DataPDF Available

Untersuchungen zum Fundplatz 5 Pudliszki und seine Zugehörigkeit zum Netz frühbronzezeitlicher befestigter Siedlungen in Großpolen/StanowiskoPudliszki 5 w ramach domniemanej sieci wczesnobrązowych osad obronnych Wielkopolski

March 2010

Authors:

Mateusz Jaeger

Adam Mickiewicz University

Content uploaded by Mateusz Jaeger

Content may be subject to copyright.

Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa Studia nad Pradziejami Europy Środkowej

Band / Tom 6

Bruszczewo II

Ausgrabungen und Forschungen in einer prähistorischen

Siedlungskammer Großpolens

Badania mikroregionu osadniczego z terenu Wielkopolski

Band 6.1

Herausgegeben von / Redaktorzy Johannes Müller, Kiel,

Janusz Czebreszuk, Poznań und

Jutta Kneisel, Kiel

In Kommission bei Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn

2010

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nat ional-

bibliograﬁe. Detaillierte bibliograﬁsche Daten sind im Internet über < http://dnb.d-nb.de>

abrufbar.

Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn

Jutta Kneisel, Kiel und Mateusz Jaeger, Poznań

J. Czebreszuk, M. Jaeger, T. Staniewicz, M. Szmyt (Poznań) und S. Slodowicz, P. Uhl, I. Petri (Kiel)

Holger Dieterich und Ines Reese, Kiel

978-3-7749-3674-4

Wachholtz Verlag, Neumünster

Kein Teil des Buches darf in irgendeiner Form (Druck, CD-ROM, Internet oder einem anderen

Verfahren) ohne schriftliche Genehmigung reproduziert oder unter Verwendung elektronischer

Systeme verarbeitet, vervielfältigt oder verbreitet werden.

Żadna część ksążki nie może być bez pisemnej zgody autorów: reprodukowana w jakiejkolwiek

formie (druk, kopiowanie, CD, DVD, Internet oraz inne sposoby) jak również przepracowywana,

powielana lub też rozpowszechniana.

2010

In Kommission bei / W komisie w

Redaktion / Sekretariat redakcja

Übersetzungen / Tłumaczenie

Graﬁk, Layout und technische Redaktion / Redakcja technicza

Umschlagentwurf / Projekt okładki

ISBN

Druck / Druk

Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa

Studia nad Pradziejami Europy Środkowej

Band /Tom 6.1+2

Herausgegeben von / Redaktorzy Johannes Müller, Kiel

Janusz Czebreszuk, Poznań

Sławomir Kadrow, Kraków

Gedruckt mit Unterstützung der Deutschen Forschungsgemeinschaft

Vorwort der Herausgeber / Od Redakcji _________________________ 9

Vorwort / Słowo wstępne ____________________________________ 11

Introduction _____________________________________________ 13

TOPOGRAFIE UND ÖKOLOGIE / TOPOGRAFIA I EKOLOGIA

Das geologische Alter und die Hauptphasen

der Denudations- und Akkumulationsprozesse

vor dem Hintergrund topograﬁscher Verhältnisse

des archäologischen Fundplatzes Bruszczewo

Wiek i główne fazy procesów denudacji i akumulacji

w świetle uwarunkowań topograﬁcznych

stanowiska archeologicznego w Bruszczewie ______________________ 16

Archäologische und umweltgeschichtliche Untersuchung

eines markanten Sporns am westlichen Talrand der Samica

Analiza archeologiczna oraz historyczno-przyrodnicza

półwyspu na krawędzi doliny rzeki Samica ________________________ 38

Floren-, Vegetations- und Milieuveränderungen

im Zuge der bronzezeitlichen Besiedlung von

Bruszczewo (Polen) und der landwirtschaftlichen

Nutzung der umliegenden Gebiete

Przemiany środowiska, wegetacji i ﬂory w ramach

osadnictwa epoki brązu w Bruszczewie

oraz gospodarcze użytkowanie otoczenia osady ____________________ 50

Die Prospektionen im Umfeld von Bruszczewo

Badania powierzchniowe wokół stanowiska w Bruszczewie ____________ 82

FUNDPLATZ UND GRABUNG / STANOWISKO I WYKOPALISKA

Die Grabungskampagnen Bruszczewo 2004 – 2006

Badania wykopaliskowe w Bruszczewie w sezonach 2004 – 2006 ________ 92

STRATIGRAFIE UND CHRONOLOGIE / STRATYGRAFIA I CHRONOLOGIA

Das östliche Feuchtbodenareal:

Stratigraﬁe des Schnitt 30, Fläche 1 – 4

Wschodnia, wilgotna strefa stanowiska:

stratygraﬁa wykopu 30, działki 1 – 4 ____________________________ 166

Bericht zur dendrochronologischen Datierung

von Bruszczewo, Grabungen 2004 – 2005

Informacja na temat datowań dendrochronologicznych

z Bruszczewa, sezon 2004 – 2005 ______________________________ 232

INHALTSVERZEICHNIS / SPIS TREŚCI

Iwona Hildebrandt-Radke

Hans-Rudolf Bork

Jean Nicolas Haas und Notburga Wahlmüller

Janusz Czebreszuk und Marcin Szydłowski

Jutta Kneisel

Tomasz Ważny

BAND 1

SUBSISTENZWIRTSCHAFT / GOSPODARKA ŻYWNOŚCIOWA

Die Archäobotanik von Bruszczewo –

Darstellung und Interpretation der Ergebnisse

Archeobotanika w Bruszczewie –

wyniki i interpretacja ______________________________________ 250

Chronologische und chorologische Analyse

der in Bruszczewo gefundenen Knochenreste

aus den Jahren 1964 – 1968

Analiza chronologiczna i przestrzenna zwierzęcych

szczątków kostnych wydobytych

w Bruszczewie w latach 1964 – 1968 ____________________________ 288

Taphonomie der Knochenfunde

aus Bruszczewo – ein Vorbericht

Tafonomia materiałów kostnych

z Bruszczewa – Wprowadzenie _______________________________ 316

SIEDLUNGSAREALE UND KERAMIK / OSADNICTWO I CERAMIKA

Feinstratigraﬁe und Chronologie:

Archäologische und palynologische Analysen.

Eine Fallstudie zum Fundplatz Bruszczewo 5 in Großpolen

Precyzyjna stratygraﬁa i chronologia: analizy archeologiczne

i palinologiczne. Studium na przykładzie stanowiska

Bruszczewo 5 w Wielkopolsce _______________________________ 344

Das Keramikinventar aus Schnitt 30: Untersuchungen am

Fundmaterial der Flächen 3 und 4 und Rekonstruktion

des bronzezeitlichen Besiedlungsverlaufes im Seeuferbereich

Ceramika z wykopu 30: analiza zabytków

z działek 3 i 4 oraz rekonstrukcja zasiedlenia

w streﬁe brzegowej stanowiska _______________________________ 470

Die Kulturschicht am östlichen Spornrand

Warstwa kulturowa w centralnej części stanowiska _________________ 554

GERÄTEINDUSTRIE UND HOLZWIRTSCHAFT / GOSPODARKA ZBOŻOWA I

UŻYTKOWANIE DREWNA

Die Holzanalysen aus dem östlichen Feuchtbodenareal

Analizy drewna z części torfowej stanowiska _____________________ 576

Karl-Uwe Heußner und Tomasz Ważny

Arkadiusz Marciniak

Daniel Makowiecki und Agata Drejer

Helmut Kroll

Sarah Diers

Hauke Dibbern

Janusz Czebreszuk und Paulina Suchowska

Jutta Kneisel Die dendrochronologische Auswertung der Pfosten in Bezug

auf die Grabungsbefunde

Ocena dendrochronologiczna pali w relacji

do obiektów archeologicznych. _______________________________ 238

Synchronisation der Dendrodaten für Bruszczewo

nach der ostdeutschen Kurve

Synchronizacja dat dendrochronologicznych

z Bruszczewa z krzywą wschodnioniemiecką _____________________ 244

Jutta Kneisel und Helmut Kroll

BAND 2

Die Knochen- und Geweihartefakte der Schnitte 14 – 17

Wyroby z kości i poroża z wykopów 14 – 17 _______________________ 662

BERNSTEIN UND METALL / BURSZTYN I METAL

Eine Bernsteinperle aus Bruszczewo

Paciorek bursztynowy z Bruszczewa ___________________________ 702

Neue chemische Analysen von Kupferartefakten

aus der Siedlung von Bruszczewo

Nowe analizy chemiczne wyrobów miedzianych

z osady w Bruszczewie ____________________________________ 712

SIEDLUNGSBESTATTUNG / POCHÓWEK NA OSADZIE

Eine Siedlungsbestattung der Frühbronzezeit

Pochówek na osadzie z wczesnej epoki brązu ____________________ 724

Anthropologische Analyse des Skelettes aus Bruszczewo

Analiza antropologiczna szkieletu z Bruszczewa ___________________ 730

BRUSZCZEWO: ERGEBNISSE UND INTERPRETATION / BRUSZCZEWO:

WYNIKI I INTERPRETACJE

Bruszczewo: Production, distribution, consumption,

and the formation of social differences ________________________ 756

PUDLISZKI / PUDLISZKI

Untersuchungen zum Fundplatz 5 Pudliszki

und seine Zugehörigkeit zum Netz frühbronzezeitlicher

befestigter Siedlungen in Großpolen

Stanowisko Pudliszki 5 w ramach domniemanej sieci

wczesnobrązowych osad obronnych Wielkopolski _________________ 784

ZUR DATENVERARBEITUNG / PRZYCZYNKI DO UPOEZĄDKOWANIA DANYCH

Two and Three-Dimensional Representations

of the Bruszczewo Site Data Using GIS _________________________ 822

Correlation of the old and new excavation plans _________________ 834

Literaturverzeichnis / Bibliograﬁa _____________________________ 836

Dankesworte / Od Władz regionalnych _________________________ 852

10 Beilagen / 10 Załączniki __________________________________ 860

DVD mit Daten und hochauﬂösenden Abbildungen /

DVD z danymi i ilustracjami o wysokiej rozdzielczości

Jutta Kneisel

Janusz Czebreszuk,Jutta Kneisel

und Johannes Müller

Knut Rassmann

Jutta Kneisel

Beata Iwanek, Janusz Piontek

und Oskar Nowak

Johannes Müller

Mateusz Jaeger

Benjamin Ducke und Paulina Suchowska

Jutta Kneisel, Benjamin Ducke

und Paulina Suchowska

Vorwort der HerausgeberOd Redakcji

Johannes Müller • Janusz Czebreszuk • Sławomir Kadrow

Im Rahmen des zusammenwachsenden

Europas nehmen auch die Kooperationen

zwischen den europäischen Ländern zu.

