Żółw błotny Emys orbicularis (Linnaeus, 1758) w Południowej Wielkopolsce - The European Pond Turtle Emys orbicularis (Linnaeus, 1758) in the South Wielkopolska

Abstract

W artykule zestawiono dane o żółwiu błotnym w południowo-wschodniej części Wielkopolski. Najstarsza informacja pochodzi z Chocza z I połowy XVIII wieku. Jeszcze w połowie XX wieku, do roku 1966, był stwierdzany w okolicach Żerkowa, Krotoszyna, Ostrzeszowa i Kalisza, a około 1980 roku schwytano osobnika na Stawach Przygodzickich w powiecie ostrowskim. Dnia 4 listopada 2005 roku sfotografowano dorosłą samicę rodzimego podgatunku Emys o. orbicularis na stawach Rybin (pow. ostrzeszowski) w dolinie Baryczy. Dorosłego żółwia schwytano też na stawach Rybin latem 2007 roku, nie wiadomo jednak czy był to ten sam, czy inny osobnik. Zebrano też informacje o żółwiach stwierdzonych na tych stawach od połowy XX wieku do lat 1971–1973, kiedy wykonano ich przebudowę. Stanowisko to znajduje się 16 km na wschód od miejsca reintrodukcji młodych żółwi pochodzących z Polesia Lubelskiego w okolicy Goszcza (pow. oleśnicki), którą przeprowadzono w latach 1998 i 2001.
In Poland, the European Pond Turtle attains the northern border of its geographical range. It was common in our country until 19th Century but now breeds only in a few isolated places, although among them the Łęczna–Włodawa Lake District in Eastern Poland, housing the biggest population in Central Europe. Occasional records of single individuals have also been noted from almost all of the country. Its present numbers have been estimated at 700–800 individuals. A decline of its population is mostly due to human activity: drainage of water and marshy areas, regulation of rivers, elimination of local ponds and ox-bow lakes, which results in habitat loss, and destruction of breeding grounds by overgrowing and afforestation (Jabłoński 2001, Najbar 2001a, Rybacki 2003).
The first mention about the existance of European Pond Turtle in the South Wielkopolska (SW Poland), in the vicinity of Chocz in Pleszew district, was given by Rzączyński (1742). The breeding was confirmed only once, in 1938, by the sighting of five young turtles near Żerków in Jarocin district. Since the 1930s till 1960s single specimens were caught or observed near Kalisz, Baszków and Przedborów (Berger 1957, Iwanowski et al. 1966, Anioła, Kuźniak 1968) and around 1980 one turtle was caught on Przygodzice Fishponds (Ostrów Wielkopolski district). In 1998 observations of several turtles was published from Witaszyce (Bajda 1998), but with no evidence that these animals belonged to this species, and not others, imported from abroad (e.g. popular in Poland Trachemys scripta elegans).
On 4th November 2005 an adult female of native subspecies E. o. orbicularis (Fig. 2) was observed and photographed on the Rybin Fishponds (Kobyla Góra commune, Ostrzeszów district) in the Barycz river valley. In the summer 2007, one adult turtle was caught in a drained canal ca 700 meters ago, but without photos it is impossible to say if it was the same specimen. According to the interviews with local people, turtles were observed on these fishponds during 1950s and 1960s. Maybe a small population found refuge here, but it may have been the last representative of this long-life species. Rybin Fishponds are situated 16 km east from the forest ponds near Goszcz (Oleśnica district) where 40 and 20 2-years old European Pond Turtles, origin from the Łęczna–Włodawa Lake District, were reintroduced in 1998 and 2001 respectively.

Full text

216
Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (3): 216–223, 2010
ARTYKUŁY
Żółw błotny Emys orbicularis (Linnaeus, 1758)
w Południowej Wielkopolsce
The European Pond Turtle Emys orbicularis (Linnaeus, 1758)
in the South Wielkopolska
PAWEŁ T. DOLATA
63–400 Ostrów Wielkopolski, ul. Wrocławska 60 A/7
e-mail: p.dolata@op.pl
Słowa kluczowe: żółw błotny, Emys orbicularis, rozmieszczenie, wymieranie, Południowa Wielkopolska,
dolina Baryczy.
W artykule zestawiono dane o żółwiu błotnym w południowo-wschodniej części Wielkopolski.
