların kimyası (Gökalp, 1971; Koçak, 1976, Eşder ve Yılmazer, 1991), sıcak sular ve tra-vertenlerdeki sorunlar (Canik, 1978; Altunel 1993; Atiker, 1993) tartışılmıştır. Yukarıdaki çalışmalarda travertenlerin oluşumu ve özellikleri üzerinde çok kısa yorumlar yapılmıştır.

Content uploaded by E. Altunel

Content may be subject to copyright.

MTA 118, 47-64, 1996

PAMUKKALE TRAVERTENLERİNİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ, YAŞLARI VE

NEOTEKTONİK ÖNEMLERİ

Erhan Altunel*

Öz.- Denizli havzasının kuzey kenarında yer alan Pamukkale travertenleri morfolojik özelliklerine göre beş kategoride

sınıflandırılabilirler. Bunlar: (1) Teras tipi travertenler; (2) sırt tipi travertenler; (3) fay önü travertenleri, (4) kendiliğinden

oluşan kanal travertenleri ve (5) aşınmış örtü travertenlerdir. Bu beş kategoriden fay önü travertenleri, kendiliğinden oluşan

kanal travertenleri ve sırt tipi travertenler; traverten oluşumu sırasına ve sonrasına ait tektonik özellikler içerdiklerinden tek-

tonik açıdan önemlidirler. Pamukkale travertenlerine uygulanan uranyum serisi yaş yöntemi, travertenlerin 400.000 yıldan bu

yana değişik lokasyonlarda çökelmeye devam ettiklerini ortaya koymuştur. Bölgede traverten oluşturan suların yüzeye çık-

masını sağlayan açılma çatlakları yaklaşık olarak 0.02 ile 0.1 mm/yıl oranında doğrultuya dik yönde açılırken, yaklaşık 20

mm/yıl oranında da doğrultu yönünde açılırlar. Pamukkale bölgesi son 200.000 yıldan bu yana KD-GB yönünde 0.23 ile 0.6

mm/yıl hızıyla açılmaktadır.

GİRİŞ

Ege bölgesinde diri ve normal faylar ile sınırlı

doğu-batı uzanımlı Büyük Menderes ile kuzeybatı-

güneydoğu uzanımlı Gediz grabenlerinin birleştiği

bölgede Denizli havzası yer alır (Şek. 1). Yaklaşık

50 km. uzunluğunda ve 20 km. genişliğindeki bu

havza güneyde ve kuzeyde diri-normal faylar ile sı-

nırlanmıştır (Koçyiğit, 1984; Şaroğlu ve diğerleri,

1987; Westaway, 1990, 1993). Denizli havzasının

kuzey kenarında yer alan ve yaklaşık 10 km2 lik

bir alanı kapsayan Pamukkale travertenleri, havza-

nın doğu kesiminde yer alan dört ayrı traverten küt-

lesinden biri olup, havzayı kuzeyden sınırlayan Pa-

mukkale fayının düşen bloğu üzerinde halen oluş-

maya devam etmektedirler. Şekil 1'deki jeolojik ha-

ritadan da görüldüğü gibi, Pamukkale bölgesinde

dört ayrı jeolojik birim mevcuttur. Bunlar, Neojen

öncesine ait mermer ve şist içeren metamorfik ka-

yalar, Neojen yaşlı çakıltaşı, kumtaşı ve kireçtaşı

içeren sedimanter kayalar, Kuvaterner yaşlı alüvyo-

lar ve travertenlerdir.

Denizli havzasındaki travertenler ilk kez MTA

(1964) tarafından 1: 500.000 ölçekli Türkiye jeoloji

haritasında gösterilmiştir. Pamukkale bölgesinde

yapılan daha sonraki çalışmalarda genellikle böl-

gedeki suların kimyası (Gökalp, 1971; Koçak,

1976, Eşder ve Yılmazer, 1991), sıcak sular ve tra-

vertenlerdeki sorunlar (Canik, 1978; Altunel 1993;

Atiker, 1993) tartışılmıştır. Yukarıdaki çalışmalarda

travertenlerin oluşumu ve özellikleri üzerinde çok

kısa yorumlar yapılmıştır.

Bu çalışmada, traverten tanımı, travertenlerin

yaşlarını belirlemede kullanılan yöntemin tanıtıl-

ması ve yöntemin travertenler uygulanırlığını içe-

ren giriş bölümünden sonra, Pamukkale'de günü-

müzde halen oluşmaya devam eden travertenlerin

morfolojik özellikleri tanıtılacaktır. Daha sonra Pa-

mukkale travertenlerinden alınan örneklerden uran-

yum serisi yaş metodu ile elde edilen sonuçlar veri-

lecek ve travertenlerin neotektonik açıdan önemle-

ri vurgulanacaktır.

TRAVERTENİN TANIMI VE ETİMOLOJİSİ

Traverten, kelime anlamı itibariyle bütün araştı-

rıcılar tarafından aynı şekilde tanımlanmıştır. Tra-

verten, tufa ile aynı anlamda kullanılmış fakat daha

ziyade bu iki kelime sert ve kompak kayaçlar (yani

traverten) ile yumuşak, gözenekli ve süngerimsi ka-

yaçlar (yani tufa) arasındaki farklılığı belirtmek için

kullanılmıştır. Challinor'un Jeoloji Sözlüğündeki

(Wyatt, 1986; s. 324) traverten tanımı, kaynak ve-

ya süzülen sulardan çökelen sert ve kompak bir çe-

şit kireçtaşı şeklindedir. Challinor, kelimenin köke-

nini açıklamak için Lyell'e (1983) değiniyor: "Kelime

olarak (travertino) İtalyanca, ve Tiburtinus kelimesi-

nin zaman içinde değişmiş hali, Roma'ya yakın Ti-

• bur'da çok miktarda oluşan bu kayaç eski devirler-

de-Lapis Tiburtinus olarak adlandırılıyordu". Ford

ve Pedley (1992) tufanın kökenini şöyle belirtiyor-

lar: "tufa kelime olarak, eski Roma devirlerinde ince

tanelere ufalanabilen ve bugün tufa olarak bildiği-

miz kayacı ve ince taneli beyazımsı volkanik tozla-

rı (ki biz bunları şimdi tüf olarak adlandırıyoruz) içe-

ren beyaz kayaçlara verilen Tophus'dan geliyor".

Challinor'un Jeoloji Sözlüğü (Wyatt, 1986; s. 327)

tufayı "kaynak veya süzülen sulardan oluşan yumu-

şak ve poröz bir çeşit kireçtaşı" olarak tanımlıyor.

Organik madde içerdikleri için tufaların çoğu göze-

nekli ve süngerimsidir (Irion ve Müller, 1968; Bögli,

1980; Pedley, 1990). Traverten ile karıştırılan diğer

bir kelime ise 'kalksinter'dir, bu kelime de traverten

anlamında kullanılmıştır. Challinor Jeoloji Sözlü-

ğünde, kayaçlara veya zemin üzerindeki sert ka-

buklaşmalar kalk-sinter olarak tanımlanmıştır.

U- TH YAŞ YÖNTEMİNİN METODOLOJİSİ

Uranyum-toryum yaş analizi tekniğinin genel

prensipleri için Şımart (1991) esas alınmıştır.

Teorik olarak uranyum, kalsiyum içeren doğal

sularda kolaylıkla çözülebilir ve kolaylıkla anyon

kompleksleri oluşturur. Buna karşın toryum, çözel-

tide hızlıca hidroliz olur ve kil mineralleri ve diğer

katı yüzeyler üzerine sıkıca adsorblanır. Bundan

dolayı doğal sulardaki toryum miktarı dikkate alın-

maz. Kalsiyum karbonatın biyolojik veya kimyasal

çökelmesiyle oluşan katı formlarında, uranyum da

aynı zamanda çökelir ve kalsit kristalleri arasına

hapis olur. Çökelimde toryum mevcut değildir. Bun-

dan

dolayı

ana

izotop

234U'ya

karşın

230Th

eksik-

liği vardır. Zaman içinde

230Th/234

oranı eşitlik

sağlanıncaya kadar kademeli olarak artar. Bunun

yanında

234U

238U

arasında

da bir

eşitsizlik

vardır

234U'un

ayrışması zamanla

230Th/234U

oranını yavaş yavaş artırır (Şek. 2). Şekil 2'deki

izokronlar kapalı bir sistem için başlangıçtaki de-

ğişken

234U/238U

oranı

sıfır olan

230Th/234U

oranı arasında zamana bağlı ilişkiyi göstermekte-

dir.

Uranyum serisi yaş tekniğinin herhangi bir kar-

bonat örneğinde başarılı uygulanabilmesi, aşağı-

daki varsayımlar ve kriterler üzerine inşa edilmiştir.

Erhan ALTUNEL

PAMUKKALE TRAVERTENLERİ

1990; Szabo, 1990) tra-

verten dahil olmak üze-

re birçok örneğe uygu-

lanmıştır. Örneğin, aşa-

ğıda sıralanan çalışma-

lar yöntemin güvenilirli-

ğini ortaya koymakta-

dırlar. Szabo ve diğerle-

ri (1981), kırıklar ve fay-

larda çökelmiş traverten

vb. karbonatların yaşını

uranyum-toryum meto-

du ile hesaplamış ve K-

Ar ile elde ettiği sonuç-

lar ile karşılaştırarak,

sonuçların birbirleri ile

uyumlu olduğunu ortaya

koymuştur. Livnat ve

Kronfeld (1985), Kuzey

Arava (İsrail) vadisinde-

ki travertenlerin ve göl-

sel çökellerin yaşını

uranyum-toryum meto-

(1) Karbonat örneği aynı çözeltiden hemen kristal-

lenmiştir. (2) Depolanma sırasında kristallerde

230Th

mevcut olmayıp

tane yüzeylerinde tor-

yum

232Th'dir.

Bundan dolayı

uzun ömürlü izo-

top sonradan gelen toryum kirliliğini izlemek için

kullanılabilir.