Gemeinsame Grabungsprojekte sind kei-

ne Seltenheit mehr. Im Rahmen unseres

partnerschaftlichen Publikationsorgans

erfolgt hier eine weitere Veröﬀentlichung

der ersten gemeinsamen deutsch-polni-

schen Grabung.

Bruszczewo ist eine wichtige bronze-

zeitliche befestigte Siedlung ca. 60 km

südlich von Posen. Im Band Bruszczewo 1

erhielt die Leserschaft Einblick in For-

schungsgeschichte und die Grabungser-

gebnisse aus den Jahren vor 2004 (SAO 2).

Dieser zweite Band der Grabungspub-

likation präsentiert wichtige Resultate

der Kampagnen 2004–2007. Im Anhang

ﬁnden sich Beilagen mit Pollenproﬁlen

und Übersichtsplänen. Die beigefügte

CD-ROM enthält die Tabellen und Fotos

einzelner Artikel. Im Text genannte Da-

tenbanken und Listen sind ebenfalls auf

der Daten-CD einsehbar. Unser Dank gilt

den zahlreichen Autoren, die mit ihren

Beiträgen zum Gelingen des vorliegenden

Bandes beigetragen haben. Ebenso sei

dem gesamten graﬁschen Team für den

Einsatz, dieses Buch zum Druck zu brin-

gen, herzlich gedankt: Holger Dieterich

und Ines Reese für die technische Redak-

tion; Sara Jagiolla und Agnes Heitmann

für die Fund- und Befundfotos; Susanne

Beyer und Karin Winter für die Holz-

zeichnungen und Andreas Link für die

Gestaltung der Tafeln.

W ramach jednoczącej się Europy po-

dejmowane są też liczne inicjatywy koope-

racji między krajami naszego kontynentu.

Wspólne projekty wykopaliskowe nie na-

leżą już więc do rzadkości. W naszej serii

wydawniczej publikujemy następny tom

wyników pierwszego tego rodzaju polsko-

niemieckiego partnerskiego projektu wy-

kopaliskowego.

Bruszczewo to istotna poznawczo osa-

da obronna z epoki brązu, położona ok.

60 km na południe od Poznania. W tomie

„Bruszczewo 1” (SPEŚ 2) Czytelnik uzy-

skał pełen obraz historii badań i wyniki z

sezonów wykopaliskowych przed rokiem

2004. Prezentowana aktualnie druga część

monograﬁi stanowiska zawiera istotne

efekty kampanii 2004 – 2007. W aneksie

znajdują się załączniki z proﬁlami pyłko-

wymi oraz planami. Na załączonym CD

znajdują się tabele oraz fotograﬁe wyższej

jakości odnoszące się do poszczególnych

artykułów. Wzmiankowane w tekście bazy

danych oraz listy znajdują się także na pły-

cie CD. Winni jesteśmy podziękowania

poszczególnym autorom, którzy swoimi

artykułami przyczynili się do powodzenia

przedkładanego tomu. Serdeczne podzię-

kowania kierujemy również do osób, które

wzięły na siebie trud technicznego przygo-

towania niniejszego tomu: Holger Diete-

rich oraz Ines Reese za redakcję technicz-

ną; S. Jagiolla oraz A. Heitmann za zdjęcia

zabytków oraz obiektów; S. Beyer oraz K.

Winter za rysunki drewna oraz A. Link za

przygotowanie tablic.

Vorwort

Die Grabungen in der bronzezeitlichen

Siedlung Bruszczewo 5 wurden in den Jah-

ren 2004 – 2007 sowohl im Mineral- als

auch im Feuchtbodenbereich fortgesetzt.

Darüber hinaus liegen zahlreiche naturwis-

senschaftliche Analysen vor, die das gewon-

nene Bild abrunden.

Entsprechend veröﬀentlichen wir hier ei-

nige Vorberichte zum Mineralbodenareal,

die zusammen mit dem vorliegenden Band

Bruszczewo 1 einen Überblick vermitteln

zur dortigen Besiedlungsgeschichte. Auf

polnischer Seite wurde das Projekt durch

MNiSW (1 H01H 027 28) gefördert. Zum

Feuchtbodenbereich können wir einen gro-

ßen Teil der im Rahmen einer DFG-Sach-

beihilfe durchgeführten Grabungen und

Auswertungen präsentieren, so dass eine

synthetische Betrachtung der gewonnenen

Ergebnisse bereits möglich ist.

Die Vielfalt der Untersuchungen und Da-

ten ergibt eine Gliederung nach den Aspek-

ten Topograﬁe – Grabungsablauf – Strati-

graﬁe / Chronologie – Subsistenzwirtschaft

– Siedlungsareale / Keramik – Gerätein-

dustrie / Holznutzung – Bernstein / Metall

– Siedlungsbestattung – Ergebnisse / Inter-

pretation. Die Ergebnisse des Fundplatzes

Pudliszki schließen sich an.

Was die deutschen Aktivitäten am Fund-

platz Bruszczewo 5 betriﬀt, so sind diese ab-

geschlossen. Einige naturwissenschaftliche

Analysen werden noch gemeinsam mit der

polnischen Seite vorgenommen. Beiträge zu

Häusern, weiteren archäobotanischen Un-

tersuchungen werden im nächsten Band die

Publikation der DFG-Sachbeihilfe abschlie-

ßen. Die Aufarbeitung und Publikation des

Mineralbodenbereichs wird im Wesentli-

chen von polnischer Seite vorgenommen.

Die Publikation erfolgt altbewährt in

polnisch-deutsch, mit englischen Artikeln.

Wir danken auch dem Landratsamt Kościan

und Bürgermeisteramt Śmigiel für die Hilfe

im Projekt.

Słowo wstępne

Johannes Müller • Janusz Czebreszuk • Jutta Kneisel

Wykopaliska na osiedlu z epoki brą-

zu w Bruszczewie prowadzono w latach

2004 – 2007, zarówno w części mineralnej

jak i torfowej.t

W niniejszym tomie publikowane są ko-

lejne informacje na temat strefy mineralnej,

które z danymi ujętymi w tomie Bruszcze-

wo 1 pozwalają na ogólny przegląd rozwoju

zasiedlenia tej części stanowiska. Ze stro-

ny polskiej prace prowadzono w ramach

projektu MNiSZW (nr 1 H01H 027 28).

Dla części torfowej prezentujemy większą

część wyników badań wykopaliskowych i

interdyscyplinarnych przeprowadzonych

w ramach projektu DFG.

Wielorakość badań i danych przyniosła

w efekcie podział pracy na części dotyczące:

topograﬁi, przebiegu badań wykopalisko-

wych, stratygraﬁi i chronologii, gospodar-

ki, stref zasiedlenia, analiz ceramiki, pro-

dukcji narzędzi oraz użytkowania drewna,

bursztyniarstwa, metalurgii a także jedy-

nego odkrytego pochówku. Ponadto pre-

zentowane są informacje dotyczące osady

w Pudliszkach, które pozwoliły zweryﬁko-

wać stan wiedzy o osadnictwie obronnym

wczesnej epoki brązu w Wielkopolsce.

Etap prac terenowych niemieckich part-

nerów projektu dobiegł końca. Określone

dalsze analizy będą jeszcze wykonane w

ramach polsko-niemieckiej współpracy.

Kilka opracowań, dotyczących zabudowy

oraz pozostałych analiz palinologicznych

i paleobotanicznych wejdzie w skład ko-

lejnego tomu, przygotowywanego głównie

przez stronę polską i poświęconego przede

wszystkim zmineralizowanej części osady.

Zgodnie z wcześniej przyjętymi zasada-

mi niniejszy tom jest dwujęzyczny: polsko

-niemiecki, zawiera jednak pojedyncze ar-

tykuły w języku angielskim. Chcielibyśmy

w tym miejscu podziękować urzędom Sta-

rosty Kościańskiego i Burmistrza Miasta i

Gminy Śmigiel za wszechstronną pomoc.

J. Müller et al. (red.), Wykopaliska w Bruszczewie II, SAO / SPEŚ 6, S. 784 – 819, Bonn 2010784

W ramach międzynarodowego pro-

jektu badań nad wczesną epoką brązu w

Wielkopolsce, skoncentrowanych zwłasz-

cza na osadzie w Bruszczewie (stan. 5),

podjęto również zadanie weryﬁkacji in-

nych obiektów, które potencjalnie zali-

czono do kategorii wczesnobrązowzych

osad obronnych. Jedną z nich była osada

w Pudliszkach, gm. Krobia, (stan. 5). Ni-

niejszy tekst stanowi krótką prezentację

dotychczasowych badań na stanowisku.

Stanowisko Pudliszki 5 w ramach domniemanej sieci

wczesnobrązowych osad obronnych Wielkopolski

Mateusz Jaeger, Poznań

Wstęp

Historia badań

wisko nr 5 (Ryc. 1). Jest to obiekt o bardziej

skomplikowanej pozycji chronologicznej

i funkcji. Stanowisko pierwotnie zaklasy-

ﬁkowane zostało, w klasycznym już opra-

cowaniu T. Malinowskiego, jako osada

kultury łużyckiej (M 1955, 17).

Pierwsze prace wykopaliskowe o charakte-

rze weryﬁkacyjno – ratowniczym przepro-

wadził na nim w roku 1973 D. Durczewski.

W ramach tych badań założono wykop

sondażowy o wymiarach 20 x 2,5 m, w po-

łudniowo – wschodniej części stanowiska

(Ryc. 2A). Przecinał on wał wraz z przyległą

do niego niewielką częścią wnętrza osady.

Pozyskany materiał zabytkowy, w postaci

niezbyt licznego zbioru fragmentów cera-

miki stał się podstawą do wnioskowania o

chronologii stanowiska. W wyniku badań

D. Durczewskiego obiekt zaczął funkcjo-

nować w literaturze przedmiotu jako osa-

da obronna kultury „przedłużyckiej”, choć

z zastrzeżeniem o jedynie „roboczym” cha-

rakterze chronologii ustalonej ogólnie na

II okres epoki brązu (D 1975,

323; 1977, 200 ﬀ.). Skromna ilość źródeł

nie pozwoliła autorowi na pewne określe-

nie funkcji badanego obiektu. Wyrażona

została hipoteza o jednoczesnym krótko-

trwałym użytkowaniu obiektu jako osady

PudliszkiPudliszki

W obrębie gruntów dzisiejszej miejsco-

wości Pudliszki, spośród 90 stanowisk ar-

cheologicznych jedynie dwa, związane z

epoką brązu, stały się obiektem badań wy-

kopaliskowych na szerszą skalę. Pierwsze

z nich to cmentarzysko wiązane z kultu-

rą mogiłową (K-P

1966). Drugie ze stanowisk, będące przed-

miotem n in iejsz ego opra cowani a, t o st ano-

Ryc. 1. Położenie stano-

wiska nr 5 w Pudliszkach

(graﬁka Ł. Pospieszny).