Najstarsza informacja pochodzi z Chocza z I połowy XVIII wieku. Jeszcze w połowie XX wieku,
do roku 1966, był stwierdzany w okolicach Żerkowa, Krotoszyna, Ostrzeszowa i Kalisza, a około
1980 roku schwytano osobnika na Stawach Przygodzickich w powiecie ostrowskim. Dnia 4 listo-
pada 2005 roku sfotografowano dorosłą samicę rodzimego podgatunku Emys o. orbicularis na
stawach Rybin (pow. ostrzeszowski) w dolinie Baryczy. Dorosłego żółwia schwytano też na sta-
wach Rybin latem 2007 roku, nie wiadomo jednak czy był to ten sam, czy inny osobnik. Zebrano
też informacje o żółwiach stwierdzonych na tych stawach od połowy XX wieku do lat 1971–1973,
kiedy wykonano ich przebudowę. Stanowisko to znajduje się 16 km na wschód od miejsca rein-
trodukcji młodych żółwi pochodzących z Polesia Lubelskiego w okolicy Goszcza (pow. oleśnicki),
którą przeprowadzono w latach 1998 i 2001.
Wstęp
Żółw błotny zasiedla różnej wielkości zbior-
niki wody stojącej (małe i średnie jeziora, bagna,
stawy, torfianki, starorzecza, olsy), rzadziej wol-
no płynące rzeki, w prawie całej Europie (z wy-
jątkiem m.in. Wielkiej Brytanii i Skandynawii)
aż do Morza Kaspijskiego i Aralskiego, na pół-
nocnym skraju Afryki i zachodniej części Turcji
(Jabłoński 2001, Najbar 2001a, Mitrus 2004).
Niedawno przeprowadzone badania genetycz-
ne pozwoliły wydzielić na całym tym areale co
najmniej kilkanaście podgatunków, przy czym
polskie populacje zaliczono do nominatywnego
– E. o. orbicularis (Fritz 1998).
Długość pancerza dorosłych samic docho-
dzi do 25 cm, samców do 23 cm, ale w Polsce
rzadko spotyka się osobniki o pancerzu mierzą-
cym ponad 20 cm. Największe samice miały ka-
rapaks o długości 22–23 cm i ważyły do 1380 g
(Kosiński 1993, Najbar 2001a, Sołtys 2002,
Mitrus 2004).
Do końca XIX wieku żółw błotny był jeszcze
w Polsce dość pospolity, ale już wtedy notowa-
no spadek liczebności i zanik wielu stanowisk.
W XX wieku wraz ze wzrostem intensyw-
ności gospodarki rolnej i uprzemysłowienia
następowało dalsze kurczenie się i fragmen-
Artykuł dedykuję Panu Profesorowi Leszkowi Bergerowi – Nestorowi badań nad płazami
i gadami w Południowej Wielkopolsce

217
tyzacja areału żółwia i w rezultacie do 1975 ro-
ku wygasła większość znanych stanowisk.
Ostatnio liczebność w Polsce oceniono na 800–
–900 osobników. Największa w kraju i zapew-
ne w całej Europie Środkowej populacja (ok.
500–600 osobników) zamieszkuje Pojezierze
Łęczyńsko-Włodawskie. Ponadto istnieje kilka
populacji liczących po kilkadziesiąt osobni-
ków, jednak na większości stanowisk stwier-
dzono pojedyncze osobniki lub małe grupki.
Liczebność tego gada zmniejszała się szybko
w wyniku masowych melioracji odwadnia-
jących i niszczenia jego naturalnych siedlisk.
W wyniku tej działalności człowieka wymarł
na wielu stanowiskach. Regulacje naturalnych
koryt rzecznych i starorzeczy, wykaszanie ro-
ślinności, niszczenie stawów powodują osu-
szenie terenu i likwidację zespołów roślinnych
stanowiących ważny składnik ostoi żółwia.
Dodatkowym negatywnym skutkiem tych
działań jest utrata zdolności samooczyszczania
i wzrost zanieczyszczenia wód. Obniżenie po-
ziomu wód gruntowych ułatwia też penetrację
terenów ze złożami jaj ssakom drapieżnym, ta-
kim jak: lisy Vulpes vulpes, borsuki Meles meles,
jenoty Nyctereutes procyonoides i kuny leśne
Marten martes. Oprócz nich wrogiem żółwi
są również dziki Sus scrofa. Zmniejszanie się
powierzchni gęsto zarośniętych terenów ba-
giennych ogranicza dogodną liczbę miejsc zi-
mowania dorosłych żółwi oraz optymalnych
siedlisk dla młodych, co zmniejsza ich przeży-
walność. Żółwie giną też w wyniku uderzeń sa-
mochodów i traktorów oraz utopień w sieciach
rybackich; potencjalnie zagrażają im też obce
naszej faunie żółwie z hodowli, coraz liczniej-
sze na wolności (Jabłoński 2001, Najbar 2001a,
Rybacki 2003, Mitrus 2004).
Żółw błotny w Południowej Wielkopolsce
Poniżej zestawiono dostępne informacje
o żółwiu błotnym w Południowej Wielkopolsce,
rozumianej jako osiem powiatów południowo-
-wschodniej części woj. wielkopolskiego: jaro-
ciński, kaliskie grodzki i ziemski, kępiński, kro-
toszyński, ostrowski, ostrzeszowski i pleszewski
(łącznie ok. 5780 km2).