Eğer

230TH/232Th

oranı 20'den

dü-

şük

ise,

230TH

için düzeltme gereklidir, onun için

kırıntılı ve bol gözenekli örneklerden kaçınmak ge-

rekir. Bu düzeltme için değişik yöntemler kullanıl-

maktadır. Ancak çalışmada Schvvarcz'deki (1980)

sekiz numaralı formül kullanılmıştır. (3) Sistem,

çökelme tamamlandıktan sonraki uranyum ve tor-

yum dolaşımına kapalıdır. Rekristalleşme, ikincil

kristalleşme ve yüksek porozite belirtileri gösteren

örneklerden kaçınılmalıdır. U-Th yaş metodu özel-

likle 400.000 yıl ile 5000 yıl arasında uygulanabilir.

Eğer örnek bu alt ve üst limitin dışında isi bu teknik

iyi sonuç vermez (Schvvarcz, 1982; Şımart, 1991).

METODUN TRAVERTENLERE UYGULANIRLIĞI

230Th/234U

yöntemi uranyum

serisi

içinde

güvenilir ve kullanışlı olanıdır (Smart, 1991). Birçok

araştırıcı tarafından (Szabo ve diğerleri 1981;

Schvvarcz ve Latham, 1984; Livant ve Kronfeld,

1985; Blackvvell ve Schvvarcz, 1986; Goff ve She-

venell, 1987; Kronfeld ve diğerleri 1988; Sturchio,

du ile hesaplamış ve elde ettiği sonuçların, alınan

örneklerin stratigrafik seviyeleri ile de desteklendi-

ğini belirtmiştir. Blackvvell ve Schvvarcz (1986), bir

grabenin (Ehringsdorf, eski Doğu Almanya) kenar-

ları boyunca sıcak sulardan oluşan bir seri traver-

ten örneğinin yaşını uranyum-toryum metodu ile

hesaplamıştır. Alttaki seviyenin yaşını >350.000 ile

300.000 yıl ve üstteki travertenin yaşını 110.000

47.000 yıl olarak hesaplamıştır. Görüldüğü gibi el-

de edilen sonuçlar ile stratigrafik istif arasında

uyumluluk vardır. Ayrıca bu çalışmadaki uranyum-

toryum yaş sonuçları ve stratigrafik seviye arasın-

daki uyumluluk da bu metodun güvenilirliğini des-

teklemektedir.

PAMUKKALE TRAVERTENLERİNİN ÇEŞİTLERİ

Pamukkale bölgesinde traverten çeşitleri tanıtıl-

madan önce genel olarak travertenlerin sınıflandı-

rılması kısaca özetlenecektir. Chafetz ve Folk'un

(1984) belirttiği gibi birçok traverten oluşumu orga-

nik ve inorganik işlemlerin sonucu olup, bu işlemler

sonucu oluşan materyalin miktarı birçok değişkene

bağlıdır. Örneğin, fiziko-kimyasal etkenler (sudaki

çalkantı, güneş ısısı vb.) karbonatın inorganik çö-

kelmesini etkilerken, organizmaların çokluğu ve bü-

yüme oranları da karbonatın organik çökelmesini

Erhan ALTUNEL

etkilerler. Heimann ve Sass'ın (1989) belirttiği gibi

travertenler anî litolojik değişiklikler gösterdikleri

için belirli stratigrafik birimlere bölünemezler. Tra-

vertenleri normal stratigrafik birimlere ayırma zorlu-

ğuna rağmen, birçok araştırcı gözeneklilik, bitki içe-

riği, morfoloji gibi değişik kriterler kullanarak traver-

tenleri sınıflandırmışlardır (Russell, 1882; Scholl,

1960; Irion ve Müller, 1968; Buccino ve diğerleri,

1978; Meredith, 1980; Julia, 1983; Chafetz ve Folk,

1984; Pedley, 1990; Ford ve Pedley, 1992; Pente-

cost, 1993; Altunel ve Hancock, 1993a).

Travertenleri sınıflandırmada en kullanışlı kriter

morfolojidir. Çünkü: (1) İdeal bir sınıflandırma (a)

farklı çevrelerde oluşan travertenlere, (b) eski (aktif ol-

mayan) ve yeni (aktif) traverten oluşumlarına ve (c)

değişik ölçeklerdeki traverten kütlelerine uygulanabilir.

(2) Chafetz ve Folk'un da (1984) belirttiği gibi morfo-

loji, çevrenin varlığını kontrol eder. Yani traverten ha-

vuzları veya eğimli yüzeyler gibi. Dolayısıyle da orga-

nik veya inorganik çökelme buna bağlı olarak gelişir.

(3) Morfolojik ölçüt yaygın bir şekilde traverten sınıf-

landırmasında kullanılmıştır. Örneğin, Tivoli (İtalya),

Mammoth Hot Springs ve Bridgeport (Califomia,

U.S.A.) ve Pamukkale gibi dünyada iyi bilinen traverten

kütleleri morfolojik özelliklerine göre sınıflandırılmıştır.

Pamukkale bölgesinde sıcaklıkları 35 ile 56 C°

arasında değişen sıcak suların aktif olarak oluştur-

dukları travertenlerin yanında bölgede geniş alan-

ları kaplayan (yaklaşık 10 km2) aktif olmayan tra-

vertenler de mevcuttur. Altunel ve Hancock (1993

a) daha önceden dünyadaki diğer travertenlerde

gözlenmiş teras tipi ve sırt tipi travertenlere ek ola-

rak Pamukkale'de üç çeşit traverten daha gözlen-

miş ve Pamukkale travertenlerini morfolojik özellik-

lerine göre beş değişik grupta sınıflamıştır (Şek.

3). Aşağıda, Pamukkale'de gözlenen bu traverten

çeşitleri, morfolojik sınıflandırmada kullanılan te-

rimlerin kronolojik kullanımı da göz önünde bulun-

durularak, tanıtılmaya çalışılacaktır.

(1) Teras tipi travertenler (terraced-mound tra-

vertines): Pamukkale'deki teras tipi travertenler ak-

tif kırıklar ve fay segmentleri üzerinde yer alan kay-

naklardan çıkan suyun yamaç aşağı akmasıyla

oluşurlar. Eğimli bir yamaç boyunca yer alan teras

tipi travertenler, boyutları birkaç santimetreden bir-

kaç metreye varan traverten havuzları ve teraslar

içerirler (Şek. 4). Bargar (1978) bu küçük ölçekteki

yapıları daha geniş olan ve bir bütün oluşturan ana

teraslardan ayırmak için, bunlara terracettes adını

vermiştir. Su, ana teras üzerindeki havuzlar, teraslar

ve eğimli yüzeyler üzerinde küçük çağlayanlar halin-

de akarak kar beyazı renginde traverten çökeltir ve

zamanla bu küçük ölçekli yapıların büyümesine sağ-

lar.

VVeed'e

(1887) göre

travertenin

çökelme

hızı

su-

yun sıcaklığı ile ilgilidir. Ana terasın üst kısımlarında

daha hızlı traverten çökelirken, alt seviyelerde tra-

verten çökelimi daha yavaş olur. Bu da alt kesimler-

de suyun kısmen soğumuş olmasıyla ilişkilidir.

Travertenler, yamaç üzerinde bulunan kırık, or-

ganik veya kırıntılı malzeme, veya duvar şeklindeki

kendiliğinden oluşan kanal travertenler (kendiliğin-

den oluşan kanal travertenler daha sonra ele alına-

caktır) gibi su akışında düzensizlikler yaratan engel-

ler üzerinde çökelmeye daha yakındır. Suyun bu tür

engeller üzerinde akması sonucu yamaç üzerinde

yarımküre şeklinde tepecikler, havuzlar, teraslar,

sarkıtlar gibi daha küçük ölçekte şekiller oluşur. Ken-

diliğinden oluşmuş eski kanal travertenlerinin üzerle-

rinin daha genç traverten ile örtülmesi tabakalı bir is-

tif görünümü verir. Altunel ve Hancock (1993a) bu ta-

bakalı görünüme "yalancı tabakalanma" adını ver-

mişlerdir. Bunların en belirgin örnekleri Pamukkale

(Ecirli) köyünün hemen kuzeydoğusundaki yüksek

terasta yamaç eğimine yaklaşık paralel olarak geliş-

miştir. Teraslardan süzülen sular ana terasın etekle-

rinde kalınlıkları suyun akış yönünde azalan örtü ha-

linde travertenler oluştururlar. Bu traverteler genellik-

le bitkisel artıkları ve üst kısımlardan yuvarlanmış

blok ve çakılları çimentolamaktadırlar.

(2) Sırt tipi travertenler (fissure-ridge travertines)-

Catlaklar boyunca yüzeye çıkan sıcak suların yü-

zeyde çökeldiği travertenler zamanla çatlak boyunca

sırt oluştururlar. Traverten hem çatlak içinde (bantlı

traven, fissure travertine) ve hem de yüzeyde çöke-

lir (tabakalı traverten, bedded travertine). Çatlak bo-

yunca yüzeye doğru yükselen sıcak su çatlağın her

iki yüzeyinde onikse benzeyen beyazdan-kırmızım-

sı beyaza değişen renklerde, sert ve sıkı dokulu,

çatlak duvarına paralel bantlı traverten çökeltir.

Bantlar çatlak duvarından merkeze doğru gelişirler.

Dolayısıyle çatlak duvarına yakın bantlı traverten,

merkezdeki bantlı travertene göre daha yaşlıdır. Bu

durum daha sonra açıklanacağı gibi izotopik yaş

yöntemi ile kanıtlanmıştır. Çatlaktan çıkan suyun,

yüzeyde çatlağın her iki tarafında akmasıyla tabaka-

PAMUKKALE TRAVERTENLERİ

lı travertenler oluşur. Traverten tabakalarının eğim-

leri sırt eksininden uzağa doğrudur. Yani sırt tipi tra-

vertenler bir nevi çatı şeklindedir (Şek. 5).