Abb. 1. La ge des Fund-

ortes Pudliszki (Graﬁk

Ł. Pospieszny).

J. Müller u. a. (Hrsg.), Ausgrabungen in Bruszczewo II, SAO / SPEŚ 6, S. 784 – 819, Bonn 2010 785

Im Rahmen des internationalen For-

schungsprojekts zur frühen Bronzezeit in

Großpolen, unter besonderer Berücksich-

tigung der Siedlung Bruszczewo (Fpl. 5),

fanden weitere Untersuchungen von früh-

bronzezeitlichen Siedlungen statt. Der

Schwerpunkt lag dabei auf Fundplätzen, die

möglicherweise ebenfalls Verteidigungs-

anlagen aufweisen. Eine dieser Fundorte

ist Pudliszki, Gemeinde Krobia (Fpl. 5).

Der vorliegende Text stellt eine Präsen-

tation der aktuellen Forschungen zum ge-

genwärtigen Zeitpunkt dar.

Untersuchungen zum Fundplatz 5 Pudliszki und

seine Zugehörigkeit zum Netz frühbronzezeitlicher

befestigter Siedlungen in Großpolen

Von Mateusz Jaeger, Poznań

Einleitung

Forschungsgeschichte

vIm Bereich der heutigen Ortschaft

Pudliszki lassen sich von 90 archäologi-

schen Fundorten nur zwei mit dem Zeit-

abschnitt der frühen Bronzezeit in Ver-

bindung bringen. An beiden Fundplätzen

fanden archäologische Untersuchungen

statt.

Bei dem ersten Fundplatz handelt es

sich um ein Gräberfeld, das zur Hügelgrä-

berkultur gerechnet wird (K-

P 1966). Der zweite Fundplatz,

dessen Untersuchungen hier vorgestellt

werden, ist der Fundplatz Nr. 5 (Abb. 1).

Es handelt sich um eine Fundstelle un-

terschiedlicher Zeitstellung und Funkti-

on. T. Malinowski stufte Pudliszki Fpl. 5

erstmalig als eine Siedlung der Lausitzer

Kultur ein (M 1955, 17). Ers-

te Forschungs- und Rettungsgrabungen

führte D. Durczewski im Jahr 1973 durch.

Im Rahmen dieser Untersuchungen wur-

de ein Suchschnitt angelegt. Er umfasste

20 x 2,5 m und befand sich im südöstlichen

Teil des Fundplatzes (Abb. 2A). Die Son-

dage erfasste einen Wall und einen kleinen

Teil der Siedlungsinnenﬂäche.

Das gewonnene archäologische Mate-

rial, in Form nicht besonders zahlreicher

Keramikfragmente, bildete die Grundla-

ge der chronologischen Einordnung des

Fundortes.

In der Literatur wurde der Fundplatz

von D. Durczewski als befestigte Siedlung

der Vorlausitzer Kultur beschrieben. Bei

der Datierung in die Periode II der Bronze-

zeit handelt es sich jedoch nur um eine ers-

te Arbeitshypothese (D 1975,

323; 1977, 200 ﬀ.).

Aufgrund der geringen Anzahl an Fun-

den war es D. Durzczewski nicht möglich,

die Fun ktion der Befunde sicher zu deut en.

Er stellte die Hypothese auf, es handle sich

um eine gleichzeitige, nur kurz andauern-

de Nutzung, sowohl als Siedlung als auch

als Viehgehege (D 1977, 201).

Ferner ließen sich die Befunde im unter-

suchten Teil des Siedlungsareals in Form

einer Herdstelle mit einem Pfostenloch

und den Überresten einer nicht genauer zu

beschreibenden Steinkonstruktion nicht

eindeutig mit den Verteidigungsanlagen in

Zusammenhang bringen.

Im Grabungsbericht ist eine Abbil-

dung enthalten, welche die Überreste des

Steinwalles darstellt und grundlegende

Informationen zu den Ausmaßen sowie

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5786

i kraalu (D 1977, 201). Obiekty

odkryte na badanej części majdanu w po-

staci paleniska, towarzyszącego mu śladu

po słupie i pozostałości po bliżej nieokre-

ślonej konstrukcji kamiennej nie zostały

jednoznacznie powiązane z konstrukcjami

obronnymi.

W sprawozdaniu z omawianych badań

zamieszczono rycinę przedstawiającą po-

zostałości kamiennego wału i podstawo-

we informacje dotyczące jego wymiarów

oraz sytuacji stratygraﬁcznej (D-

 1977, Ryc. 2). Według cytowanego ba-

dacza wał miał szerokość 8,5 metra a jego

zachowana wysokość wynosiła 1,3 metra.

Niestety nie ma żadnych informacji, które

mogłyby wskazywać, jaka część odkrytych

kamieni stanowi właściwą pozostałość po

konstrukcji wału, zachowanej in situ, a

jaka ich część jest jedynie partią wału, któ-

ra osunęła się na etapie destrukcji umoc-

nień. Opublikowane ryciny wskazują, że

szerokość części przyziemnej wału osza-

cowano błędnie na podstawie rozmiarów

koncentracji kamieni w rzucie poziomym.

Zwarta koncentracja kamieni widoczna na

zamieszczonym rysunku proﬁlu ma sze-

rokość około 5 metrów i prawdopodobnie

właśnie jej rozmiary odpowiadają szero-

kości pierwotnej podstawy wału (Ryc. 3)

(D 1977, Ryc. 2).

Wyniki badań D. Durczewskiego zostały

przyjęte przez środowisko archeologiczne

i szybko zaczęły funkcjonować w oﬁcjal-

nym obiegu informacji. Stanowisko nr 5

w Pudliszkach wzmiankowane było od tej

pory w kontekście europejskiego dyskursu

o osadnictwie obronnym wczesnego i star-

szego okresu epoki brązu (G 1982, 205;

G 1983, 51 Ryc. 1, 52). Jednocześnie

funkcjonowało ono jako obiekt o chrono-

logii łużyckiej, weryﬁkowanej pozytywnie

(K         / Ł       1981, tablica

– wykaz grodów b. woj. leszczyńskiego,

pozycja 21), bądź negatywnie (Ś

1993, 348, Ryc. 1). Wykopaliskową próbę

wyjaśnienia ówczesnych ustaleń podjęto w

1993 roku.

Przeprowadzone wówczas przez prof.

I. Lasak z ramienia Uniwersytetu Wroc-

ławskiego prace wykopaliskowe ukierun-

kowane były na powtórne zdeﬁniowanie

kulturowo – chronologiczne obiektu,

rozpoznanie elementów zabudowy we-

wnętrznej i formy umocnień obronnych 1.

O podjęciu badań zadecydowały również

względy konserwatorskie. Stanowisko było

silnie zniszczone przez współczesną dzia-

łalność gospodarczą (L 1995, 126).

Obok prac wykopaliskowych wykonano

serię odwiertów mających na celu okre-

ślenie sytuacji geomorfologicznej osady,

wykonano zdjęcia lotnicze oraz pobrano

i przeanalizowano próbki radiowęglowe i

skalne (L 1995, 126, 128 ﬀ.). Prace wy-

kopaliskowe realizowano w ramach dwóch

wykopów o powierzchni 152 (wykop I/93) i

37 m kw. (II/93), założonych w południowo

– wschodniej części stanowiska (Ryc. 2A).

Pierwszy z wykopów ulokowano na majda-

nie osady. Przy zakładaniu wykopów kiero-

wano się prawdopodobnie najlepszym stop-

niem zachowania umocnień widocznych w

terenie. Do ich lokalizacji natomiast użyto

wykonanego przez D. Durczewskiego pla-

nu sytuacyjno – wysokościowego (L

1995, 129 Ryc. 2). W ośmiu wydzielonych

warstwach mechanicznych pierwsze czte-

ry stanowiły pokłady współczesnych odpa-

dów. W poziomach, w których nie odnoto-

wano zakłóceń, we wschodniej i zachodniej

części wykopu udało się uchwycić zarysy

belek i doły posłupowe, które zinterpreto-

wano jako pozostałości budynku o czwo-

rokątnej konstrukcji. W centralnej partii

wykopu odkryto nagromadzenie kamieni

tworzące być może kolistą konstrukcję pa-

leniska (o obecności podobnego obiektu

wspomina D. D, por. 1977, 200

Ryc. 2). Najwięcej materiału zabytkowego

oraz próby do datowania 14C dostarczył

obiekt 4. Obok około 300 fragmentów ce-

ramiki odkryto w nim również kości zwie-

rzęce, fragment nieokreślonego narzędzia

kamiennego i przedmiot żelazny interpre-

towany jako ułamek ostrza miecza (L

1995, 130 ﬀ.). Opisany obiekt, jamę i ślady

konstru kcji budowli Autorka wią zała z k ul-

turą łużycką.

Kolejny wykop (II/93) założony został na

wale. Prowadzone w nim prace nie zosta-

ły jednak ukończone (L 1995, 130).

Uzyskany proﬁl wykopu nie pozwolił na

ustalenie relacji między domniemaną za-

budową majdanu a umocnieniami osady

(Ryc. 4). Sekwencja stratygraﬁczna okazała

się również niewystarczająca do przedsta-

wienia rekonstrukcji fortyﬁkacji. Oprócz

kamiennego muru, znajdującego się od

strony wnętrza osady, nie udało się ustalić

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 787

der stratigraﬁschen Situation liefert (D-

 1977, Abb. 2). Laut den bereits

zitierten Autoren hatte der Wall eine Brei-

te von 8,50 Metern, seine noch erhaltene

Höhe betrug 1,30 Meter. Leider gibt es

keine Informationen, welcher Teil der frei-

gelegten Steine die ursprünglichen Über-

reste der (in situ erhaltenen) Wallkonst-

ruktion darstellt und welcher nur zu dem

– im Laufe der Destruktionsprozesse – ab-

gerutschten Abschnitt des Walls gehört.

Die bisher veröﬀentlichten Abbildungen

lassen jedoch die Vermutung zu, dass die

ursprüngliche Breite des Wallfußes auf-

grund der waage rechten Steinkonzentra-

tion falsch geschätzt wurde. Die geschlos-

sene Steinkonzentration, zu sehen auf der

beigefügten Proﬁlzeichnung (Abb. 3), hat

eine Breite von fünf Metern und höchst-

wahrscheinlich entsprechen ihre Ausmaße

der ursprünglichen Breite der Wallgrund-

ﬂäche (D 1977, Abb. 2).