Z obszaru tego brak archeologicz-
nych znalezisk szczątków żółwia błotnego
(Makowiecki, Rybacki 2001). Znaleziska te
skupiają się głównie na położonym bardziej
na północ Pojezierzu Wielkopolskim oraz
mniej licznie nad górną Wisłą. Może to być
w pewnej mierze wynik intensywnych badań
archeozoologicznych pierwszego z wymie-
nionych autorów i badaczy z ośrodka po-
znańskiego, co tłumaczyłoby brak stwierdzeń
z innych, odpowiednich siedliskowo dla tego
gatunku pojezierzy (Pomorze i Mazury) oraz
Śląska i Lubelszczyzny, skąd pochodzą liczne
wzmianki pisane od XVII wieku (Rybacki,
Maciantowicz 2001b).
Najstarszą wzmiankę o występowaniu żół-
wia błotnego w Południowej Wielkopolsce za-
wiera łacińskojęzyczne dzieło jezuity Gabriela
Rzączyńskiego (1742), jedna z najwcześniej-
szych prac o przyrodzie Polski. W tłumacze-
niu Baygera (1938) informacja ta, dotycząca
okolic obecnej wsi gminnej Chocz w powiecie
pleszewskim, brzmi: „W stawach i bagnach
Wołynia żyją żółwie w wielkiej ilości. W woje-
wództwie sandomierskim koło wsi Grembowo,
w kaliskim koło miasta Hocz, w poznańskim
i indziej nierzadkie i na polskim Polesiu koło
wsi Kazimierzowa”.
Według Duczmala (2003), w niedostęp-
nym autorowi przewodniku Lipińskiego (1914)
znajduje się informacja, że na łąkach nadbaryc-
kich koło Odolanowa (obecny pow. ostrowski)
można było spotkać żółwie błotne.
Jeszcze w połowie XX wieku żółw występo-
wał w Południowej Wielkopolsce przynajmniej
na czterech stanowiskach:
– w 1938 roku Zygmunt Czarnecki widział
pięć młodych żółwi złowionych nad stawem
w okolicy Żerkowa w powiecie jarocińskim
(Anioła, Kuźniak 1968), prawdopodobnie były
to stawy Podlesie lub Raszewy;
– w leśnictwie Baszków w powiecie kroto-
szyńskim schwytano osobnika przed II wojną
światową, drugiego schwytano w pobliżu „naj-
większego stawu” w pierwszych latach po woj-
nie i wypuszczono na wolność (Berger 1957);
– w 1955 roku schwytano żółwia przy
czyszczeniu rowów w pobliżu stawów rybnych
P.T. Dolata Żółw błotny w Południowej Wielkopolsce

218
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 3, 2010
w Przedborowie w powiecie ostrzeszowskim
i po kilku dniach wypuszczono na wolność.
Mógł to być osobnik wypuszczony tam jako
młody w roku 1952 przez nadleśniczego
Nadleśnictwa Wanda w Przedborowie, ale
pewności brak, bo żółw ten nie był oznako-
wany (Berger 1957). Z notatki nie wynika nie-
stety, czy w 1952 roku wypuszczono tu żółwia
miejscowego, czy pochodzącego z innego miej-
sca, jak np. wspomniane przez Bergera (1957)
12 żółwi przywiezionych w 1931 roku z Puszczy
Białowieskiej do fosy zamku w Rydzynie;
– w 1964 i 1965 roku żółwie błotne były ob-
serwowane w leśnictwie Wilcze Ługi i w pobli-
skim rezerwacie przyrody „Olbina” w powiecie
kaliskim (Iwanowski i in. 1966), a latem 1966
roku znaleziono jednego osobnika w rezerwa-
cie „Olbina” (Anioła, Kuźniak 1968); zapewne
te obserwacje były po 15 latach podstawą – nie
wiadomo czy nadal wtedy aktualnych – stwier-
dzeń w przewodnikach Andersa (1980a, 1980b),
iż: „W rezerwacie «Olbina» żyje żółw błotny”.
Około 1980 roku Aleksander Szulc i Józef
Pilarski (inf. ustna) schwytali na grobli między
stawami Trzcielin Wielki i Murzynowy (51°34–
–35′W, 17°48–49′E) w kompleksie stawowym
Trzcieliny (gm. Przygodzice, pow. ostrowski)
ciemnobrązowego żółwia długości 20 cm.
Przedstawiony opis (choć z powodu upływu
czasu bardzo ogólny, to jednak nie zapamięta-
no kolorowych elementów ubarwienia charak-
terystycznych dla najczęstszych egzotycznych
żółwi wodnych), odpowiedni biotop (duże
stawy rybne) i czas obserwacji – sprzed ma-
sowego sprowadzania egzotycznych żółwi do
Polski – pozwalają na uznanie tego osobnika za
żółwia błotnego. Na tej podstawie ogólnikowo
wzmiankowano o występowaniu tu tego ga-
tunku (Peśla 1992, Dolata 1993). Żółwie, które
w liczbie 2–3 były widziane przez rybaka latem
1993 lub 1994 roku na stawach Bledzianów (gm.