Uzun eksenleri boyunca bir uçtan diğer uca yak-

laşık düşey bir merkezî çatlak içeren traverten sırt-

larını ilk kez Hayden (1872) Mammoth Hot Springs

travertenlerinde farketmiş fakat bunlara tomruk gi-

bi tepe (oblong mounds) adını vermiştir. Weed

(1887) yine Mammoth bölgesinde sırt tipi traverten-

leri yüzeyde dalgalı çizgiler halindeki küçük tepe-

cikler şeklinde tanımlıyor. Ancak sırt tipi traverten

ilk kez Jones (1925) tarafından Bridgeport trave-

renlerini tanımlamak için yayımlanmamış bir rapor-

da kullanılmıştır. Daha sonra Bargar (1978),

Mammont (U.S.A) travertenlerini; Chafetz ve Folk

(1984), Tivoli (Roma) yakınlarındaki travertenleri

ve Altunel ve Hancock (1993a) Pamukkale traver-

tenlerini sınıflandırmada sırt tipi terimini kullanmış-

lardır.

Sırt tipi travertenler Pamukkale bölgesinde en

yaygın traverten çeşitidi ve yaklaşık 3 km2'lik bir

alan kaplarlar. Sırt tipi travertenler Pamukkale ve

Karahayıt köyleri arasında KB-GD doğrultusunda

bir zon şeklinde uzanırlar (Şek. 3). Bu zon içerisin-

de çok sayıda aktif ve aktif olmayan sırt tipi traver-

tenler mevcuttur. Bütün traverten sırtları, uzun ek-

senleri boyunca uzanan merkezî bir çatlak içerirler.

Sıcak sular bu merkezî çatlak boyunca yüzeye yük-

selirler. Sırt tipi travertenlerde tabaka kalınlığı bir-

kaç santimetreden bir metreye kadar değişir. Taba-

kalı travertenler genellikle sert, gözenekli olup yapı

taşı olarak işletilmektedirler. Çatlaklarda gelişen

bantlı travertenler ise tabakalı travertenler oranla

daha sıkı ve sert olup süs taşı olarak işletilmekte-

dir.

Pamukkale'deki sırt tipi travertenleri oluşturan

tabakalı ve çatlak içlerindeki bantlı travertenlerin iş-

letilmesi, traverten sırtlarının üç boyutlu görünüm-

lerini ve iç yapılarını incelemeye olanak sağlamak-

tadır. Merkezî çatlak boyunca oluşmuş travertenle-

rin en önemli özellikleri, derinliğe bağlı olarak tra-

verten kalınlığının doğru orantılı veya kademeli

olarak artmasıdır (Şek. 6 a,b). Şekil 6 a'da açıkça

görüldüğü gibi, sıcak suyun yukarıya yükselmesi

sırasında merkezî çatlak içinde çökelen bantlı tra-

verten genellikle simetriktir. Yaklaşık düşey olan

bantlı travertenler içinde cep şeklinde boşluklar

mevcuttur. Bu ceplerin bazıları yataya yakın lami-

nalar içerir (Şek. 6b). Bu laminalar muhtemelen, ya

sıcak su yükselimi durduktan sonra meteorik sula-

Erhan ALTUNEL

PAMUKKALE TRAVERTENLERİ

rın sisteme sızması sonucu (Altunel ve Hancock

1993a) ya da sıcak su yükselimi sırasında boşluk-

lara sızan sulardan oluşmuştur. Bantlı travertenler

tabakalı travertenler ait kırıntılı malzemeler içerir-

ler ve bunlar bantlı traverten tarafından kabuk şek-

linde çevrelenmiştir.

Aktif traverten sırtlarında çatlak içindeki bantlı

travertenlerin yüzeydeki kalınlıkları birkaç santi-

metre iken, aktif olmayan traverten sırtlarında yü-

zeyde birkaç metreye varan kalınlıklarda bantlı tra-

vertenler mevcuttur. Bu bantlı travertenlerin kalın-

lıkları, traverten sırtından o noktada su çıkma sü-

resine bağlıdır. Bantlı travertenlerin yüzeydeki ka-

lınlıkları sırt merkezine yakın yerlerde maksimum,

merkezden uzun eksen boyunca uçlara doğru gidil-

dikçe kalınlık azalmakta ve sırtın uçlarında bantlı"

traverten yok olmaktadır.

Pamukkale bölgesindeki bütün traverten sırtla-

rının uzun eksenleri boyunca genişlikleri 5 m., de-

rinlikleri 30 m'.yi bulan açlıklar mevcuttur (Şek. 5).

Bu açıklıkların bazıları her ne kadar çatlak içindeki

bantlı travertenlerin süs taşı olarak işletilmesinin bir

sonucu ise de bu çatlaklar, daha sonra da ayrıntı-

lı açıklanacağı gibi, bölgedeki tektonik hareketlerin

traverten depolanması durduktan sonrada devam

etmesi sonucu açılmışlardır.

(3) Fay önü travertenleri (range-front traverti-

nes)- Normal fayların düşen blok tarafında yer

alan travertenler fay önü travertenler diye adlandı-

rılmıştır. Bu travertenlerin tabanında yamaç molo-

zu veya kırıntılı malzeme traverten ile çimentolan-

mışken, üst seviyelere doğru traverten içinde kırın-

tılı malzeme yok denecek kadar azdı. Fay boyunca

fay doğrultusunda paralel olarak metamorfik kayaç

içinde gelişmiş çok sayıda bantlı traverten damar-

ları mevcuttur. Altunel ve Hancock (1993 a,b) bu

bantlı traverten damarlarını fay önü travertenlerini

oluşturan suların çıkış yeri olarak yorumlanmakta-

dırlar.

(4) Kendiliğinden oluşmuş kanal travertenleri

(self-built channel travertines)- Kalsiyum karbonat-

ça zengin suyun kanal içinde akması sonucu, kanal

Erhan ALTUNEL

tabanında ve kenarlarında travertenin çökelmesiy-

le oluşan duvar şeklindeki travertenler kendiliğin-

den oluşan kanal travertenleri diye adlandırılmıştır

(Şek. 7). 'Self-built' terimi ilk kez Bean (1971) tara-

fından Pamukkale'deki bu duvar şeklindeki traver-

tenleri tanımlamak için kullanılmıştır. Traverten

oluşumunu sağlayan kanallar, teraslardan drenaj

olana suların aktığı doğal kanallar veya insanların

sulama amaçlı yaptıkları kanallar olabilir. Kanal

içindeki suyun akışı kanal kenarlarında kanal mer-

kezine göre daha çalkantılı olduğu için traverten

çökelemi kenarlarda daha fazladır. Dolayısıyle ka-

nal tipi travertenlerin dikey kesitleri genellikle "M"

şeklinde bir görünüm sunarlar.

(5) Aşınmış örtü travertenler (eroded-sheet tra-

vertines)- Bu kategori, kenarları büyük ölçüde

aşınmış ve diğer traverten çeşitleri ile yüzey bağ-

lantıları olmayan tüm tabakalı travertenleri içerir.

Bu kategorideki travertenler bölgedeki en yaşlı tra-

verten türüdür çünkü travertenler büyük ölçüde

aşınmışlardır. Bu travertenlerin aşınmadan önce

tabakalı-sırt tipi, fay önü veya teras tipi travertenle-

rin bir parçası olduğu düşünülmektedir.

PAMUKKALE TRAVERTENLERİ

Pamukkale travertenlerinden derlenen örnekler

genellikle sırt tipi travertenlerin merkezî çatlakların-

da oluşan bantlı travertenler ile fay önü travertenle-

rinin oluşumuna kaynak olduğu düşünülen bantlı

damarlardan alınmıştır. Bunların yanında göze-

nekli olmalarına rağmen yaşları hakkında yaklaşık

bir bilgi elde etmek amacıyla aşınmış traverten ta-

bakalarından da bir adet örnek alınmıştır. Şekil 9

yaş tayini için örnek alınan lokasyonları göstermek-

tedir. Örneklerin özellikle, sırt tipi travertenlerin

merkezi çatlaklarında gelişmiş bantlı travertenler-

den alınmasındaki amaç şudur: (1) Bu travertenle-

rin çökelimi çatlak duvarından merkeze doğrudur.

Yani çatlak duvarına yakın traverten merkezdeki

travertene oranla daha yaşlıdır. Dolayısıyle kenar-

daki ve merkezdeki örneklerin yaşları uygulanan

metodun güvenilirliği hakkında bilgi verecektir. (2)

Çatlardaki bantlı travertenler ile sırtların kenarların-

daki tabakalı travertenler aynı yaşlı olduğundan,

çatlakların merkezindeki örneklerin yaşları depo-

lanma aktivitesinin durduğu yaşı, çatlak duvarına

yakın örnekler ise traverten sırtlarının oluşmaya

PAMUKKALE TRAVERTENLERİNİN YAŞI

Pamukkale'deki travertenlerin yaşı, daha önce

giriş bölümünde belirtildiği gibi uranyum serisi yaş

tekniği kullanılarak elde edilmiştir. Aşağıda, mater-

yal seçimi ve örnekleme stratejisi özetlendikten son-

ra travertenlerden elde edilen yaşlar verilecektir.

MATERYAL SEÇİMİ VE ÖRNEKLEME

STRATEJİSİ

Yaş analizi için ideal materyal, gözenekli veya

geçirgen olmayan, kırıntılı veya organik madde

içermeyen kaba kristali kalsit veya aragonittir.Gö-

zenekli örneklerde (Şek. 8a) su, gözenekler içinde-

kolayca dolaşabileceğinden gözeneklerde daha

genç kalsit ve aragonit kristalleştirebilir. Bunun ya-

nında çatlaklarda oluşan beyaz dikey bantlı traver-

tenler iyi kristalleşmiş ve kompak olduklarından

(Şek. 8 b) yaş tayini için en ideal materyallerdir.

Erhan ALTUNEL

başladığı zamanı veri. (3) Çatlaklardaki traverten-

lerin merkezlerinden ve kenarlarından toplanacak

bir seri örnek traverten depolanması sırasındaki ve

sonrasındaki çatlak açılma oranlarındaki.değişiklik-

leri verebilir.