Die Forschung griﬀ die Ergebnisse von

D. Durczewski auf und brachte sie schnell

in die öﬀentliche Debatte ein. Somit wur-

2005

1993

1973

50m

1,50

1,25

1,00

0,75

0,50

0510 15 20 m

de der Fundort Nr. 5 Pudliszki Teil der

europaweiten Diskussion über befestigte

Siedlungen der frühen und älteren Bron-

zezeit (G 1982, 205; G 1983, 51;

52 Abb. 1). Gleichzeitig fand der Fundplatz

als Siedlung der Lausitzer Kultur, sowohl

positiv (K         / Ł       1981,

Tabelle – Burgenverzeichnis der ehema-

ligen Wojewodschaft Leszno, Position 21)

als auch negativ (Ś 1993, 348

Abb. 1) Eingang in die Literatur. Erneute

Ausgrabungen im Jahr 1993 sollten diese

unterschiedlichen zeitliche Zuordnungen

klären.

Das Ziel dieser von Prof. I. Lasak, Uni-

versität Wrocław durchgeführten Ausgra-

Ryc. 2. A - plan

wysokościowy stanowiska

(warstwice poprowadzo-

ne co 15 cm) z zaznaczoną

lokalizacją wykopów

oraz przekrojem

morfologicznym przez

pozostałości fosy (a–b);

B – przekrój morfologi-

czny pozostałości fosy.

Abb. 2. A Höhenplan

der Siedlung (Isolinien

im Abstand von 15 cm)

– Schnit te und Linie des

Transekts (a–b) sind

eingezeichnet. B Höhen-B Höhen-

proﬁl des Grabenre stes.

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5788

pozostałych szczegółów konstrukcji wału.

Wydaje się, że umocnienia stanowiła kon-

strukcja kamienna ze wzmacniającymi

elementami drewnianymi, spojona do-

datkowo gliną. Autorka odnotowuje fakt

zniszczenia umocnień przez ogień. Stan

zachowania konstrukcji uniemożliwił

wnioskowanie na temat ewentualnej formy

elementów drewnianych. Szerokość jądra

kamiennego wału oszacowano na około

6 m (L 1995, 138).

Nowym istotnym argumentem w dys-

kusji o chronologii stanowiska miały się

stać datowania 14C. W 1993 roku pobra-

no próbki radiowęglowe, które następnie

poddano analizie w laboratorium w Gliwi-

cach (L 1995, 126). Wyniki datowań

potwierdziły zdaniem I. Lasak sugerowa-

ną przez nią chronologię osady (schyłek

HaB, HaC), opartą na analizie ceramiki z

obiektu 4 (L 1995, 138).

W tym kontekście należy jednak wska-

zać na luki w informacjach dotyczących

miejsca poboru prób. Przedstawione spra-

wozdanie z omawianych badań zawiera

opis sekwencji stratygraﬁcznej odkrytej w

ramach wykopu II/93, jednakże zamiesz-

czona rycina proﬁlu nie pozwala na do-

kładne określenie miejsca pobrania pró-

bek. Mimo stosowania podziału wykopu

na działki o wymiarach 2 x 1,5 m nie poda-

no informacji dotyczących lokalizacji pró-

bek w ramach przyjętego systemu. W za-

mieszczonym opisie stratygraﬁi zabrakło

również wiadomości o poziomie ich za-

legania (L 1995, 136 ﬀ.). W pozyska-

nym zbiorze zabytków wspomniano grupę

ceramiki ogólnie nazwanej mianem „star-

szobrązowej”. Nie udało się jednak określić

zwartości tej grupy źródeł i ich relacji do

zabytków łużyckich (L 1995, 138).

Wyniki przedstawionych powyżej ba-

dań prowadzonych na stanowisku nr 5 w

Pudliszkach nie doprowadziły do jedno-

znacznego określenia charakteru obiektu.

W najnowszej literaturze tematu osada

w Pudliszkach funkcjonuje zarówno jako

kraal z II okresu epoki brązu, jak i osada

obronna okresu halsztackiego (L

2001, 255). Znamienne jest również to, że

jednocześnie obiekt ten wciąż zaliczany jest

do grupy wczesnobrązowych osad obron-

nych Wielkopolski, wraz ze stanowiskami

w Bruszczewie i Słopanowie (K

1997, 104 ﬀ.; C / M 2003,

445 Ryc. 2, 448).

123456789101112

Specyﬁka geomorfologiczna lokalizacji osady

Analiza charakteru geomorfologicz nego

stanowiska wykonana została dla potrzeb

badań ratowniczo – weryﬁkacyjnych w roku

1993. Jej dokładność i fakt funkcjonowania

w literaturze (L 1995, 126–129) zwal-

nia nas z obowiązku powtarzania poczy-

nionych obserwacji. Przytoczmy jedynie

najważniejsze fakty. Stanowisko położone

Ryc. 3. Proﬁl oraz plan

płaski wału w wykopie z

roku 1973 (D

1977; graﬁka M. Jaeger)

Abb. 3. Proﬁl und Ver tei-

lung des verstürz ten Walls

im Schnitt aus dem Jahre

1973 (nach D

1977; Graﬁk M. Jaeger).

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 789

bungen war die genaue Einordnung der

kulturell-chronologischen Merkmale, die

äußere Bebauung und die Art der Befesti-

gung 1. Daneben wurde eine Untersuchung

auch aus denkmalpﬂegerischen Grün-

den notwendig, denn die Fundstätte wies

durch die modernen landwirtschaftlichen

Aktivitäten starke Zerstörungen auf (L-

 1995, 126). Neben den Ausgrabungen

fanden zudem eine Reihe von Bohrungen

statt mit dem Ziel, die geomorphologische

Situation der Siedlung zu bestimmen. Zu-

sätzlich erfolgten Luftbildfotograﬁen und

eine Analyse der Radiokarbon- und Ge-

steinsproben (L 1995, 126; 128 ﬀ.).

Die Grabung bestand aus zwei Schnitten

mit einer Größe von 152 m2 (Schnitt I/93)

und 37 m² (II/93), die beide im südöstlichen

Areal des Fu ndplatzes lagen (Abb. 2A). Der

erste Schnitt wurde in der Siedlungsﬂäche

platziert. Die Anlage des zweiten Schnittes

richtete sich nach dem höchsten Punkt der

noch erhaltenen Befestigung, deren Loka-

lisierung auf dem Höhenplan von D. Dur-

czewski basiert (L 1995, 129 Abb. 2).

Von den acht künstlichen Abträgen bein-

halten die obersten vier moderne Abfälle.

In den Schichten im westlichen und östli-

chen Teil des Schnitts I/93, in denen keine

Störungen sichtbar waren, gelang es, die

Umrisse von Balken und Pfostenlöchern zu

entdecken, welche als Überreste von Häu-

sern mit viereckigem Grundriss gedeutet

wurden. Im zentralen Teil des Schnittes

I/93 fand sich eine Ansammlung von Stei-

nen, die möglicherweise eine kreisförmige

Feuerstellenkonstruktion darstellte (über

die Existenz eines ähnlichen Befundes be-

richtete bereits D. D, vgl. 1977,

200 Abb. 2). Die größte Menge an Funden,

sowie geeignete 14C-Proben stammen aus

dem Befund 4. Außer den ungefähr 300

Keramikfragmenten konnten dort zudem

Tierknochen, das unbekannte Fragment

eines Steinwerkzeuges sowie ein Eisen-

gegenstand, der als Bruchstück eines

Schwertes interpretiert wird, geborgen

werden (L 1995, 130 ﬀ.). Der erwähn-

te Befund, sowie eine Grube und Kons-

truktionsspuren ordnet die Autorin der

Lausitzer Kultur zu.

Der zweite Schnitt (II/93) ging durch

den Wall. Die dort ausgeführten Arbei-

ten konnten jedoch noch nicht beendet

werden (L 1995, 130). Das Wallpro-

ﬁl reicht leider nicht aus, die Beziehungen

zwischen der vermeintlichen Bebauung

der Innenﬂäche und der Befestigungsan-

lage zu bestimmen (Abb. 4). Auch sind die

Informationen zur stratigraﬁschen Ab-

folge zu gering, um eine Rekonstruktion

der Befestigungsanlage zu ermöglichen.

Außer einer Steinmauer, die sich auf der

Wall innenseite der Siedlung befand, ge-

lang es nicht, weitere Einzelheiten der

Wallkon struktion zu klären. Es scheint,

als bestünde die Befestigung aus einer

Steinkonstruktion mit stützenden Holz-

elementen, die zusätzlich mit Lehm gesi-

chert wurden. Die Ausgräberin erwähnt

Feuer als Zerstörungsursache. Der Er-

haltungszustand der Konstruktion ergab

keine weiteren Informationen bezüglich

der Form der Holzelemente. Die Breite des

Steinwalls beträgt schätzungsweise etwa

sechs Meter (L 1995, 138).

Neue Argumente für die chronologische

Diskussion sollten die 14 C-Datierungen

liefern. Die im Jahre 1993 entnommenen

Radiokarbonproben wurden im Labora-

torium Gliwice analysiert (L 1995,

126). Die Ergebnisse der Datierungen be-

stätigten laut I. Lasak die von ihr erstell-

te Siedlungschronologie (Übergang HaB,

HaC), die sich vor allem auf die analysierte

Keramik des Befundes 4 bezieht (L

1995, 138).

In diesem Zusammenhang soll jedoch

auf die fehlenden Informationen hinsicht-

lich der genauen Zuordnung der Proben

eingegangen werden: Der Untersuchungs-

bericht enthält eine Beschreibung der

2345678

Ryc. 4. Proﬁl wykopu

II/1993 (L 1995;

graﬁka M. Jaeger).

Abb. 4. Proﬁl des Schnit-

tes II/1993 (nach L 

1995; Graﬁk M . Jaeger).

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5790

jest na Nizinie Południowowielkopolskiej,

w obrębie Wysoczyzny Leszczyńskiej, w

mikroregionie Rowu Polskiego. Osady

budujące wysoczyznę to gliny zwałowe

zlodowacenia środkowopolskiego. Na ich

powierzchni płatowo występują piaski ﬂu-

wioglacjalne zlodowacenia środkowopol-

skiego. Osady te miejscami wykazują ce-

chy eolizacji (zwydmienia). Glina zwałowa

występuje w znacznej części bezpośrednio

na osadach trzeciorzędowych. Obszar

wysoczyznowy porozcinany jest rynnami

glacjalnymi tworzącymi skomplikowany,

krzyżujący się układ odwodnienia zwią-

zany zapewne z systemem marginalnego

odwodnienia stadiału Warty zlodowace-

nia środkowopolskiego, jak i odwodnienia

czoła lądolodu fazy leszczyńskiej zlodowa-

Cele oraz założenia metodyczne badań weryﬁkacyjnych w roku 2005

Poza priorytetami programowymi wy-

mienionymi we wstępie, o podjęciu po-

wtórnej próby weryﬁkacji chronologii

osady zadecydowało przede wszystkim

pojawienie się nowych możliwości badaw-

czych.