Ostrzeszów) w obrębie Stawów Przygodzickich,
według wieloletniego pracownika i dzierżaw-
cy gospodarstwa W. Michalskiego (inf. ustna)
były tam najprawdopodobniej wypuszczone
przez ludzi. Później ich już tam nie widziano
i był to jedyny sygnał, jaki W. Michalski miał
o żółwiach w okresie ostatniego ćwierćwie-
cza ze Stawów Przygodzickich. Występowa-
nie żółwi nie było znane również ze stawów
Możdżanów (gm. Sośnie, pow. ostrowski) w la-
tach 1970–2009 ich wieloletnim pracownikom
i dzierżawcom (F. Girus, K. Girus – inf. ustne).
Poszlakowa informacja o występowaniu
żółwia błotnego pochodzi z terenu dzisiej-
szego zbiornika wodnego Piaski-Szczygliczka
w Ostrowie Wielkopolskim, przy budowie któ-
rego, około 1977 roku, leśniczy L. Szymański
(inf. ustna) otrzymał wykopany w trakcie prac
ziemnych pancerz brzuszny (plastron) żółwia,
który niestety później zaginął.
Możliwe, że pancerze żółwi błotnych znajdu-
ją się jeszcze w szkolnych gabinetach przyrodni-
czych w regionie, gdzie te dość łatwe do schwy-
tania zwierzęta mogły dawniej trafiać. Również
analiza literatury może przynieść dalsze infor-
macje o historycznych stanowiskach, gdyż jesz-
cze w tak ważnych krajowych opracowaniach
jak Polska czerwona księga zwierząt (Jabłoński
1992, 2001) pominięto wspomniane wyżej pu-
blikacje (Berger 1957, Iwanowski i in. 1966,
Anioła, Kuźniak 1968), zawierające dokładne
i wiarygodne dane.
Żółw błotny wykazywany był z graniczące-
go z Południową Wielkopolską powiatu milic-
kiego (Pax 1925). Również w śląskiej części do-
liny Baryczy, na terenie obecnego Specjalnego
Obszaru Ochrony Siedlisk „Leśne stawki koło
Goszcza” (PLH 0231) w gminie Twardogóra
(pow. oleśnicki), czyli zaledwie 16 km na za-
chód od miejsca omawianych dalej obserwacji
w Rybinie, w latach 1998 i 2001 wsiedlono po
dwuletniej hodowli wiwaryjnej odpowiednio
40 i 20 dwuletnich osobników pochodzących
z Polesia Lubelskiego. Ponad połowa z nich prze-
żyła i są one regularnie obserwowane (ryc. 1),
a od roku 2004 roku ich liczebność utrzy-
muje się na mniej więcej stałym poziomie
(A. Jabłoński – dane niepubl.).
Domniemane stanowisko w Witaszycach
W Południowej Wielkopolsce żółw błotny
był wykazywany ostatnio (lata 1991–2000) tylko
z okolic Jarocina (Rybacki, Maciantowicz 2001a,
Rybacki 2003). W opracowaniu Maciantowicza

219
Ryc. 1. Kilkuletnie żółwie błotne Emys orbicularis w miejscu reintrodukcji – „Leśnych stawkach koło Goszcza”
(pow. oleśnicki, 4.04.2009 r., fot. A. Jabłoński)
Fig. 1. The European Pond Turtles Emys orbicularis on the reintroduc�on site – „Leśne stawki koło Goszcza”
(Oleśnica district, 4 April 2009, photo by A. Jabłoński)
(2006) także podano z tego obszaru jedno sta-
nowisko żółwia błotnego: w powiecie jarociń-
skim, z 6 obserwacjami w okresie 1995–1999.
We wszystkich przypadkach chodzi o doniesie-
nia z glinianek w Witaszycach w tym powiecie
(M. Rybacki – inf. list.), ogłaszane w lokalnej
gazecie m.in. przez Bajdę (1998). Artykuł Bajdy
(1998) zawiera jednak kilka niejasności. Wynika
z niego, że autor sam żółwi nie widział. Opierał
się wyłącznie na obserwacjach uczniów szkoły
podstawowej, którzy w połowie kwietnia 1998
roku widzieli dwa żółwie przy brzegu, a póź-
niej „pływające pojedynczo pod wodą żółwie”.