TRAVERTENLERİN YAŞLARI

Önceden de belirtildiği gibi çatlaklar içinde olu-

şan bantlı travertenler, uranyum serisi yaş metodu

için ideal materyal olup, Çizelge 1'de görüldüğü gi-

örneklerdeki

Th230/Th232

oranı

genellikle

20'den büyüktür. Dolayısıyle toryum kirlenmesi için

düzeltmeye gerek yoktur.

Pamukkale travertenlerinden alınan örneklerin

yaşları Çizelge 1'de verilmiştir. Analiz edilen ör-

-nekter içinde aşınmış traverten tabakalarından alı-

nan 19 numaralı örneğin yaşı 400.000 yıldan daha

fazladır. Travertenlerden alınan örneklerden elde

edilen yaşlar Pamukkale bölgesindeki traverten

oluşumunun en az 400.000 yıldan bu yana değişik

konumlarda kesintisiz olarak devam ettiğini göster-

mektedir. Ancak alınan örneklerin yaşlarından da

görüldüğü gibi traverten oluşumu aynı lokasyonda

sürekli değildir, bölgenin tektonik aktivitesine bağlı

olarak traverten oluşumuna su sağlayan çatlaklar

aktivitelerini yitirmiş veya su çıkışı yeni çatlaklar

boyunca olmuştur.

PAMUKKALE TRAVERTENLERİ

20.11 ve 20.12 numaralı örnekler arkeolojik yer-

leşim yeri olan Hirapolis'in yaklaşık 1 km kuzey-do-

ğusunda, fay önü travertenleri ile metamorfik kayaç

kontağında yer alan ve fay önü travertenlerini oluş-

turan suların çıktığı lokasyon olarak yorumlanan

(Altunel ve Hancock, 1993 a) yaklaşık düşey bant-

lı travertenlerden alınmıştır. 20.11 numaralı örnek

traverten damarının metamorfik kayaca yakın olan

kısmından, 20.12 numaralı örnek ise damarın mer-

kezi olarak düşünülen kısımdan alınmıştır. Kenar-

dan alınan örnek (20.11) 223 600 ± 20 000 yıl ya-

şını verirken, merkezdan alınan örnek (20.12) bu-

na göre daha genç bir yaş, yani 185 800 ±17 200

yıl vermiştir. Dolayısıyle, bu lokasyondaki traverten

Erhan ALTUNEL

oluşumunun günümüzden yaklaşık 223.000 yıl ön-

ce başlayıp 185.000 yıl önce durduğunu söylemek

mümkündür. Diğer bir deyişle, bu lokasyonda yak-

laşık 37.000 yıl traverten oluşmaya devam etmiştir.

Aynı şekilde Çizelge 1 'de görüldüğü gibi, sırt ti-

pi travertenlerin merkezî çatlaklarında oluşan tra-

verten örneklerinde çatlak duvarına yakın örnekler,

çatlak merkezinden alınan örneklerden daha yaşlı-

dır. Bu da travertenlerin yaşlarını hesaplamak için

kullanılan metodun güvenilirliğini ortaya koymakta

ve arazide tespit edilen bantlı travertenlerin çatlak

kenarından merkeze doğru oluştukları gözlemini

desteklemektedir. Merkezî çatlaklardaki bantlı tra-

vertenlerin yaşlarının neotektonik açıdan önemleri

bir sonraki kısımda ele alınacaktır.

TRAVERTENLERİN NEOTEKTONİK AÇIDAN

ÖNEMLERİ

Barnes ve diğerlerinin (1978) belirttiği gibi, tek-

tonik olarak aktif olan zonlar ile traverten çökelimi

arasında dünya çapında çok yakın bir ilişki vardır.

Çünkü faylanmalar hidrotermal akışkanın yüzeye

taşınmasında önemli rol oynarlar (Sibson ve diğer-

leri 1975). Dolayısıyle travertenler, bölgesel tekto-

niğin bazı belirtilerini yansıtırlar. Birçok traverten

kütlesi Pleistosenden bu yana oluşmaya devam et-

tiğinden (Schvvarcz ve Latham, 1984; Goff ve She-

venell, 1987; Kronfeld ve diğerleri, 1988; Heimann

ve Sass, 1989), aktif ve aktif olmayan travertenlerin

varlığı tektonik aktivitenin günümüzde veya yakın

geçmişte devam ettiğinin bir göstergesidir. Aynı

bölgede aktif ve aktif olmayan travertenlerin varlığı

tektonik aktivitenin binlerce yıl devam ettiğinin işa-

retidir. Travertenler çökelme sırasına ve sonrasına

ait tektonik yapılar içerdiğinden, çökelme sırasın-

daki ve sonrasındaki tektonik kuvvetlerin yönü ve

kronolojisi hakkında bilgiler sağlar.

PAMUKKALE TRAVERTENLERİNİN BÖLGE

NEOTEKTONİĞİ AÇISINDAN ÖNEMİ

Denizli havzası, güneyde ve kuzeyde aktif nor-

mal faylar ile sınırlanmıştır (Koçyiğit, 1984; Şaroğlu

ve diğerleri, 1987; Westaway, 1990; 1993). Pamuk-

PAMUKKALE TRAVERTENLERİ

kale travertenleri bu aktif olarak açılan havzayı ku-

zeyde sınırlayan Pamukkale normal fayının düşen

bloğu üzerinde yer alır. Pamukkale bölgesinde beş

değişik traverten kategorisinden üç tanesi tektonik

açıdan önemlidirler çünkü traverten oluşumu sıra-

sına veya sonrasına ait tektonik özellikler içerirler

(Altunel ve diğerleri, 1994). Bunlar, fay önü traver-

tenleri, kendiliğinden oluşan kanal travertenler ve

sırt tipi travertenlerdir.

(1) Fay önü travertenleri: Altunel ve diğerle-

ri'ne (1994) göre bu travertenlerin oluşumu günü-

müzden yaklaşık 223 000 ± 20 000 yıl önce başla-

mış ve yaklaşık 56 000 ± 9000 yıl önce durmuştur.

Önceden de belirtildiği gibi fay önlerinde çökelmiş

bu travertenleri oluşturan kaynaklar, fay boyunca

yer aldıklarından, tabakalı fay önü travertenlerinin

eğimleri, traverteni üzerinde çökeldiği yamaç eği-

mine paralel gelişir. Örneğin, Yokuşyol bölgesinde-

ki eski fay yüzeyinde bulunan travertenlerin eğimle-

ri fay yüzeyinin eğimine paraleldir. Ancak düşen

blok üzerindeki bazı tabakalı fay önü travertenleri

15°-40° ile faya doğru eğimlidirler. Yukarıda açıkla-

nan nedenden dolayı düşen bloktaki tabakaların

eğimleri tabakaların orijinal eğimleri olamayacağın-

dan, bu tabakalar muhtemelen fayın aktivitesine

bağlı olarak geriye eğim kazanmışlardır. Ana faya

yakın fay önü travertenlerde boyları yaklaşık 1 m.,

açıklıkları 20 cm.'ye varan boşluklarda yatay tra-

verten laminaları oluşmuştur. Bu yatay laminaların

çözelmesine neden olan boşluklar muhtemelen tra-

verten oluşumu sırasında, faydaki anî hareketler

sonucu açılmış ve yükselen sıcak suların bu boş-

luklara sızmasıyla dolmuştur. Ayrıca Yokuşyol böl-

gesindeki fay önü travertenleri normal bir fay tara-

fından da kesilmektedir. Altunel ve Hancock (1993

b), bu fayın muhtemelen M.S. 60 yılındaki deprem

sırasında yeniden kırıldığını belirtmektedirler. Tra-

vertenlerin içerdiği bu yapılar tektonik aktivitenin

traverten oluşumu sırasında ve sonrasında da de-

vam ettiğinin göstergeleridir.

(2) Kendiliğinden oluşan kanal travertenler-

Duvar şeklinde oldukları için bunları kesen kırıkla-

rın türleri hakkında çok sağlıklı bilgiler elde edilebi-

lir. Ayrıca bu tür travertenlerin içine oluşmaya baş-

ladıkları kanalların bazıları insan yapımı oldukla-

rından bu travertenlerden deformasyonun yaşı

hakkında da bilgi edinmek mümkündür.

(3) Sırt tipi travertenler- Pamukkale bölgesin-

de tektonik açıdan en önemli traverten çeşidi sırt ti-

pi travertenlerdir. Bu travertenlerin uzun eksenleri

boyunca yer alan merkezî çatlaklar, açılma çatlak-

larıdır (Altunel ve Hancock 1993 b). Bilindiği gibi

açılma çatlakları s3 (en küçük gerilme) kuvvetine

dik yönde gelişirler. Dolayısıyle bölgeyi etkileyen

açılma kuvvetlerinin yönleri bu çatlaklardan elde

edilebilir. Altunel ve Hancock (1993 b) sırt tipi tra-

vertenlerin merkezi çatlaklarından Pamukkale böl-

gesindeki açılmanın esas olarak KD-GB yönünde

olduğu ancak yer yer K-G yönünde açılmanın da

olduğu sonucuna varmışlardır.