Priorytetowym zadaniem podjętych ba-

dań było zdobycie materiału przydatnego

do analizy radiowęglowej, pochodzącego

z precyzyjnie określonej pozycji straty-

graﬁcznej związanej bezpośrednio z naj-

niższymi i potencjalnie najstarszymi war-

stwami umocnień. Wyniki pozyskanych

datowań w połączeniu z danymi chrono-

logicznymi z wnętrza osady, uzyskanymi

w roku 1993 odpowiadają rygorom me-

todycznym postulowanym w literaturze

przedmiotu (Ś 1993, 347). W

związku z intensywnym współczesnym

użytkowaniem terenu stanowiska do róż-

nych celów (m.in. budowa bażanciarni i

cielętnika) zachodziło przypuszczenie o

znacznym zniszczeniu obiektu, które po-

wodowało ryzyko niekorzystnej lokaliza-

cji wykopu. (inf. ustna właściciela gruntu

p. W. Jankowskiego; L 1995, 126).

Mając powyższe fakty na uwadze zadecy-

dowano o poprzedzeniu badań wykopali-

skowych prospekcją geomagnetyczną oraz

wykonaniem cyfrowego modelu terenu.

Przyjęta procedura badawcza pozwoliła na

założenie wykopu w miejscu optymalnym

z punktu widzenia postawionych pytań

badawczych oraz dostarczyła danych do-

tyczących formy, rozmiarów oraz stopnia

zachowania osady.

Badania weryﬁkacyjne

Podjęta próba rozpoznania charakteru

kulturowo – chronologicznego oraz funk-

cji stanowiska 5 składała się z trzech głów-

nych etapów: prospekcji geomagnetycznej,

wykonania cyfrowego modelu terenu oraz

badań sondażowych. Wyniki wymienio-

nych prac miały m. in. pozwolić na pozy-

skanie krótkożyciowych materiałów odpo-

wiednich do wykonania datowań 14C.

cenia bałtyckiego. Rynny wypełnione są

piaskami, żwirami i mułkami rzecznymi

ze schyłku fazy leszczyńskiej, ponadto osa-

dami rzecznymi i torfami pochodzącymi

z holocenu. Mikroregion Rowu Polskiego

znajduje się w obrębie pradoliny „żerkow-

sko – rydzyńskiej”. Samo stanowisko usy-

tuowane jest w dolinie Rowu Polskiego.

Rozciąga się ona na osi NE – SW. Odwier-

ty i kontrolne wykopy z roku 1993 oraz

wykonana na potrzeby badań z roku 2005

analiza litologiczna nawarstwień proﬁlu

(J 2005, 32 ﬀ.) zdają się potwierdzać,

że osada ulokowana została na jednym z

wielu odsypków łachowych odłożonych w

efekcie działalności akumulacyjno – ero-

zyjnej plejstoceńskiej rzeki.

Prospekcja geomagnetyczne

Do jej wykonania użyto gradiometru

Fluxgate Grad 601–1 (Bartington Instru-

ments). Pomiary w ramach jednostek o po-

wierzchni 900 m kw. dokonano z czułością

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 791

Schichtenabfolge im Schnitt II/93. Die bei-

gefügte Abbildung des Proﬁls ermöglicht

jedoch keine genaue Zuordnung der Pro-

ben. Trotz der Unterteilung des Schnit-

tes in Bereiche von 2,00 x 1,50 m fehlen

Informationen, die die Lokalisierung der

Proben im Rahmen dieses Unterteilungs-

systems ermöglicht. Auch in der stratigra-

ﬁschen Beschreibung mangelt es an Infor-

mationen über die Schichtzugehörigkeit

der Probe (L 1995, 136 ﬀ.). Das Ma-

terial der Grabung enthielt nach Ansicht

der Ausgräberin auch Keramikfunde der

älteren Bronzezeit. Es gelang jedoch nicht,

den Zusammenhang zwischen dem älter-

bronzezeitlichen Fundmaterial und den

Lausitzer Funden herauszuarbeiten (L-

 1995, 138).

Die oben dargestellten Ergebnisse der

Untersuchungen am Fundplatz 5 in Pud-

liszki führten zu keiner eindeutigen Datie-

rung. In der neuesten Literatur zu diesem

ema ﬁndet sich die Siedlung in Pudliszki

sowohl als Viehgehege (Kraal) der Periode II

der Bronzezeit als auch als befestigte Sied-

lung der Hallstattzeit (L 2001, 255).

In der Forschung wird dieser Fundort, ge-

nau wie auch Bruszczewo und Słopanowo,

zu der Gruppe der frühbronzezeitlichen

befestigten Siedlungen in Großpolen ge-

zählt (K 1997, 104 ﬀ.; C-

 / M      2003, 448; 445 Abb. 2).

Geomorphologie des Siedlungsstandortes

Eine geomorphologische Analyse des

Fundortes wurde für Rettungs- und For-

schungsgrabung im Jahr 1993 durchge-

führt. Ihre Genauigkeit und ihre Stim-

migkeit (L 1995, 126–129) erübrigt

eine Wiederholung an dieser Stelle. Die

wichtigsten Fakten: Die Fundstätte liegt in

der südlichen großpolnischen Tiefebene,

auf dem Leszno Plateau, in der Mikrore-

gion Rów Polski. Das Plateau besteht zum

größten Teil aus sedimentiertem Lehm der

mittleren polnischen (Riss)-Eiszeit. Auf ih-

rer Oberﬂäche tritt plattenweise „ﬂuviogla-

zialer“ Sand auf. Diese Ablagerungen zeigen

vereinzelt Spuren einer Eolisation (Dünen-

wandlung). Der sedimentierte Lehm liegt

größtenteils unmittelbar auf den tertiären

Sedimenten auf. Das Plateau ist von gla-

zialen Rinnen durchzogen, die ein kom-

pliziertes, sich verkreuzendes Entwässe-

rungssystem bilden, welches sicherlich mit

den Seitensystemen der Entwässerung des

Warthe-Stadials bzw. der mittelpolnischen

Vereisung Zentralpolens sowie mit dem

Abﬂuss an der Gletscherkante der Leszno-

Phase der Würm-Kaltzeit zusammenhängt.

Die Rinnen sind mit Sand, Kies und Fluss-

schlamm aus dem Ende der Lezno-Phase

sowie mit Flussablagerungen und Torfen

aus dem Holozän aufgefüllt. Die Mikrore-

gion Rów Polski beﬁndet sich im Bereich

des Żerków-Rydzyna Seitenstromtals. Die

Fundstelle selbst liegt im Tal Rów Polski

entlang der NO – SW-Achse. Die Bohrun-

gen und Sondagen aus dem Jahr 1993 sowie

die 2005 durchgeführte lithologische Ana-

lyse des Schichtenproﬁls (J 2005,

32–33) scheinen zu bestätigen, dass die

Siedlung auf einer von vielen abgelagerten

Sandbänken liegt, die das Ergebnis von Ak-

kumulations- und Erosionsaktivitäten des

pleistozänen Flusses sind.

Ziele und methodische Voraussetzungen der Forschungsarbeiten im Jahr 2005

Im Rahmen des Forschungsprojektes

frühbronzezeitlicher Siedlungen und im

Hinblick auf erweiterte Prospektionsme-

thoden wurde entschieden, neue Untersu-

chungen zur chronologischen Einordnung

der Fundstelle durchzuführen.

Ziel der Untersuchung war die Gewin-

nung von geeignetem Probenmaterial für

14C-Datierungen. Diese Proben sollten

stratigraﬁsch eindeutig positionierbar sein

und möglichst unmittelbar aus der unters-

ten und möglicherweise ältesten Befesti-

gungsschicht stammen. Die Ergebnisse

dieser Datierung in Verbindung mit den

anderen chronologischen Daten aus dem

Innern der Siedlung aus dem Jahre 1993

entsprechen dem in der Fachliteratur ge-

forderten methodischen Vorgehen bei Al-

tersbestimmungen (Ś 1993, 347).

Im Zusammenhang mit der gegenwärtigen

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5792

instrumentu 0,1 nT, a odstęp bazowy wy-

niósł 1 m. Przyjęta metodyka przetesto-

wana została uprzednio z powodzeniem

na osadzie obronnej wczesnej epoki brązu

w Bruszczewie (D /M 2004).

Ogółem prospekcji poddano obszar ok.

9200 m kw. Badaniami nie objęto wnętrza

obiektu (ze względu na gęstą pokrywę ro-

ślinną oraz informacje na temat stopnia

współczesnych przekształceń), a także ob-

szaru w obrębie rowu melioracyjnego.

Na uzyskanym magnetogramie udało

się wyraźnie uchwycić liniową struktu-

rę (Ryc. 5). Charakter anomalii pozwolił

na przypuszczenie, iż może to być jeden

z elementów fortyﬁkacji w postaci ka-

miennego muru. Pogląd ten uzasadniały

również obserwacje poczynione przez

autorów wcześniejszych badań wykopali-

skowych (D 1977, 200; Lasak

1995, 136 ﬀ.). Prospekcja ukazała również

rozmiary zakłóceń dokonanych współ-

cześnie, które koncentrują się głównie

w południowej części osady. Uzyskany

obraz koresponduje z obserwacjami tere-

nowymi, które ujawniły sporą ilość odpa-

dów oraz elementów konstrukcji zalega-

jących w tej partii stanowiska. Podkreślić

należy, iż jest to zarazem cześć osady,

w której wał rysuje się na powierzchni

najwyraźniej i ma największą wysokość.

Z pewnością to zaważyło na podjęciu

decyzji o założeniu tam wykopów w la-

tach 1973 i 1993 (L 1995, 129 Ryc.

2). Natomiast w świetle wykonanej pro-

spekcji fortyﬁkacje zachowane w stanie

optymalnym dla przeprowadzenia badań

wykopaliskowych znajdują się w północ-

no – i południowo – zachodniej części

stanowiska. Umocnienia w tej części osa-

dy są bowiem wolne od współczesnych

zanieczyszczeń a ich struktura (czytelna

jako liniowy układ anomalii magnetycz-

nych) nie została zakłócona.