Z kolei 19 maja 1998 roku „obserwowali czte-
ry duże żółwie i dwa mniejsze poruszające się
w zaroślach” (Bajda 1998). Zamieszczone w ar-
tykule niewyraźne zdjęcie żółwia, sfotogra-
fowanego z daleka i pod wodą, nie pozwala
na rozpoznanie gatunku. Sam autor zresztą
napisał: „W razie pełnego potwierdzenia od-
krycia…”, choć parę zdań wcześniej twierdził:
„Ustalenie występowania żółwia błotnego nie
budzi wątpliwości”. Informacji tych nie udało
się zweryfikować przez specjalistów, nie obser-
wowano tu żółwi pomimo kontroli (M. Rybacki
– inf. list.). Pozytywna weryfikacja informacji
o żółwiach jest jednak trudna ze względu na ich
skryty tryb życia – w latach 1991–2000 udała
się tylko na 35% stanowisk żółwia błotnego
w Polsce (Rybacki, Maciantowicz 2001a).
Od około 20 lat do Polski masowo spro-
wadzane są pochodzące z Ameryki żół-
wie czerwonolice Trachemys scripta elegans
oraz inne egzotyczne gatunki żółwi, a tak-
że żółwie błotne (m.in. z terenów byłego
Związku Radzieckiego). Liczne są obserwa-
cje na wolności osobników, które uciekły
lub zostały wypuszczone z hodowli (Najbar
2001a, 2001b, Mitrus 2004, Maciantowicz
2006), także w Południowej Wielkopolsce,
i to właśnie głównie w obrębie i pobliżu miej-
scowości. Są to głównie żółwie czerwonolice
(P.T. Dolata – dane niepubl.). Reasumując,
nie ma pewności do jakiego gatunku należały
żółwie obserwowane w Witaszycach i prawdo-
podobnie dlatego wspomnianego stanowiska
nie uwzględnia mapa rozmieszczenia w kraju
opracowana przez Mitrusa (2004).
Pomysł introdukcji na staw Bardo
Promowany w mediach (Rychlik 2000) po-
mysł Anny Kędziory, byłego Wojewódzkiego
Konserwatora Przyrody w Kaliszu, by wpuścić
żółwie błotne na śródleśnym stawie Bardo (gm.
Sośnie, pow. ostrowski), nie był realizowany,
a nawet nie był należycie uzasadniony i przy-
gotowany, co zresztą stanowiło poważne niedo-
ciągnięcie wielu projektów „introdukcyjnych”
w Polsce (Witkowski 2003). Powinny być one
przygotowywane bardzo dokładnie pod wzglę-
dem naukowym, administracyjnym, praktycz-
nym, edukacyjnym i propagandowym, zgod-
nie z zaleceniami międzynarodowymi Grupy
P.T. Dolata Żółw błotny w Południowej Wielkopolsce

220
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 3, 2010
Ryc. 2. Dorosła samica żółwia błotnego Emys orbicularis na stawach w Rybinie (pow. ostrzeszowski,
4.11.2005 r., fot. K. Bartoszewicz)
Fig. 2. The European Pond Turtle Emys orbicularis adult female on the Rybin Fishponds (Ostrzeszów district,
4 November 2005, photo by K. Bartoszewicz)
Specjalistów ds. Restytucji IUCN (Olaczek,
Tomiałojć 1992; Witkowski 1998; Makomaska-
Juchiewicz 1999). Przy wspomnianym pomyśle
nieuzasadnione byłoby wsiedlanie tak cennych,
nielicznych, rodzimych (tylko takie mogą być ze
względów genetycznych używane do introduk-
cji) żółwi w nowe miejsce wobec braku danych,
że kiedykolwiek gatunek ten tam występował!
Wobec drastycznego zaniku tego gatunku w za-
chodniej Polsce (Rybacki, Maciantowicz 2001a;
Rybacki 2003; Maciantowicz 2006) praktycz-
nie niemożliwe byłoby w ogóle uzyskanie
osobników z tej części kraju do wsiedlenia,
a dyskusyjne byłoby wprowadzanie osobników
z populacji wywodzących się ze wschodniej
Polski, różniącej się znacznie genetycznie od
populacji z Polski zachodniej (Najbar 2001a;
Maciantowicz 2002, 2006; Mitrus 2004). Staw
ten był też regularnie użytkowany rybacko
(corocznie spuszczano z niego wodę), zwie-
rzęta więc nie miałyby niezbędnego spokoju
i byłyby narażone na straty w wyniku przypad-
kowych odłowów. Nie miałyby tu też bezpiecz-
nego miejsca do zimowania, będąc zmuszane
do migracji do innych zbiorników, których
brakuje w najbliższej okolicy stawu Bardo,
a w okresie długich, wymuszanych wędrówek
żółwie ponoszą największe straty, stając się łu-
pem drapieżników bądź ofiarami wypadków
drogowych (Anioła, Kuźniak 1968; Najbar
2001a; Mitrus 2004). Kilkaset metrów od sta-
wu biegnie ruchliwa droga krajowa nr 25.