MERKEZİ ÇATLAKLARDA OLUŞAN BANTLI

TRAVERTENLERİN NEOTEKTONİK AÇIDAN

ÖNEMLERİ

Sırt tipi travertenlerin merkezî çatlaklardan olu-

şan travertenler, oluştukları çatlağın gelişimi hak-

kında bilgiler verebilirler. Örneğin, Altunel ve diğer-

leri (1995), bantlı travertenlerin enine kalınlakları-

nın derinliğe bağlı olarak artmasının, merkezî çat-

lağın tektonik gelişimi ile ilgili olduğunu belirterek;

bantlı travertenlerin kalınlıklarının derinliğe bağlı

olarak doğru orantılı olarak artışını çatlağın aynı

oranda açılmasına; basamaklı artışını ise çatlağın

kademeli olarak açılmasına bağlamaktadırlar. Mer-

kezî çatlakların kademeli olarak açıldığını destek-

leyen arazi gözlemleri şunlardır: (1) Bantlı traver-

tenler genellikle düşey ve çatlak kenarlarına paralel

olarak çökelmişlerdir. Ancak bu düşey bantlı traver-

tenler içinde cep şeklindeki boşluklarda oluşmuş

yatay traverten laminaları vardır. Bu yatay lamina-

lar ile düşey bantlı travertenler aynı anda depolan-

mış olamazlar. Dolayısıyle düşey bantlı traverten-

ler içindeki bu cepler traverten oluşumu sırasında

anî bir hareket sonucu (örneğin deprem gibi) oluş-

muş açıklıklar olabilir. Yatay traverten laminaları

da daha sonra bu açıklıklara sızan sular tarafından

oluşturulmuştur. (2) Düşey bantlı travertenler için-

de tabakalı travertenlere ait çakıllar mevcuttur. Bu

traverten çakılları bantlı traverten tarafından kabuk

gibi sarılmıştır. Bu çakılların bantlı travertenler için-

de bulunması; traverten oluşumu sırasında çatla-

ğın anî olarak açılması sonucu (yine örneğin dep-

remlere bağlı olarak) tabakalı travertenlerden kırı-

lan-koparılan parçaların çatlak içine düşmesi şek-

linde açıklanabilir.

Erhan ALTUNEL

düzensiz olup çatlak, doğrultusuna

dik yönde kapatıldığı varsayılırsa

kenarlar birbirlerinden ayrılmış gi-

bi düzenli olarak kapatılabilir (Şek.

10). Bölgede 25-30 cm. açıklığın-

da, 25-30 m. derinlikte çatlaklar

mevcuttur. Bu açıklık ve derinlikte

insanın çalışması mümkün değil-

dir. Yukarıda açıklanan nedenler-

den dolayı Pamukkale'deki merke-

zî çatlaklarda görülen açıklıklar,

traverten oluşumu durduktan son-

ra çatlakların açılmaya devam et-

melerinin bir sonucudur. Toplam

açıklık miktarının merkezden alı-

nan örneğin yaşına oranı, traver-

ten oluşumu durduktan sonraki

çatlak açılma oranını verir. Ancak

Altunel ve diğerlerinin (1995) be-

lirttiği gibi çatlaklar orantılı ve ka-

demeli olarak açıldıkları için, açıl-

manın şekli belirlenmediği takdir-

de hesaplanan değer, ortalama

açılma oranıdır. Çizelge 2'de bu

amaçla seçilmiş sırt tipi traverten-

lerden toplanan örneklerden elde

edilen çatlakların ortalama açılma

oranları verilmiştir. Çizelge 2'de

de görüldüğü gibi Pamukkale böl-

gesinde açılma çatlakları ortalama olarak 0.02 ile

0.1 mm/yıl hızında açılmaktadırlar.

Pamukkale'deki sırt tipi travertenlerin merkezî

çatlakları boyunca oluşan traverten, sırt merkezine

yakın yerlerde maksimum kalınlığa sahiptir; sırt

merkezinden her iki uca doğru gidildikçe bantlı tra-

verten kalınlığı azalır ve uçlarda bantlı traverten

yok olur. Altunel (1994) ve Altunel ve diğerleri

(1995), bunu traverten oluşturan sırtın merkezden

uçlara doğru gelişmesi olarak açıklamaktadırlar.

Akköy köyüne yakın KB-GD uzanımlı bir traverten

sırtının uzun ekseni boyunca alınan traverten ör-

neklerinin izotopik yaş tayinleri bu görüşü doğrula-

maktadır. Örneğin; sırt merkezine yakın örneğin

(20.9) yaşı 34.900 ± 4.000 yıl, sırtın kuzeybatı

ucundan alınan örneğin (20.1) yaşı 24.000 ± 700

yıl ve sırtın güneydoğu ucuna yakın yerden alınan

örneğin (20.5) yaşı 32.900 ±1 100 yıl olarak elde

edilmiştir. Görüldüğü gibi, traverten sırtı merkezden

Sıcak suyun merkezi çatlak boyunca yükselme-

si sırasında, çatlağın her iki yüzeyinde çökelen

bantlı travertenlerin kalınlıkları, traverten sırtının

aktif olarak kalma süresine bağlıdır. Bantlı traver-

tenler çatlak kenarından merkeze doğru geliştikleri

için, çatlak içindeki bantlı travertenin toplam kalınlı-

ğı ve yaşlarının bilinmesi halinde, toplam kalınlı-

ğın, kenar ve merkezden alınan örneklerin yaşları

arasındaki farkla oranlamasından; çatlağın traver-

ten oluşumu sırasındaki açılma oranı yaklaşık ola-

rak elde edilebilir. Önceden vurgulandığı gibi Pa-

mukkale'de aktif olmayan bütün traverten sırtları

traverten oluşumu durduktan sonra bölgedeki açıl-

maya bağlı olarak uzun eksenleri boyunca açılmış-

tır. Bu açıklıkların bazıları her ne kadar eski devir-

lerde bantlı travertenlerin işletilmesinin bir sonucu

ise de çatlaklardaki açıklıklar genellikle tektonik

hareketlere bağlı olarak gelişmiştir. Bantlı traver-

tenlerin işletildiği yerlerde çatlak yüzeyi genellikle

düzgündür ve yüzeylerde işletim sırasında kullanı-

lan aletlerin izleri mevcuttur. Çatlakların kenarları

PAMUKKALE TRAVERTENLERİ

w : kenar ve merkezden alınan örnekler arasındaki

mesafe.

v : merkezî çatlaktaki boşluk miktarı.

dd : traverten çökelimi sırasındaki ortalama açıklama,

ad : traverten çökelimi sonrasındaki ortalama açılma,

nm : ölçüm almak mümkün değil.

durum dikkate alındığında havzanın batı kısmı için

0.5 mm/yıl, Pamukkale bölgesi için 0.3 mm/yıl ve

doğu kısmı için de 0.2 mm/yıl açılma hızları elde

edilebilir.

Pamukkale bölgesindeki sırt tipi travertenlerin

merkezî çatlakları çekme kuvvetleri sonucu oluşan

bu açılmanın miktarını belirlemek için ideal mater-

yaldir. Merkezî çatlak doğrultusuna dik olarak belir-

lenen kesitler üzerindeki merkezî çatlak sayıları ve

açılma hızlarının bilinmesi halinde kesit üzerindeki

toplam açılma miktarı elde edilebilir. Örneğin, Altu-

nel (1994), Pamukkale bölgesindeki bütün sırt tipi

travertenlerin yaşını tespit etmemesine rağmen, el-

deki verilerden yararlanarak Pamukkale bölgesin-

deki açılmak miktarını hesaplamaya çalışmıştır

Pamukkale bölgesinde Karahayıt köyü yakınların-

da KD-GB yönünde alınacak tipik bir kesit yaklaşık

10 adet merkezi çatlak kesecektir. Aynı doğrultuda

Hanife Sırtı yakınlarında alınacak bir kesit 5 adet

merkezî çatlak ve Çukurbağ yöresine alınacak bir

kesit yine 5 adet merkezi çatlak kesecektir. Altu-

nel'e (1994) göre, yaklaşık son 200.000 yıl için-

de,Karahayıt bölgesinde yaklaşık olarak toplam

120 ± 20 m., Hanefi Sırtı mevkiinde 78 ± 22 m. ve

Çukurbağ mevkiinde ise 45 ± 5 m.'lik bir açılma

meydana gelmiştir. Bu açılma, bölgenin batı kıs-

mında 0.6 mm/yıl, Hanife Sırtı yakınlarında 0.39

mm/yıl ve Çukurbağ yakınlarında 0.23 mm/yıl hız-

larında meydana gelmektedir. Altunel'in (1994)

merkezî çatlaklardan elde ettiği bu değerler (0.6,

0.39 ve 0.23 mm/yıl), Westeway (1993) tarafından

normal faylardan elde edilen ve yukarıda verilen

(0.5, 0.3 ve 0.2 mm/yıl) değerlere çok yakındır.

SONUÇLAR

1- Pamukkale'de yaklaşık 10 km2'lik bir alan

kaplayan aktif ve aktif olmayan travertenler, morfo-

uçlara doğru gençleşmektedir. Yani merkezî çatlak

doğrultu boyunca yaklaşık 20 mm/yıl hızla açıl-

maktadır.

Merkezî çatlaklarda oluşan bantlı travertenlerin

enine kalınlıklarının derinliğe bağlı olarak artması

ve sırt merkezinden uzunlamasına uzaklığa bağlı

olarak azalması, sadece Pamukkale bölgesindeki

bantlı travertenlere ait karakteristik bir özellik değil-

dir. Altunel (1994), bantlı travertenlerin kalınlıkları-

nın derinliğe bağlı olarak artmasını ve sırt merke-

zinden uzunlamasına doğru kalınlığın azalmasını

Mammoth Hot Springs ve Bridgeport (U.S.A) tra-

vertenlerinde de gözlemiştir. Dolayısıyla Pamuk-

kale'deki bantlı travertenlerde görülen bu özellikler

merkezî çatlaklarda oluşan bantlı travertenlere ait

genel karakteristik özelliklerdir.

Westaway'a (1993) göre, Denizli havzasındaki

KD-GB yönündeki açılma yaklaşık 14 milyon yıl

önce başlamış ve havzayı sınırlayan normal faylar

bu süre içinde aktivitelerini sürdürmüşlerdir. Weste-

way (1990, 1993) Denizli hazasındaki açılma mik-

tarını hesaplamaya çalışmış ve önce havzanın -

KD-GB yönünde yaklaşık 10 km. açıldığını ileri

sürmüş ancak daha normal faylardan yararlanarak

bu açılmanın havzanın batı kısmında 4 km., Pa-

mukkale bölgesinde 2.2 km. ve havzanın doğu

kısmına yakın yerde 1 km. olduğunu ileri sürmüş-

tür. Bu açılmanın en az yarısı son 4 milyon yıl için-

de meydana geldiğine göre (Westaway, 1993), bu

Erhan ALTUNEL

lojik özelliklerine göre beş ana grup altında toplan-

mıştır: (1) Teras tipi travertenler, (2) sırt tipi tra-

vertenler, (3) fay önü travertenleri, (4) kendiliğin-

den oluşan kanal travertenlerrve (5) aşınmış örtü

travertenleri.