Ryc. 5. Obraz magnetycz-

ny stanowiska (Gradiento-

metr Bartington Flux-

gate Grad 601-1; siatka

pomiarowa 0,25 x 1,0 m;

wartości w przedziale

-50/+50 nT) z nałożonym

planem w ysokościowym

(warstwice poprowad-

zone co 15 cm) oraz

zaznaczoną lokalizacją

wykopu z roku 2005

(graﬁka Ł. Pospieszny).

Abb. 5. Geomagnetischer

Plan (Gradiometer Bar ing-

ton Fluxga te Grad 601–1;

Messabstand 0,2 5 x 1,0 m;

Messbereich -50/+50 nT)

mit darüberliegender

Höhenkarte (Isolinien alle

15 cm). Markiert ist die

Lage des Sondagesc hnittes

(Graﬁk Ł. Pospieszny).

50m

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 793

intensiven Nutzung des Fundplatzes zu un-

terschiedlichen Zwecken (unter anderem

zum Bau einer Fasanerie und eines Kälber-

stalls) war von einer bedeutenden Zerstö-

rung des Fundplatzes auszugehen, die die

Auﬃndung einer geeigneten Grabungsﬂä-

che erschwerten (mündliche Information

des Grundstücksbesitzers W. Jankowski;

L 1995, 126). Unter diesen Umstän-

den schien es ratsam, vor den archäologi-

schen Untersuchungen eine geomagneti-

sche Prospektion durchzuführen sowie ein

Höhenmodell des Gebiets anzufertigen.

Die Prospektion sollte es ermöglichen, die

Grabung an einer optimalen Stelle, ent-

sprechend der Fragestellung, zu platzieren.

Des Weiteren versprach die Prospektion

Daten zur Form, zum Ausmaß und zum

Erhaltungszustand der Siedlung.

Neue Untersuchungen

Die Untersuchungen zum kulturell-

chronologischen Charakter und der

Nutzung des Fundortes Pudliszki Fpl. 5

umfassen drei Abschnitte: geomagneti-

sche Prospektion, digitales Höhenmodell

sowie die Anlage von Sondagen. Das Ziel

der Untersuchungen war unter anderem

kurzlebiges, für 14C-Datierungen geeigne-

tes Material aufzuspüren.

Geomagnetische Prospektion

Für die Prospektion wurde ein Fluxga-

te Gradiometer Grad 601–1 (Bartington

Instruments) verwendet. Die Messungen,

basierend auf 900 m2 Grids, wurden mit ei-

ner Empﬁndlichkeit von 0,1 nT und einem

Basisabstand von 1 m durchgeführt. Die

Messmethode orientierte sich an der bereits

erfolgreich an der frühbronzezeitlichen be-

festigten Siedlung in Bruszczewo durch-

geführten Prospektion (D /M

2004). Insgesamt konnte ein Bereich von

9 2 0 0 m 2 prospektiert werden. Nicht unter-

sucht wurden die Innenﬂäche (aufgrund

von dichtem Pﬂanzenbewuchs und mo-

dernen Störungen) sowie die Bereiche im

Umkreis eines Meliorationsgrabens.

Nach Abschluss der Messungen zeigte

sich auf dem Magnetogramm eine deut-

liche lineare Struktur (Abb. 5). Bei dieser

Anomalie handelt es sich vermutlich um

ein Teil der Befestigung in Form einer

Steinmauer. Diese Vermutung stützt sich

auf die früheren Ausgrabungen (D-

 1977, 200; L 1995, 136 ﬀ.).

Die Prospektion verdeutlicht zudem die

Ausmaße der modernen Zerstörungen,

welche sich vor allem auf den südlichen

Teil der Siedlung konzentrieren. Das so

gewonnene Bild entspricht den Gelände-

beobachtungen, welche eine beachtliche

Anzahl an modernen Abfällen sowie Kon-

struktionselementen einer neuzeitlichen

Volière in diesem Teil des Areals erbrach-

ten. Es sei erwähnt, dass sich gerade in

diesem Teil der Siedlung der Wall an der

Oberﬂäche am deutlichsten abzeichnet

und am höchsten erhalten ist. Aus diesem

Grunde erfolgte auch die Auswahl der

Grabungsschnitte in den Jahren 1973 und

1993 in diesem Areal (L 1995, 129

Abb. 2). Den Ergebnissen der Prospektion

zufolge ist die Befestigung jedoch opti-

mal im nord- und südwestlichen Teil des

Fundplatzes erhalten. In diesem Abschnitt

ist die Befestigung frei von neuzeitlichen

Zerstörungen, da die lineare Struktur der

magnetischen Anomalien keine weiteren

Störungen aufzeigt. Für die Anlage von

Grabungsschnitten ist dieses Areal daher

gut geeignet.

Digitales Höhenmodell

Der erste Plan unter Berücksichtigung

der Höhe und Lage des Fundplatzes wurde

1973 für die damals durchgeführten For-

schungs- und Rettungsgrabungen erstellt

(D 1977, 200) und diente der

Leiterin der zweiten Grabungskampagne I.

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5794

(np. fosa) oraz zdeterminowała formę oraz

rozmiary obiektu. Kolejną wątpliwość

tworzy fakt pominięcia przy wykonywa-

niu pomiarów zachodniej partii stanowi-

ska. Nierówna powierzchnia terenu w tym

miejscu wyraźnie odcina się od stosun-

kowo płaskiego otoczenia. Stanowi ona

sygnał ewentualnej obecności struktur,

których potencjalny związek z osadą po-

winien był zostać wyjaśniony.

W celu odpowiedzi na powyższe wątpli-

wości oraz aby dokonać pełnej interpreta-

cji magnetogramu, w sierpniu 2005 roku

stworzono nowy plan sytuacyjno – wy-

sokościowy stanowiska (Ryc. 6). Ogółem

pomiarami objęto obszar o wymiarze ok.

170 x 160 m. Uzyskany obraz przedstawia,

zgodnie z przypuszczeniami, bardziej

złożoną sytuację wysokościową stano-

wiska. Przede wszystkim uderza skom-

plikowana forma osady. Ma ona kształt

podkowy zamkniętej dwoma prostymi

ścianami, pomiędzy którymi znajdowało

się wejście do osady. Plan warstwicowy

pozwolił też na dokładniejsze oszacowa-

nie współczesnych zniszczeń. Na jednym

Pierwszy plan sytuacyjno – wysokoś-

ciowy stanowiska wykonano w 1973 roku,

na potrzeby przeprowadzanych wówczas

badań weryﬁkacyjno – ratowniczych

(D 1977, 200). Plan ten po-

służył również autorce drugiej kampanii

wykopaliskowej z roku 1993 (L 1995,

129). Wspomniany obraz ukazuje obiekt o

stosunkowo regularnym owalnym kształ-

cie, o wymiarach ok. 80 x 120 m. Widoczny

wciąż dziś w terenie współczesny rów me-

lioracyjny stanowi południowo-wschod-

nią granicę tegoż obiektu. Deniwelacje

objętego planem obszaru wynoszą 3 m

(D 1977, 201). Porównanie po-

wyższego planu wysokościowego z sytua-

cją widoczną w terenie wzbudza jednak-

że szereg wątpliwości. Przede wszystkim

okazało się, iż współczesny rów nie jest

granicą rzeczywistą pradziejowej osady.

Ponadto plan nie posiada kontekstu, tj. nie

obejmuje obszaru bezpośrednio przyległe-

go do pozostałości wału wciąż widocznych

w terenie. Sytuacja ta przede wszystkim

uniemożliwiła uchwycenie obiektów mo-

gących potencjalnie towarzyszyć osadzie

Ryc. 6. Cy frowy model

stanowiska (wysokość

względna). Oznac zo-

no część niedostępną

dla pomiarów (graﬁ-

ka Ł. Pospieszny) .

Abb. 6. D igitales Höhen-

modell des Fundplatzes

(relative Höhe). Markiert ist

die während der Prospe k-

tion unbegehbare Fläche

(Graﬁk Ł. Pospieszny).

50m

2,88

1,10

1,58

0,83

0,00

Cyfrowy model terenu

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 795

L im Jahre 1993 als Grundlage (1995,

129). Der Plan zeigt eine Struktur von ver-

hältnismäßig regulärer ovaler Form mit

den Ausmaßen von ca. 80 x 120 m. Der

auch heute noch sichtbare Meliorations-

graben bildet die südöstliche Grenze die-

ses Befundes. Der Höhenunterschied des

Areals beträgt meist 3 m (D

1977, 201). Ein Vergleich des Höhenplans

mit der heutigen Terrainsituation erweckt

jedoch einige Zweifel an seiner Richtigkeit.

Es zeigt sich, dass der Meliorationsgraben

keineswegs die Grenze der ursprünglichen

Siedlung darstellt, sondern diese darüber

hinausreicht. Ferner ist der alte Plan auf

die Wallanlage begrenzt und Kontexte,

die sich in unmittelbarer Nähe zu den

sichtbaren Überresten des Walls beﬁnden,

fehlen (z. B. der vorgeschichtliche Graben).

Weitere Zweifel bestehen bezüglich der

fehlenden Areale im westlichen Teil des

Fundplatzes. Die unregelmäßige Ober-

ﬂäche an dieser Stelle unterscheidet sich

deutlich von der verhältnismäßig ﬂachen

Umgebung, wie vor Ort noch zu erkennen

ist. Dies sind Anzeichen für eine mögliche

Existenz von Baustrukturen, deren poten-

zieller Zusammenhang mit der Siedlung

untersuchungswürdig erscheint.

Um die oben angeführten Zweifel am

Höhenplan von 1973 zu ergründen und,

um eine vollständige Interpretation des

Magnetogramms zu erreichen, wurde im

August 2005 ein neuer Lage- und Hö-

henplan für den Fundort erstellt (Abb. 6).

Insgesamt umfasst er ein Areal von ca.

170 x 160 m. Das Bild zeigt, wie erwartet,

ein genaueres Höhenproﬁl des Fundplat-

zes. Vor allem fällt die komplizierte Struk-

tur der Siedlung auf. Ihre Form kann als

hufeisenförmig, geschlossen durch zwei

gerade Linien, zwischen denen sich der

Eingang zur Siedlung befand, beschrieben

werden. Der Höhenplan ermöglicht auch

eine genauere Einschätzung der modernen

Zerstörungen. In einem der Modelle kann

man erkennen, dass in dem Teil, der durch

den Kiesabbau zerstört wurde, die Spuren

der Befestigungslinie noch sichtbar sind.