Propozycja introdukcji żółwia błotnego na
stawie Bardo została kilka lat temu negatyw-
nie oceniona przez specjalistów herpetologów
(A. Jabłoński, S. Mitrus, M. Rybacki – inf. list.).
Obserwacje na stawach w Rybinie
Niespodziewanie, 4 listopada 2005 roku
na położonych w dolinie Baryczy stawach
w Rybinie (51°22′W, 17°45′E, gm. Kobyla Góra,
pow. ostrzeszowski) żółwia błotnego obserwo-
wał Kamil Bartoszewicz. Żółw, długości około
15 cm, przechodził przez groblę odwadnianego
na okres odłowów największego stawu Mikołaj
(pow. 92 ha) w stronę przylegającego do niego
stałego zalewiska (prawdopodobnie miejsce zi-
mowania tego osobnika z uwagi na późną datę
obserwacji). Przemieszczenia żółwi właśnie na

221
przełomie października i listopada ze zbiorni-
ków zimowania wykazano dzięki badaniom
telemetrycznym w Niemczech (Schneeweiss
2003 za: Maciantowicz 2006). W Polsce żółwie
przystępują do hibernacji po pierwszych przy-
mrozkach, ale już obserwacje w październiku są
rzadkie (Najbar 2001a, Maciantowicz 2006). Być
może w niniejszym przypadku żółw przystąpił
o zwykłej porze do hibernacji w stawie (wska-
zuje na to widoczne pokrycie skorupy warstwą
błota, ryc. 2), a dopiero spuszczenie wody ze
stawu zmusiło go do zmiany miejsca. Dzięki fo-
tografiom (ryc. 2–3) ustalono, że była to doro-
sła samica należąca do zamieszkującego Polskę
podgatunku Emys o. orbicularis, z odgryzionym
kawałkiem ogona (B. Najbar – inf. list.).
Latem 2007 roku Andrzej Walichnowski
znalazł żółwia błotnego długości 15–20 cm
w rowie odwodniającym przy stawie Pilnik
(ok. 700 metrów od miejsca znalezienia w ro-
ku 2005) i przeniósł do przydomowego stawku,
skąd po około 2 miesiącach żółw zniknął. Brak
jego fotografii nie pozwala niestety na stwier-
dzenie czy był to ten sam lub inny osobnik.
Na podstawie wywiadów ustalono, że we-
dług wieloletniego brygadzisty gospodarstwa
rybackiego w Rybinie, nieżyjącego już Jana
Kowalczyka, żółwie były obserwowane na sta-
wie Mikołaj do czasu jego modernizacji w la-
tach 1971–1973, a przebudowa doprowadziła
do utraty „dzikiego” charakteru tego miejsca
(A. Walichnowski – inf. ustna). Na tym samym
terenie, w istniejących do przebudowy stawach
Żabieniec i Wężowiec, żółwie miał widywać już
od lat 50. XX wieku inny pracownik gospodar-
stwa, nieżyjący Wiktor Borowczyk (J. Nawrot
– inf. ustna). Jeśli żółwie zasiedlały duży staw
Mikołaj, to żyjąc na położonych w jego środ-
kowej części zarośniętych wyspach, mogły
całymi latami nie być zauważane przez ludzi.
Gospodarstwo rybackie Rybin stanowi obręb
hodowlany z ustawowym zakazem wstępu.
Z jednej strony polepsza to bezpieczeństwo
siedliska dla żółwi oraz licznych ptaków wod-
nych, z drugiej zaś – wraz z dużą odległością
od większych miast i położeniem poza Parkiem
Krajobrazowym „Dolina Baryczy” i barycki-
mi ostojami Natura 2000 – bardzo zmniejsza
liczbę potencjalnych obserwatorów żółwi.
Nierzadkie były bowiem przypadki, gdy żółwie
żyły niezauważone niedaleko siedzib ludzkich
(Rybacki, Maciantowicz 2001a).
Pracownicy Gospodarstwa Rybackiego Rybin
zostali poinformowani o możliwości spotkania
żółwi i o ochronie prawnej gatunku oraz popro-
szeni o zgłaszanie takich przypadków. Obecnie
najważniejsze jest zabezpieczenie przed osusza-
niem lub inną formą degradacji przystawowego
zalewiska, będącego przypuszczalnym miejscem
zimowania żółwia błotnego w roku 2005.
Podziękowania
Za cenne informacje i pomoc w trakcie pisania
artykułu dziękuję dr. Mariuszowi Rybackiemu, a za
wykorzystane w nim dane Franciszkowi i Karolowi
Girusom, Andrzejowi Jabłońskiemu, Wiesławowi
Michalskiemu, Sławomirowi Mitrusowi, Janowi
Nawrotowi, Józefowi Pilarskiemu, Lechowi
Szymańskiemu i Andrzejowi Walichnowskiemu,
przede wszystkim zaś Kamilowi Bartoszewiczowi
za dokładne dane i fotografie żółwia z Rybina.