2- Travertenler uygulanan uranyum serisi yaş

yöntemi, Pamukkale bölgesindeki travertenlerin de-

ğişik lokasyonlarda en az 400.000 yıldan bu yana

oluşmaya devam ettiklerini ortaya koymuştur.

3- Travertenler çökelme sırasına ve sonrasına

ait tektonik özellikler içerirler. Bu kapsamda Pa-

mukkale bölgesinde tektonik açıdan önemli olan

traverten çeşitleri; fay önü travertenleri, kendiliğin-

den oluşan kanal travertenleri ve sırt tipi traverten-

leridir.

4- Sırt tipi travertenlerin merkezî çatlaklarında

oluşan bantlı travertenler, oluştukları çatlağın geli-

şimi hakkında bilgiler verirler. Pamukkale'deki bant-

lı travertenlerin en belirgin özellikleri, kalınlığın de-

rinlikle orantılı olarak düzenli veya basamaklı ola-

rak artmasıdır. Kalınlığın orantılı-düzenli artması,

çatlağın aynı oranda düzenli olarak açılmasının

sonucudur. Ayrıca merkezî çatlak içindeki bantlı

travertenlerin yüzeydeki kalınlıkları sırt merkezine

yakın yerlerde maksimum kalınlıkta, merkezden

uçlara doğru gidildikçe bantlı traveten kalınlığı

azalmakta ve sırtların uçlarında yok olmaktadır. Bu

da traverten sırtlarının merkezlerden uçlara doğru

geliştiklerini göstermektedir.

5- Seçilmiş sırt tipi travertenlerin merkezî çat-

laklarında çökelen bantlı travertenlerin yaşları kul-

lanılarak, çatlaklardaki açılma hızları ve bölgenin

toplam açılma miktarı elde edilmiştir. Pamukka-

le'deki merkezi çatlaklar, bölgedeki açılma yönün-

de yaklaşık 0.02 ile 01. mm/yıl arasında değişen

hızlarda açılmaktadırlar. Ayrıca bir adet sırt tipi tra-

vertenin uzun ekseni boyunca alman örnekler çat-

lağın doğrultu boyunca yaklaşık 20 mm/yıl oranın-

da uzadığını ortaya koymuştur. Pamukkale bölgesi

KD-GB yönünde yaklaşık olarak 0.23-0.6 mm/yıl

hızında açılmaktadır.

KATKI BELİRTME

Bu makale, yazarın 1994 yılında verilen dokto-

ra tezi çalışmasının bir kısmı olup, doktora çalış-

ması yurtdışı bursu niteliğinde Milli Eğitim Bakanlı-

ğı tarafından desteklenmiştir. Bu çalışmada kulla-

"nılan traverten yaşları Bristol Üniversitesi (İngiltere)

Coğrafya Bölümü laboratuvarında yapılmıştır. La-

boratuvar imkânları ve yardımlarını esirgemeyen

Dr. Peter Smart'a, değerli kritik ve düzeltmeleri için

Prof. Dr. Paul L. Hancock'a (Bristol Üniversitesi),

makaleyi ilk haliyle okuyan ve önerilerde bulunan

Prof. Dr. Cahit Helvacı'ya (Dokuz Eylül Üniversite-

si) Dr. Fuat Şaroğlu'na (MTA, Ankara) ve Dr. Kadir

Sarıiz'e (Osmangazi Üniversitesi) ve ayrıca şekille-

rin çiziminde sağladığı kolaylıklar için Prof. Dr. Hü-

seyin Özdağ'a (Osmangazi Üniversitesi) teşekkür

ederim.

Yayına Verildiği Tarih, 20 Eylül 1995

DEĞİNİLEN BELGELER

Altunel, E., 1993, Pamukkale: emsalsiz traverten-

ler: Cumhuriyet Bilim Teknik, 339, 8-10.

; 1994, Active tectonics and the evolution

of Quaternary travertines at Pamukkale,

Vvestern Turkey, Ph. D. thesis, Bristol Uni-

versity, Uk. (yayınlanmamış).

; ve Hancock, P.L., 1993a, Morphological

features and tectonic setting of Quaternary

travertines at Pamukkale, vvestern Turkey.

Geol J., 28, 335-346.

; ve Hancock, P.L., 1993b Active fissuring

faulting in Quaternary travertines at Pamuk-

kale, vvestern Turkey: In: Neotectonics and

Active Faulting (edited by Stevvart, l. S.,

Vita.Finzi, c. & Ovven, L. A.) Zeitschrift Ge-

omorphologie Supplementary Volume, 94,

285-302.

; Hancock, P. ve Smart, P., 1994, Morpho-

logical attributes of Pamukkale travertines

and their relationship to active tectonic

stretching: 47, Türkiye Jeoloji Kurultayı

(Özet), Ankara.

; ve ; 1995, Formation of

fissure-ridge travertines and their neotecto-

nic significance, IESCA-1995, Güllük (Özet)

(Muğla).

PAMUKKALE TRAVERTENLERİ

Atiker, M., 1993, Pamukkale: TÜBİTAK Bilim ve

Teknik Dergisi, 26, 308, 495-498.

Bargar, K.E., 1978, Geology and thermal history of

Mammoth Hot Springs, Yellovvstone Nati-

onal Park, Wyoming: U.S.Geol.Surv.Bull.,

1444.

Barnes, L; Irvvin, W.P. ve VVhite D.E., 1978, Global

distribution of carbon dioxide discharges,

and major zones of seismicity: U.S. Geolo-

gical Survey, Water-Resources investigati-

ons, 78-39, Open-File Report.

Bean, G., 1971, Turkey Beyond the Meander: Er-

nest Benn, London. (Revised and edited by

J.Bean [1980] and published by John Mur-

ray, London [1989].

Blackvvell, B.B. ve Schvvarcz, H.P., 1986, U-series

analyses of the lower travertine at Ehrings-

dorf, DDR: Quaternary Research, 25, 215-

222.

Bögli, A., 1980, Karst Hydrology and Physical Spe-

leology: Springer-Verlag, Berlin, 284 s.

Buccino, S.G., D'Argenio ve Ferreri, V., 1978, l tra-

vertini della Bassa Velle del Tanagro (Cam-

pania) studio geomorphologico, sedimento-

logico e geochimico (with English abstract):

Boll. Coc. lt., 97, 617-646.

Canik, B., 1978, Denizli-Pamukkale sıcak su kay-

naklarının sorunları: Jeoloji Mühendisliği,

Jeo.Müh. Odası, 5, 29-33.

Chafetz, H.S. ve Folk, R.L., 1984, Travertines: de-

positional morphology and the bacterially

constructed constituents: J.Sedim. Petrol.,

54,289-316.

Eşder, T. ve Yılmazer, S., 1991, Pamukkale jeoter-.

mal kaynakları ve travertenlerin oluşumu:

Tıbbi Ekoloji ve Hidroklimatoloji Dergisi.

Ford, T.D. ve Pedley, M.H., 1992, Tufa deposits of

the world: J.speleol.Soc.Japan, 17, 46-63.

Groff, F. ve Shevenell, L., 1987, Travertine depo-

sits of Soda Dam, Nevv Mexico, and their

implications for the age and evolution of the

Valles Caldera hydrothermal system: Ge-

ol.Soc.Am.Bull., 99, 292-305.

Gökalp, E., 1971, Pamukkale (Denizli) bölgesinin

jeoloji ve hidrojeoloji etüdü: MTA Rap., 4561,

18 s. (yayımlanmamış).

Hayden, F.V., 1872, United States Geological Sur-

vey of Montana and portions of adjacent ter-

ritories: Fifth Annual Report of Progress.

Heimann, A. ve Sass, E., 1989, Travertines in the

northern Hula Valley, Israel. Sedimentology,

36,95-108.

Irion, G. ve Müller, G., 1968, Mineralogy, Petrology

and Chemical Composition of Soma Calca-

reous Tufa from the Schvvabische Alb, Gre-

many: In: Recent Developments in Carbona-

te Sedimentology in Central Europe (edited

by Müller, G. & Friedmann, G.M.) Spring-

Verlag Berlin, Heidelberg, pp.157-171.

Jones, J.C., 1925, Travertine Company report: Uni.

of Nevada, Reno. UNR Special Collection,

88-29 (yayınlanmamış).

Julia, R., 1983, Travertines: In: Carbonates Depo-

sitional Environments (edited by Scholle,

P.A.; Bebout, D.G. & Moore, C.H.) AAPE,

Tulsa, Oklahoma, USA.

Koçak, A., 1976, Denizli-Pamukkale ve Karahayıt

kaplıcalarının hidrojeolotik etüdü: MTA Rap.

5670, 21 s. (yayınlanmamış).

Koçyiğit, A., 1984, Güneybatı Türkiye ve yakın do-

layında levha içi yeni tektonik gelişimi (Intra-

plate neotectonic development of Southvves-

tern Turkey and adjacent areas). TJK Bülte-

ni, 27,

1-16.

Kronfeld, J.; Voggel, J.C.; Rosenthal, E. ve VVeins-

tein-Evron, M., 1988, Age and paleoclimatic

implications of the Bet Shean travertines:

Quaternary Research, 30, 298-303.