Diese Information ermöglicht uns eine

andere Interpretation der topograﬁschen

Situation im Bereich des Siedlungszu-

ganges. Die Strukturen auf beiden Seiten

des Tores wurden zuerst hypothetisch als

eine Art „Schanze“ angesprochen. Ange-

sichts der Darstellung könnte es sich bei

diesen Strukturen jedoch um die Reste

einer topograﬁschen Struktur handeln,

auf der die Siedlung errichtet wurde. Der

Kiesabbau im östlichen Teil erweckte den

Eindruck, es handele sich um „Schanzen“

(J 2005, 28; 59–60). Die gute Erhal-

tung der Befestigungslinie im Bereich der

Kiesgruben liegt vor allem daran, dass der

abgebaute Kies nicht durch verbranntes

Material oder Steine verunreinigt werden

sollte und daher diese Strukturen unbe-

rührt blieben. Obwohl es nicht gelang, die

oben aufgeführten Vermutungen durch

Informationen des Grundstücksbesitzers

zu bestätigen, so scheint die Interpretati-

on als topograﬁsche Formation im Bereich

des Siedlungszugangs wahrscheinlicher,

als die Existenz einer künstlich errichte-

ten Konstruktion in Form von „Schanzen“,

die das Tor einfassen.

Die größten Höhendiﬀerenzen liegen

im südlichen Teil der Siedlungsﬂäche.

Diese resultieren nicht nur aus dem sehr

guten Erhaltungszustand der Befestigun-

gen, sondern auch aus dem Vorhandensein

einer parallel dazu verlaufenden Senke

(Abb. 2B). Die fragmentarische Erhaltung

des Befundes erschwert die Frage nach der

Funktion. Es kann sich jedoch, im Ver-

gleich mit anderen befestigten Siedlungen

der Bronzezeit, um die Überreste eines

Grabens handeln. Dafür sprechen folgen-

de Fakten: die Lage des Objekts in Bezie-

hung zum Wall und seine Ausmaße (ca.

10 – 12 m Breite).

Wie bereits erwähnt, verleitete das digi-

tale Höhenmodell im Jahre 1973 die For-

scher zu der Annahme, es würde sich bei

der Grenze des südöstlichen Siedlungsteils

um einen Meliorationsgraben handeln.

Neue Höhenmessungen zeigen, dass die ur-

sprüngliche Form immer noch im Gelände

zu erkennen ist und sich auch auf der ande-

ren Seite des Meliorationsgrabens fortsetzt.

Somit ändert sich auch die Siedlungsgröße.

Zum gegenwärtigen Zeitpunkt kann man

davon ausgehen, dass das untersuchte Ob-

jekt Ausmaße von ca. 180 x 100 m (äußere

Befestigungslinie) besaß.

Zusammenfassend muss noch einmal

auf die neuen Informationen bezüglich der

Form der Siedlung hingewiesen werden, die

durch zerstörungsfreie Methoden gewon-

nen wurden. Diese Informationen sind für

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5796

z wykonanych modeli można zaobserwo-

wać, iż w części zniszczonej przez wybie-

rzysko piasku wciąż widoczny jest ślad

linii umocnień. Informacja ta pozwoliła

na nową interpretację sytuacji topogra-

ﬁcznej w streﬁe wejścia na osadę. Struk-

tury okalające bramę po obu stronach

pierwotnie scharakteryzowane zostały

jako hipotetyczne „szańce”. W świetle

wspomnianego obrazu opisane struktury

mogą stanowić pozostałość formy topo-

graﬁcznej, na której wzniesiono osadę.

Wybieranie piasku z jej wschodniej części

stworzyło wrażenie istnienia „szańców”

(J 2005, 28; 59–60). Zachowanie

linii fortyﬁkacji w obrębie piaśnic wyni-

ka prawdopodobnie z chęci uniknięcia

zanieczyszczenia wybieranego materiału

spalenizną oraz kamieniami. Chociaż nie

udało się potwierdzić opisanych powyżej

przypuszczeń informacjami właściciela

gruntu, to taka interpretacja sytuacji to-

pograﬁcznej w obrębie wejścia na osadę

wydaje się bardziej prawdopodobna niż

istnienie w tym miejscu sztucznie wznie-

sionych konstrukcji w formie szańców

okalających bramę.

Największe deniwelacje zaobserwowano

w południowej części osady. Jest to wynik

nie tylko najlepszego stanu zachowania

umocnień, lecz także obecności biegną-

cego wzdłuż nich zagłębienia (Ryc. 2B).

Zastanawiająca fragmentaryczność tego

obiektu nie pozwala z całą pewnością

odpowiedzieć na pytanie o jego funkcję.

Wydaje się jednak, w świetle wiedzy na

temat umocnień na osadach epoki brązu,

że może być to pozostałość fosy. Przema-

wiają za tym również inne fakty: położe-

nie obiektu względem wału oraz jego roz-

miary (ok. 10 – 12 m szerokości). Jak już

wspomniano, cyfrowy model terenu po-

zwolił na potwierdzenie, iż wykonując w

1973 roku pierwszy plan wysokościowy, za

południowo – wschodnią granicę osady, z

nieznanych powodów, uznano współczes-

ny rów melioracyjny. Nowe pomiary wy-

kazały, że pierwotna forma osady wciąż

jest czytelna w deniwelacjach również po

jego drugiej stronie. Zmianie uległy też

poglądy dotyczące wielkości osady. Obec-

nie przyjąć można, że badany obiekt miał

wymiary ok. 180 x 100 m (po zewnętrznej

linii umocnień).

Rekapitulując, wskazać trzeba na sze-

reg nowych danych dotyczących formy

osady, pozyskanych całkowicie w nie-

inwazyjny sposób. Informacje te mogą

mieć niebagatelne znaczenie dla dal-

szych badań stanowiska. Udało się bo-

wiem dzięki nim zadać nowe pytania

i postawić nowe cele badawcze. Do pierw-

szorzędnych zadań kolejnych badaczy

obiektu powinno należeć m.in. rozpozna-

nie założenia bramnego oraz próba rekon-

strukcji relacji stratygraﬁcznych pomiędzy

umocnieniami o najwyższym stopniu za-

chowania oraz domniemaną fosą.

Ryc. 7. A-proﬁl w ykopu

1/2005 z numeracją

warstw naturalnych;

B- proﬁl wykopu 1/2005

z lokalizacją fragmen-

tów ceramiki (trójkąty)

oraz analizowanych

prób 14C (kwadraty)

(graﬁka Ł. Pospieszny).

Abb. 7. (A) Proﬁl des

Schnit ts 1/1005 mit den

natürlichen Schichtnum-

mern. (B) Proﬁl des Schni tts

1/1005 . Verteilung der

Keramik (Dreiecke) und

Lage der analysier ten

14C-Proben (Quadrate)

(Graﬁk Ł. Pospieszny).

146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156

PR19

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 797

den weiteren Verlauf der Forschungen nicht

unwichtig. Gelang es doch dank ihnen, neue

Fragestellungen und neue Forschungszie-

le zu deﬁnieren. Zu den Hauptaufgaben

für die kommenden Forschungsarbeiten

am Fundplatz gehören u. a. die genaue Un-

tersuchung der Torbefestigung sowie der

Versuch einer stratigraﬁsche Korrelation

zwischen den gut erhaltenen Befestigungs-

abschnitten und dem Graben.

Sondierungsgrabungen 1/2005

Die im Oktober 2005 durchgeführten

Sondierungsuntersuchungen dienten der

Suche nach neuen Anhaltspunkten, um

die aktuelle aber zweifelhafte zeitliche

Einordnung des Fundplatzes zu klären

(D 1977; G 1983; L

1995). Die Auswahl des Grabungsareals

orientierte sich an den Ergebnissen des

Magnetogramms und des Höhenplans.

Es wurde beschlossen eine Sondage im

nördlichen Teil der Siedlung, im Bereich

der Befestigungsstrukturen im Magneto-

gra mm, anzu legen. Der Sc hnitt l ieg t direk t

am Rande einer Störung (Kiesgrube, Abb.

2A). Diese sollte miteinbezogen werden, da

an dieser Stelle womöglich die ältesten Be-

festigungsphasen in ihrer ursprünglichen

Form erhalten blieben (ohne eventuelle

Spuren von späteren Erneuerungsarbei-

ten oder Umbauten). Die Sondage mit den

Ausmaßen von 1 x 10 m wurde in künst-

lichen Abträgen abgetieft und die Fläche

in einzelne Quadratmeter unterteilt. Zur

stratigraﬁschen Abfolge im Westproﬁl ge-

hören folgende Schichten (Abb. 7A):

Schicht 1 – klumpiger, hellbrauner Humus,

dicht mit Graswurzeln durchzogen.

Schicht 2 – Kulturschicht verknüpft mit

Stein- und Holzbefestigung; setzt sich

aus lehmigem Bo den von dun kelbrauner

Far be m it si ch tb ar en br au nen Ei n sc hl üs -

sen zusammen. Enthielt eine verhältnis-

mäßig hohe Anzahl an Steintrümmern

mit einem Durchmesser von unter 1cm.

Schicht 3 – setzt sich aus fettem, dunklen

Lehm und etwas organischem Materi-

al zusammen, enthielt hohe Anzahl an

rötlich-braunen und braunen Holzfrag-

menten.

Schicht 4 – reiner, fetter, dunkelgrauer

Lehm mit geringen Einschlüssen von

Material der oberen Schichten.

Schicht 5 – fetter, hellbrauner Lehm.

Schicht 6 – setzt sich aus fettem, grauem

und schwarzem Lehm zusammen, ver-

mischt mit etwas dunklem Material,

wahrscheinlich organischer Herkunft.

Schicht 7 – wie oben, unterscheidet sich in

einer helleren Farbgebung mehr in Rich-

tung Grau. Bemerkung: Schicht 6 und 7

fehlen im restlichen Proﬁl. Sichtbar ist nur

die Schicht 5, in welcher die beiden nicht

mehr unterschieden werden können.

Schicht 8 – fette, schwarze Ablagerungen

organischer Herkunft. Unterscheidet

sich deutlich von den übrigen Schichten

aufgrund der intensiven Farbe.

Schicht 9 – dünne, grau-gelborange

Schicht aus fettem Lehm.

Schicht 10 – grau-weißer, fetter Lehm,

feucht und klebrig.

Schicht 11 – hell-beiger Lehm, sehr feucht

und fettig.

Schicht 12 – fetter, dunkelbrauner Lehm,

ähnlich wie 10 und 11, sehr klebrig und

feucht.

Schicht 13 – fetter, klebriger Lehm von

grauer Farbe mit dunkelgelben Ein-

schlüssen und einer Beimischung von

Sand des anstehenden Bodens.

Schicht 14 – Anstehender Boden, sehr

feuchter Sand uneinheitlicher Farbe

(grau, gelb, orange).

Schicht 15 – deutliche Konzentration an

hellbraunem, rostfarbenem, sandähn-

lichem Material; sichtbare Spuren von

verbrannten Holzkonstruktionen.