Za potwierdzenie oznaczenia żółwia dziękuję dr.
Bartłomiejowi Najbarowi, a za weryfikację streszcze-
nia angielskiego Piotrowi Szyldowi.
P.T. Dolata Żółw błotny w Południowej Wielkopolsce
Ryc. 3. Dorosła samica żółwia błotnego Emys orbi-
cularis na stawach w Rybinie (pow. ostrzeszowski,
4.11.2005 r., fot. K. Bartoszewicz)
Fig. 3. The European Pond Turtle Emys orbicularis adult
female on the Rybin Fishponds (Ostrzeszów district,
4 November 2005, photo by K. Bartoszewicz)

222
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 3, 2010
PIŚMIENNICTWO
Anders P. 1980a. Kalisz i okolice: przewodnik. Wyd.
Poznańskie, Poznań.
Anders P. 1980b. Województwo kaliskie. Krajowa
Agencja Wydawnicza, Poznań.
Anioła S., Kuźniak S. 1968. Żółw błotny w Wielko-
polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 24 (1): 36–42.
Bajda L. 1998. Sensacyjne odkrycie. Gazeta Jarociń-
ska – Magazyn itp 10.
Bayger J.A. 1938. Obraz fauny płazów i gadów Polski
z pierwszej połowy w. XVIII. Sprawozd. Kom.
Fizjograf. PAU 71: 45–64.
Berger L. 1957. Rzadkie płazy i gady południowej
Wielkopolski i Wzgórz Trzebnickich. Chrońmy
Przyr. Ojcz. 13 (6): 25–28.
Dolata P.T. 1993. Stawy Przygodzickie – zagrożenia
i postulaty ochronne. Przeg. Przyr. 4 (3): 181–192.
Duczmal J. 2003. Kronika Odolanowa. POLIGRA-
FIA ZWD, Ostrów Wielkopolski.
Fritz U. 1998. Introduction to zoogeography and
subspecific differentiation in Emys orbicularis
(Linnaeus, 1758). W: Fritz U. et al. (red.). Pro-
ceeding in the EMYS symposium Dresden 96.
Mertensiella, Rheinbach, 10: 1–27.
Iwanowski Cz., Łuczak Z., Mikstacki B. 1966. Prze-
gląd wielkopolskich zabytków przyrody. PWRiL,
Poznań.
Jabłoński A. 1992. Emys orbicularis (Linné, 1758).
Żółw błotny. W: Głowaciński Z. (red.). Polska
czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa:
231–232.
Jabłoński A. 2001. Emys orbicularis (Linné, 1758).
Żółw błotny. W: Głowaciński Z. (red.). Polska
czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL,
Warszawa: 274–276.
Kosiński M. 1993. Występowanie i charakterystyka
populacji żółwi błotnych Emys orbicularis na
terenie Chełmskiego Parku Krajobrazowego.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 49 (3): 67–75.
Lipiński W. 1914. Führer durch die Kreisstadt
Adelnau und deren Umgebung. Adelnau.
Maciantowicz M. 2002. Problemy ochrony i zacho-
wania puli genowej izolowanych populacji żół-
wia błotnego Emys orbicularis. Przeg. Przyr. 13
(3): 39–46.
Maciantowicz M. 2006. Żółw błotny. W: Rybacki M.,
Maciantowicz M. Zagrożenia i ochrona żółwia
błotnego, traszki grzebieniastej i kumaka ni-
zinnego w Polsce z instrukcją do wyszukiwania
gatunków. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebo-
dzin.
Makomaska-Juchiewicz M. (tłum.) 1999. Wytyczne
do restytucji przygotowane przez Grupę Spe-
cjalistów ds. Restytucji, Komisji Przerwania Ga-
tunków IUCN (zaaprobowane na 41. spotkaniu
Rady w maju 1995 r.). Chrońmy Przyr. Ojcz.
54 (2): 5–17.
Makowiecki D., Rybacki M. 2001. Archeologiczne
znaleziska szczątków żółwia i jego znaczenie
u społeczeństw prehistorycznych oraz wczesno-
historycznych na Niżu Polskim. W: Najbar B.
(red.). Żółw błotny. Monografie przyrodnicze
Nr 7. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników,
Świebodzin: 97–102.
Mitrus S. 2004. Emys orbicularis (L., 1758). Żółw
błotny. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński
A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki zwie-
rząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony
siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik
metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warsza-
wa: 309–313.
Najbar B. (red.). 2001a. Żółw błotny. Monografie
przyrodnicze Nr 7. Wyd. Lubuskiego Klubu
Przyrodników, Świebodzin.