Geothermal Fluid Variation Recorded by Banded Ca-Carbonate Veins in a Fault-Related, Fissure Ridge-Type Travertine Depositional System (Iano, southern Tuscany, Italy)

Article

Full-text available

Jan 2021
GEOFLUIDS

Banded Ca-carbonate veins in travertine deposits are efficient recorders of the compositional fluctuations of geothermal fluids flowing (or flowed) from deep reservoirs up to the surface, within fault zones. In this view, these veins represent key tools for decoding those factors that influenced the geochemical variations. We have analyzed veins developed in fractures channeling geothermal fluids forming travertine deposits. The studied veins cut a fossil travertine fissure ridge, near the Larderello geothermal area (Iano area, southern Tuscany) where geothermal fluid circulation is favored by NE-trending strike-to-oblique-slip faults and their intersections with NW-trending normal ones. U-Th dating indicates that fluid circulation occurred from (at least) 172 ka to 21 ka. In this time span, the geothermal fluid changed in composition, and the banded Ca-carbonate veins recorded these variations in terms of mineralogical and stable isotope composition and temperature (T) of deposition. We also documented for the first time the occurrence of Mn-rich black tree-shaped structures within the veins. Mineralogy coupled with stable and clumped isotope measurements allows the reconstruction of some features (i.e., crystal texture, temperature, and CO2 origin) and the inference of the processes (i.e., pH, T, and pCO2 variations) that have controlled the fluid evolution through time. Multiple-stage and one-stage deposition processes have played an important role in modifying the stable isotope composition of banded Ca-carbonate veins; temperature coupled with pCO2 also influenced their mineralogical composition. Interpreted in the context of the tectonic setting, the data show that the NW-trending faults have mainly controlled travertine deposition. Their intersection with NE-trending faults, interpreted as transfer faults, highlights the important role of transfer zones in channeling the geothermal fluids.

Investigation of the anisotropic structure of travertine in terms of geological and physico-mechanical properties: Sarıhıdır (Avanos-Nevşehir) travertine quarry

Article

Full-text available

Jun 2022
ENVIRON EARTH SCI

Travertine is a sedimentary rock with generally layered structure, mainly comprising carbonate. They are used for different purposes in interior and exterior spaces by cutting parallel or perpendicular to the bedding according to use. Travertine may contain several facies linked to variations in conditions during formation. With these features, travertine is one of the rocks with anisotropy most commonly observed. In this study, the anisotropic structure due to facies and bedding in travertine was investigated considering geological and engineering properties. The Sarıhıdır travertine quarry face was divided into four different zones with different features. Chemical, mineralogic, physical, index and mechanical properties of the samples taken from these zones were determined. During determination of engineering parameters, samples were prepared parallel and perpendicular to bedding. The source of the travertine is a mixture of limestone, dolomite, evaporite and ultramafic rocks and they have epigean character, though they were affected by the hypogean environment. It appeared there were textural differences between the zones, rather than differences in chemical and mineralogic composition. When travertine was cut parallel to bedding, all zones were suitable for decoration and facing. Only T-4 zone samples cut parallel were useable for flooring and load-bearing elements. In terms of compression and abrasion resistance, T-4 zone was better than the other zones. The cut direction of the travertine samples is an important factor for physical and mechanical behavior. Samples cut parallel to bedding were observed to provide better results. According to the results, it is recommended to use products from the same travertine zone side-by-side in structures and to consider the cutting direction for long life of the building and to prevent economic losses.

Investigation of the Anisotropic Structure of Travertine in Terms of Geological and Physico-Mechanical Properties: Sarıhıdır (Avanos-Nevşehir) Travertine Quarry

Preprint

Full-text available

Dec 2021

Travertine is a sedimentary rock with generally layered structure, mainly comprising carbonate. They are used for different purposes in interior and exterior spaces by cutting parallel or perpendicular to the bedding according to use. Travertine may contain several facies linked to variations in conditions during formation. With these features, travertine is one of the rocks with anisotropy most commonly observed. In this study, the anisotropic structure due to facies and layering in travertine was investigated considering geological and engineering properties. The Sarıhıdır travertine quarry face was divided into four different zones with different features. Chemical, mineralogic, physical, index and mechanical properties of the samples taken from these zones were determined. During determination of engineering parameters, samples were prepared parallel and perpendicular to bedding. The source of the travertine is a mixture of limestone, dolomite, evaporite and ultramafic rocks and they have epigean character, though they were affected by the hypogean environment. It appeared there were textural differences between the zones, rather than differences in chemical and mineralogic composition. When travertine was cut parallel to layering, all zones were suitable for decoration and facing. Only T-4 zone samples cut parallel were useable for flooring and load-bearing elements. In terms of compression and abrasion resistance, T-4 zone was better than the other zones. The cut direction of the travertine samples is an important factor for physical and mechanical behavior. Samples cut parallel to layering were observed to provide better results. According to the results, it is recommended to use products from the same travertine zone side-by-side in structures and to consider the cutting direction for long life of the building and to prevent economic losses.

PAMUKKALE YÖRESİ (DENİZLİ) TERMAL KAYNAKLARININ HİDROKİMYASAL VE İZOTOPİK İNCELENMESİ

Article

Full-text available

Jan 1999

Ege Bölgesi’nin geniş dağılımılı olan aktif tektonizması , büyük ölçekte horst ve graben yapıları ile temsil edilmektedir. Aktif tektonizmanın sonucu olarak bir çok termal kaynak meydana gelmiştir. Bunlardan, ortalama yıllık sıcaklığı 35-36 oC olan Pamukkale Termal kaynakları karbeyazı rengi ile görsel açıdan önemli bir değere sahip olan, dünyanın en büyük traverten alanlarından birini oluşturmaktadır. Ortalama debisi 381.8 l/s, Ca++ iyonu değeri 23 meq/l olan Pamukkale Termal kaynaklarının 400 mg/l gibi yüksek miktarda çözünmüş CO2 gazı içerdiği saptanmıştır. Aynı yörede diğer önemli kaynak Karahayıt termal kaynağı ise 57 oC sıcaklığa sahip olup, Pamukkale Kaynağına göre nisbeten O18 izotopu açısından zenginleşme göstermektedir. İzotop örneklemelerinin analiz sonuçları kullanılarak, δ18O -yükseklik ilişkisi değişimi, her 100 m için ‰ 0.31 olarak bulunmuştur. Hidrojeolojik İncelemeler, çalışma alanındaki yeraltısuyu dolaşımı kavramsal olarak üç değişik sistem oluşturduğu göstermiştir. Bunlar; (1) güncel ve kısa süreli geçiş zamanına sahip nisbeten sığ dolaşımlı soğuksular; (2) daha uzun geçiş süresine sahip Pamukkale Termal suları, ve (3) en derin dolaşıma sahip en uzun geçiş süreli Karahayıt termal sularıdır. Anahtar Kelimeler : Pamukkale, Traverten çökelimi, Hidrokimyasal analizleri, İzotop. ABSTRACT Series of horst and graben features represent the wide spread tectonic activity of Aegean region. As the result, many thermal springs are existed at this area. Pamukkale thermal springs with an average annual temperature of 35-36 oC formed the largest white-snow travertine area which represents the most important nature beauty in the world. Pamukkale thermal springs discharge with an average of 381.8 l/s, Ca content of 23meq/l and dissolved CO2 of 400 mg/l. Karahayit spring which represents an other thermal water outlet in this region, discharge with an average temperature of 57 oC. Karahayit thermal waters have higher O18 isotope content than Pamukkale springs. As the results of isotopic analyses, the relationship between δ18O and elevation showed that the δ18O rich has value of ‰ 0.31 for each 100m. Hydrogeological investigations showed that the groundwater have three different flow systems in the . These systems are: (1) shallow cold water flow with short residence time; (2) Pamukkale thermal waters with longer residence time; and (3) Karahayit thermal waters with deeper flow path and longer travel time.

Some thoughts on the morphotectonic development of the Denizli region Basic

Article

Jul 2022

Yücel Yilmaz

The Denizli region is located to the east of the Buldan horst. Although they follow the same trends as the Büyük Menderes and Gediz grabens, the Denizli region has undergone semi-independent evolution during the Quaternary. The essential morphotectonic elements of the area are the Denizli basin and the surrounding Babadağ and the Güzelpınar horsts. The Babadağ horst is the most distinct morphotectonic element of the region. It is bounded in the North by the Denizli fault, a listric normal fault, possibly a major detachment fault. The Laodicea and Güzelpınar horsts located within the downthrown block of the fault may be regarded as antithetic structures.

Significance of neotectonic and paleoclimatic Late Pleistocene–Holocene travertine and origins: Balkayası, Avanos—Nevsehir, Central Anatolia/Turkey

Article

Full-text available

Jun 2021

In this study, the correlation of the Balkayası travertine formations with the Salanda Fault Zone (SFZ) located within the Central Anatolian Volcanic Province (CAVP) was investigated. Additionally, source and paleoclimatic significance were researched with age dates for the travertine formations obtained with the U-series dating method, stable isotope data, and major oxide, trace, and rare earth element (REE) analyses. The ages of the travertines outcropping in the study area were determined to vary from 9 to 55 ka according to U-series age analysis data. In the stress analysis taking into account the trending’s of Balkayası travertines deposited in SFZ, it was found that the main compression and extension directions in the region were NNW-SSE and ENE-WSW, respectively. The δ13CPDB values varied from 11.36 to 13.16 and δ18OPDB values were from − 10.41 to − 8.66. ∑REE were in the interval 1.08–22.97 ppm. Negative Eu and Ce anomalies were determined. Travertine formations outcropping in the region were classified according to morphology as fissure ridge, range front, and eroded sheet travertines. Age dates obtained from the travertines reveal they formed in MIS 3 (marine isotope layer) representing very cold (dry) periods and MIS2 and the initial period of MIS 1. The extensional direction is consistent with the Tuz Gölü Fault Zone (TGFZ), one of the important structures in the region. Linked to the age data from the travertine formations, the strike-slip transition on the SFZ is interpreted to have extended to the Late Pleistocene. In conclusion, according to stable isotope data and geochemical data, the Balkayası travertines have epigenic character; however, they were affected by the hypogenic environment, precipitated in fresh water, and were fed by high pH and hydrothermal waters.