Najbar B. 2001b. Żółw czerwonolicy Trachemys
scripta elegans (Wied, 1839) w województwie
lubuskim (zachodnia Polska). Przeg. Zool. 45
(1–2): 103–109.
Olaczek R., Tomiałojć L. (red.). 1992. Czynna ochro-
na zwierząt. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Gebrü-
der Borntraeger, Berlin.
Peśla D. J. 1992. Dębnica 1460–1990 (monografia).
Dębnica.
Rybacki M. 2003. Żółw błotny – Emys orbicularis
(Linnaeus, 1758). W: Głowaciński Z., Rafiński J.
(red.). Atlas płazów i gadów Polski. Status – Roz-
mieszczenie – Ochrona. Inspekcja Ochrony Śro-
dowiska, IOP PAN, Warszawa–Kraków: 78–81.
Rybacki M., Maciantowicz M. 2001a. Stan obecny.
W: Najbar B. (red.). Żółw błotny. Monografie
przyrodnicze Nr 7. Wyd. Lubuskiego Klubu
Przyrodników, Świebodzin: 18–25.
Rybacki M., Maciantowicz M. 2001b. Występowanie
w Polsce. Okres przed rokiem 1945. W: Najbar B.

223
SUMMARY
Dolata P.T. The European Pond Turtle Emys orbicularis (Linnaeus, 1758) in the South Wielkopolska
Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (3): 216–223, 2010
In Poland, the European Pond Turtle attains the northern border of its geographical range. It was
common in our country until 19th Century but now breeds only in a few isolated places, although
among them the Łęczna–Włodawa Lake District in Eastern Poland, housing the biggest population in
Central Europe. Occasional records of single individuals have also been noted from almost all of the
country. Its present numbers have been estimated at 700–800 individuals. A decline of its population
is mostly due to human activity: drainage of water and marshy areas, regulation of rivers, elimination
of local ponds and ox-bow lakes, which results in habitat loss, and destruction of breeding grounds by
overgrowing and afforestation (Jabłoński 2001, Najbar 2001a, Rybacki 2003).
e first mention about the existance of European Pond Turtle in the South Wielkopolska (SW
Poland), in the vicinity of Chocz in Pleszew district, was given by Rzączyński (1742). e breeding was
confirmed only once, in 1938, by the sighting of five young turtles near Żerków in Jarocin district. Since
the 1930s till 1960s single specimens were caught or observed near Kalisz, Baszków and Przedborów
(Berger 1957, Iwanowski et al. 1966, Anioła, Kuźniak 1968) and around 1980 one turtle was caught
on Przygodzice Fishponds (Ostrów Wielkopolski district). In 1998 observations of several turtles was
published from Witaszyce (Bajda 1998), but with no evidence that these animals belonged to this
species, and not others, imported from abroad (e.g. popular in Poland Trachemys scripta elegans).
On 4th November 2005 an adult female of native subspecies E. o. orbicularis (Fig. 2) was observed
and photographed on the Rybin Fishponds (Kobyla Góra commune, Ostrzeszów district) in the
Barycz river valley. In the summer 2007, one adult turtle was caught in a drained canal ca 700 meters
ago, but without photos it is impossible to say if it was the same specimen. According to the interviews
with local people, turtles were observed on these fishponds during 1950s and 1960s. Maybe a small
population found refuge here, but it may have been the last representative of this long-life species.
Rybin Fishponds are situated 16 km east from the forest ponds near Goszcz (Oleśnica district) where
40 and 20 2-years old European Pond Turtles, origin from the Łęczna–Włodawa Lake District, were
reintroduced in 1998 and 2001 respectively.
P.T. Dolata Żółw błotny w Południowej Wielkopolsce
(red.). Żółw błotny. Monografie przyrodnicze
Nr 7. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników,
Świebodzin: 14–17.
Rychlik U. 2000. Żółwiolodzy chcą do Barda. Kurier
Ostrowski IV, 95 (383): 6.
Rzączyński G. 1742. Auctuarium historiae naturalis
Regni Poloniae, Magnique Ducatus Lithuaniae
annexaruqe, in tractatus in punta XII. Gedani.
Sołtys M. 2002. Aktywna ochrona żółwia błotnego
w Lasach Sobiborskich w 2001 r. Przeg. Przyr.
13 (3): 9–28.
Witkowski Z. 1998. O konieczności uporządkowa-
nia prawno-organizacyjnego procesów restytucji
i reintrodukcji gatunków w Polsce i dostoso-
wania ich do międzynarodowych standardów.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 54 (2): 5–17.
Witkowski Z. 2003. Rozdział 23. Programy aktyw-
nej ochrony. W: Andrzejewski R., Weigle A.
(red.). Różnorodność biologiczna Polski. Drugi
polski raport – 10 lat po Rio. Narodowa Fun-
dacja Ochrony Środowiska, Warszawa: 255–
–262.