Evaluation of Landscape Features of Laodikeia Archaeological Site in Terms of Landscape Architecture

Chapter

Full-text available

Dec 2019

Ayşe Özdemir

Archaeological sites, which are multilayered cultural heritage, are important sources for understanding the social, cultural, architectural, etc. structures of past. Archaeological sites should be protected as important cultural landscapes with natural, historical and social values and their uses should be evaluated as a whole with their environment in line with the area in which they are located. The area has to be interpreted along with its natural and cultural features accumulated in the historical process. Studies have been produced for protection of these values, keeping them alive and transferring them to future generations by national and international agreements, laws, legislations and regulations since the last century. In this context, the evaluation of the preservation of the natural and cultural features of the area, its readability, recognition, its educational and recreational function, its conservation and increment of its value on regional development on the basis of the area management, which will have to be accurate and effective, will allow the area to sustain its sustainability from the past to the future in a rational and holistic approach. For this purpose, the landscape evaluation were made including the natural and cultural features of the ancient city of Laodikeia, the visual landscape values, the experience and recreational value (social landscape), the original value-universal value, the planning-application history and the SWOT analysis. The necessity of integrating the evaluation from the point of view of the landscape architecture based on interaction and cooperation between the professions in different disciplines to the area management plan of Laodikeia ancient city is envisaged for protection of the archaeological sites in a more organized way and ensuring that the present and future generations participate in cultural life.

An integrated reconstruction of the early Pleistocene palaeoenvironment of Homo erectus in the Denizli Basin (SW Turkey)

Article

Nov 2019
Geobios

Neotectonics and Geothermal potential of the East Anatolian Tectonic Block: A case study in Diyadin (Ağrı) geothermal field, NE Turkiye

Article

Feb 2023

Ali Koçyiğit

The study area is Diyadin, which is situated 71 km ESE of Ağrı very close to the Turkish-Iranian State border. It is one of several type localities of promising geothermal fields in the Eastern Anatolia. The neotectonic regime and related structures are dominated by a strike-slip tectonic regime governed by a stress field in the Eastern Anatolia where the greatest principal stress (σ1) is operating in NNW direction (N22°W) while the least principal stress (σ3) is N68°E. This stress field state was proved once more by the tensor solution of the 12 June 2022 Akçift (Muradiye-Van) earthquake of Mw = 5.1. The strike-slip neotectonic regime started at the time of latest Pliocene-early Quaternary and then triggered the first occurrence of the fissure eruption along the NNW trending Kaletepe open fracture. This event was followed by the development of both the two-peaked Tendürek strato-shild volcano and the Diyadin geothermal field (DGF). The geothermal potential of the DGF is high and its most common manifestations are the active tectonic regime and related faults (extensional horse tail strucure), active volcanoes (Tendürek and Ağrı volcanoes), fumeroles, numerous hot water springs to artesian wells, widespread iron-rich alteration zones, actively growing fissure-ridge travertines and the probable presence of the unroofed hypabyssal felsic to intermediate intrusions of Quaternary age at the roots and their near environs of the isolated Quaternary volcanoes in the Eastern Anatolia. In addition, some significant similarities and contrasts are seen between the DGF and the IGF when they are compared.

MORPHOLOGICAL FEATURES OF THE URGANLI (MANİSA) TRAVERTINES AND THEIR RELATIONSHIP WITH TECTONISM

Article

Full-text available

Sep 2022

Bu çalışmada Urganlı (Manisa) yöresinde çökelmeye devam eden termojen kökenli traverten çökelleri morfolojik özelliklerine göre ayırtlanmış ve tektonizma ile olan ilişkisi ortaya konulmuştur. Urganlı termojen kökenli traverten çökelleri morfolojik özellikleri dikkate alınarak; tabakalı, fay önü, damar tipi, tümsek-teras tipi, sırt tipi ve kanal tipi travertenler olarak altı sınıfa ayrılmıştır. Bölgedeki tüm traverten morfolojileri fayların kontrolünde gelişmiştir. Saha gözlemlerinden elde edilen veriler sahanın traverten oluşum başlangıcında Kuzey-Güney yönlü bir genleşmenin varlığını ortaya koymaktadır. Sonraki dönemde bu genleşme Doğu-Batı yönlü gelişerek Kuzey-Güney doğrultulu traverten damarlarının çökelimine neden olmuştur. Yakın geçmişte ise Kuzey-Güney yönlü genleşme etkisini sürdürdüğünü Doğu-Batı doğrultulu sırt tipi travertenlerin gelişimiyle anlaşılmaktadır. Derin elektrik sondaj ve mekanik sondaj verileri ile temelin (Paleozoyik-Mesozoyik) Paleo-morfolojisi incelendiğinde yine Kuzey-Güney ve Doğu-Batı faylarının etkisinde çalışma alanının kuzey batısına doğru yükseldiği, güneydoğusuna doğru düştüğü saptanmıştır.

Travertines: Depositional morphology and the bacterially constructed constituents

Article

Full-text available

Jan 1984
J Sediment Petrol

Age and Paleoclimatic Implications of the Bet Shean Travertines

Article

Full-text available

Nov 1988

From 41,000 to over 22,000 yr B.P., a massive and areally extensive spring travertine was deposited in the Bet Shean Valley, Israel. This travertine is coeval with the Ami'az Member of the Lisan Formation which represents a high lake stand. The travertine deposition is contemporaneous with a more active hydrologic regime associated with wetter conditions in the arid zones of the southern Levant adjacent to southern Israel. These wetter conditions facilitated formation of a widespread spring tufa and also enhanced the water levels of Lake Lisan.

Tufa deposits of the world

Article

Jan 1992

Mineralogy, Petrology and Chemical Composition of Some Calcareous Tufa from the Schwäbische Alb, Germany

Chapter

Jan 1968

Calcareous tufas from the Schwäbische Alb collected and studied botanically by A. Stirn are investigated mineralogically, petrographically, and chemically. Plant tufas are formed by incrustation of plant fragments (mostly algae and mosses) by calcite; the calcite is deposited around the plants from spring waters, rich in hydrogene carbonate. They commonly exhibit high porosity. Dense calcareous sinter is formed covering calcareous tufas and rubble in water during periods of stagnating plant growth. Mineralogic investigations revealed that more then 99% of crystallized material consists of calcite, small amounts of quartz, kaolinite, montmorillonite and illite are also present. These minerals are detrital and derived from the Upper Jurassic rocks of the drainage area. Some of the tufas still contain small amounts of organic matter. Mg, Sr, Mn, and Fe only make up a small portion of the HCl-soluble part of tufas. The average is 0.16%, a maximum of 0.6 was found. A clear relationship between Fe and Mn and the amount of HCl-insoluble residue exists. The Sr-content is about ten times lower in comparison with marin carbonate rocks. Essentially, the fabric of the plant tufas depends on morphology of the incrusted plants. The size of calcite crystals varies between several microns and several millimetres. The larger calcite crystals are mostly euhedrally shaped. Diagenetic changes (filling of pore spaces, recrystallization) mostly take place in moss tufas and calcareous sinter.

I travertini della Bassa Valle del Tanagro (Campania): Studio Geomorfologico, Sedimentologico e Geochimico

Article

Jan 1978

Geology and thermal history of Mammoth Hot Springs, Yellowstone National Park, Wyoming

Article

Jan 1978

K.E. Bargar

Travertine deposits of Soda Dam, New Mexico, and their implications for the age and evolution of the Valles caldera hydrothermal system

Article

Jan 1987

U-Th disequilibrium dates and stable isotope analyses of travertine deposits at Soda Dam, New Mexico, have been used to determine the age and to document the evolution of the Valles caldera hydrothermal system. The similar ages between caldera formation and the onset of large-scale hydrothermal circulation and travertine deposition on pre-Bandelier Tuff rocks imply that incision rates by the Jemez River in Bandelier Tuff were relatively rapid. As much as 400m of tuff were cut by the ancestral Jemez River in 105 yr or less.-from Authors

Karst Hydrology and Physical Speleology

Book

Jan 1980

A. Bogli

U-Series Analyses of the Lower Travertine at Ehringsdorf, DDR

Article

Mar 1986

U-series analyses have been made of travertine samples from the archaeological site at Ehringsdorf-Weimar. The lower Travertine, in which hominid remains were found, yields apparent ages from >350,000 to 200,000 yr. Correlation between isotope ratios yields an age of about 230,000 yr. One sample of the upper Travertine gives and age of 111,000 ± 47,000 yr. Both upper and lower travertines contain fauna and flora indicative of interglacial conditions. The lower Travertine was deposited during isotope stage 7, while the upper Travertine may have been formed during isotope stage 5. This contradicts most earlier biostratigraphic studies which assigned both lower and upper Travertines to stages of the Eem interglaciation (correlative with isotope stage 5). The fauna and flora of the lower Travertine are significantly different from those of the upper Travertine, however, and in some respects are transitional to those of the travertines of Bilzingsleben, which appear to be older yet.

Pamukkale (Denizli) bölgesinin jeoloji ve hidrojeoloji etüdü: MTA Rap

Jan 1971
4561

E Gökalp

Gökalp, E., 1971, Pamukkale (Denizli) bölgesinin jeoloji ve hidrojeoloji etüdü: MTA Rap., 4561, 18 s. (yayımlanmamış).

PAMUKKALE TRAVERTENLERİNİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ, YAŞLARI VE NEOTEKTONİK ÖNEMLERİ

Abstract

Recommendations

Ground Penetrating Radar

Hagia Sophia GPR

İzmir Yakın Çevresinin Diri Fayları ve Deprem Potansiyelleri

Paleosismolojik Üç Boyutlu Sanal Fotoğraflama Yöntemi, Örnek Çalışma: Duru-2011 Hendeği, Tuz Gölü Fa...

953 YENİCE-GÖNEN DEPREM KIRIĞI VE KUZEY ANADOLU FAY SİSTEMİNİN BİGA YARIMADASIN- DAKİ UZANTILARI

Aydoğdu, Kızılca, Ovacık ve Kırkoluk Polyelerinin (Tavas, Denizli) Morfometrik Özellikleri ve Jeomor...