Schicht 16 – sehr deutlich sichtbarer, großer

Fleck sehr dunklen, braun-schwarzen

Materials. Organische Ablagerungen,

sehr klebrig, plastisch und feucht. Enthält

geringe Spuren von Gras (?), Schilf (?).

Schicht 17 – sehr feuchter, blauer Sand,

mit orangefarbenen Einschlüssen.

Schicht 18 – Schicht konnte aufgrund der

großen Menge an kleineren und größe-

ren Steinen sowie zerbröckelten Stei-

nen („Steinstaub“) abgeteilt werden.

Schicht 19 – dunkles, schwarzes Mate-

rial mit starker Konzentration an fei-

nen Partikeln (verbrannten?) Holzes.

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5798

Przeprowadzone w październiku 2005

roku badania sondażowe nastawione były

na pozyskanie nowych źródeł, które po-

zwoliłyby zweryﬁkować dotychczasowe,

sprzeczne poglądy na temat chronolo-

gii obiektu (D 1977; G

1983; L 1995). Wykop zlokalizowa-

no na podstawie analizy magnetogramu

i planu warstwicowego. Zdecydowano się

na założenie sondażu w północnej części

osady, gdzie magnetogram wykazał zacho-

waną strukturę umocnień. Wykop usy-

tuowano w miejscu tuż przy zniszczonej

streﬁe (piaśnica; Ryc. 2A), co miało na celu

zbadanie takiej strefy, gdzie zachowały się

w możliwie jak najczystszej formie (bez

ewentualnych śladów późniejszych reno-

wacji czy przebudów) najstarsze poziomy

umocnień. Sondaż o wymiarach 1 x 10 m

eksplorowano warstwami mechaniczny-

mi, dzieląc go uprzednio na działki o po-

wierzchni 1m kw. W układzie stratygra-

ﬁcznym proﬁlu zachodniego wyróżniono

następujące warstwy (Ryc. 7A):

Warstwa 1 – warstwa gruzełkowatego,

jasnobrązowego humusu, silnie poprze-

rastanego korzeniami traw.

Warstwa 2 – warstwa kulturowa, wiążą się

z nią umocnienia kamienne oraz drew-

niane; składała się z gliniastej gleby ko-

loru ciemnobrązowego z widocznymi

intruzjami brunatnego koloru. Zawie-

rała stosunkowo dużą ilość „gruzu” ka-

miennego o średnicy do 1 cm.

Warstwa 3 – składała się z tłustej gliny

ciemnego koloru i materiału, pocho-

dzenia organicznego, zawierała dużą

ilość rdzawych i brązowych fragmentów

drewna.

Warstwa 4 – czysta, tłusta glina ciemno-

szarego koloru, z miejscowymi drobnymi

intruzjami materiału z układów nadle-

głych.

Warstwa 5 – warstwa tłustej, czystej gliny

koloru jasnobrązowego.

Warstwa 6 – warstwa składała się z szarej i

czarnej tłustej, czystej gliny zmieszanej

z ciemnym materiałem prawdopodob-

nie pochodzenia organicznego.

Warstwa 7 – jak wyżej, różnie się jaśniej-

szą barwą, bardziej zbliżoną do szarego.

Uwaga: warstwy 6 i 7 w dalszej części

proﬁlu nie występują! Widzimy jedynie

warstwę 5, w której nie można już wy-

różnić powyższych.

Warstwa 8 – warstwa czarnego, tłustego

osadu pochodzenia organicznego. Wy-

raźnie odcina się od pozostałych nawar-

stwień ze względu na swą intensywną

barwę.

Warstwa 9 – szaro-żółtopomarańczowa

cienka warstwa tłustej gliny.

Warstwa 10 – szaro-biała tłusta glina, kle-

ista i wilgotna.

Warstwa 11 – jasno-beżowa glina, bardzo

wilgotna i tłusta.

Warstwa 12 – tłusta ciemnobrązowa gli-

na, podobnie jak 10 i 11 bardzo kleista

i wilgotna.

Warstwa 13 – tłusta, kleista glina szarego

koloru z ciemnożółtymi intruzjami i

domieszką piasku calca.

Warstwa 14 – calec, bardzo wilgotny pia-

sek niejednolitego koloru (szary, żółty,

pomarańczowy).

Warstwa 15 – wyraźna koncentracja bru-

natnego, rdzawego materiału podobnego

do piasku; widoczne ślady przepalonego

drewna związanego z konstrukcjami.

Warstwa 16 – bardzo wyraźnie widoczna,

stosunkowo duża plama bardzo ciemne-

go brązowo-czarnego materiału. Osad

organiczny bardzo kleisty, plastyczny

i wilgotny. Zawiera drobne fragmenty

traw (?), trzciny (?).

Warstwa 17 – warstwa bardzo wilgotnego

błękitnego piasku, z pomarańczowymi

intruzjami.

Warstwa 18 – warstwa wydzielona ze

w z g lę d u na b a rd z o d uż ą z aw a r t o ś ć d r o b-

nych i większych kamieni oraz kamieni

zniszczonych („proch” kamienny).

Warstwa 19 – ciemny, czarny materiał z

silną koncentracją drobnych fragmen-

tów (przepalonego?) drewna.

Warstwa 20 – wyodrębniona z warstwy 2

ze względu na ciemniejszą barwę (zbli-

żoną do czarnego), dużą ilość drobnych

fragmentów drewna i wyraźnie wolniej-

sze tempo schnięcia.

Warstwa 21 – czarny osad, różny od 2 ze

względu na brak zawartości fragmen-

tów drewna. Prawdopodobnie związana

jest z obiektem 3 (koncentracja kamieni/

jądro wału).

Wykop sondażowy 1/2005

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 799

Schicht 20 – von Schicht 2 abgetrennt

aufgrund der dunkleren Farbe (fast

schwarz); hoher Anzahl an kleinen

Holzpartikeln; eindeutig langsamere

Austrocknungsrate.

Schicht 21 – schwarzes Sediment, un-

terschiedlich zu Schicht 2 aufgrund

des Fehlens jeglicher Holzfragmente.

Wahrscheinlich steht sie in Verbindung

mit dem Objekt 3 (Steinkonzentration/

Wallkern).

Schicht 22/6 – fetter, grauer Lehm. Ver-

mutlich die Fortführung von Schicht 6.

Im Hinblick auf die Interpretation der

dargestellten stratigraﬁschen Sequenz sei

erwähnt, dass die Kulturschicht zusam-

men mit dem untersten Bereich der Befes-

tigungen sehr ﬂach war und direkt unter

der Humusschicht lag. Dies resultiert, wie

bereits oben erwähnt, aus der speziellen

Lage des Schnittes. Die Schichten 21, 20,

19, 18 sowie 15 bilden eine Sequenz, die

mit der untersten Lage der Befestigung

verbunden ist. Das Proﬁl zeigt deutlich

auf, dass sich die Spuren der Konstruktion

auf einen Umkreis von 5 m ausdehnen. Sie

setzen sich zusammen aus einer Struktur

mit einer Breite von 2,5 m, bestehend aus

Steinen und Holzspuren. An ihrer äußeren

Schicht befanden sich zudem Holzkon-

struktionen ähnlicher Breite. Da nur die

tieferen Bereiche der Konstruktion erfasst

werden konnten, ist es nicht möglich, die

146 147 148 149

149 150 151 152

Pr 02Pr 02

Pr 010

Pr 05

Pr 04

Pr 03

Pr 02

Pr 01

Pr 09Pr 09

Pr 09

Pr 08

Pr 023

Pr 020

Pr 023 Pr 021

Pr 022

Pr 024

Pr 025

Pr 026

Pr 027

Pr 028

Pr 023

Pr 031

Pr 030

Pr 032

Pr 033

Pr 036

Pr 034

Pr 035

Ryc. 8. Wykop 1/2005,

pozostałości kamienne-

go (działki 146-149) oraz

drewnianego (działki

149-152) elementu wału;

1 – węgle drzewne, 2 –

konstr ukcja drewniana,

3-kamienie, 4- pobrane

próby dendrologiczne

oraz radiowęglowe

(graﬁka H. Dieterich)

Abb. 8. S chnitt 1/2005,

Reste de r Steinkonstruktion

(Abschnitt 146 -149) und

der Balkenkonstr uktion

(Abschnitt 149 -152); 1 –

Holz kohle, 2 – Holzs truk-

tur, 3 – Steine, 4 – D endro-

und Radiocarbon- Proben

(Graﬁk H. Dieteric h).

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5800

Warstwa 22/6 – warstwa szarej tłustej gli-

ny. Prawdopodobnie kontynuacja war-

stwy 6.

Przechodząc do interpretacji pow yższe-

go układu, należy podkreślić, iż warstwa

kulturowa zawierająca najniższą partię

umocnień zalegała bardzo płytko, bezpo-

średnio pod warstwą humusową. Sytuacja

ta wynika z opisywanej już wyżej specy-

ﬁki lokalizacji wykopu. Warstwy: 21, 20,

19, 18 oraz 15 tworzą sekwencję związaną

z najniższym poziomem umocnień. Pro-

ﬁl ukazuje wyraźnie, że ślady konstruk-

cji rozciągają się na przestrzeni ok. 5 m.

Składają się na nie: struktura składająca

się z kamieni i śladów drewna, o szeroko-

ści ok. 2,5 m, oraz usytuowane po jej ze-

wnętrznej stronie konstrukcje drewniane

o podobnych rozmiarach. Uchwycenie

tylko spągowej partii osadów, w których

tkwiły umocnienia nie pozwala wyciągać

pewniejszych wniosków dotyczących for-

my konstrukcji kamiennej. Chodzi tutaj

zapewne o kamienny „mur”, będący jed-

nym z elementów konstrukcji wału. Nie

przeprowadzono analizy petrograﬁcznej

surowca kamiennego. Wydaje się jednak,

że, podobnie jak w przypadku elementów

kamiennej konstrukcji odkrytej w 1993

w wykopie II/93, i tutaj użyto także skał

pochodzenia polodowcowego: granitów,

granitów gnejsowych, granitoidów, grani-

to – porﬁrów i łupków. Materiał o takim

samym pochodzeniu i charakterze wystę-

puje lokalnie, czego dowodzą skały odkry-

wane w pobliskiej kopalni gliny, należącej

do cegielni w Pudliszkach (L 1995,

129; por. też N-H

1963, 104). Kamienie odkryte w sondażu

miały zróżnicowane rozmiary, od ok. 10 do

40 cm średnicy. Żaden z nich nie posiadał

śladów obróbki. Wiele nosiło ślady działa-

nia ognia w postaci osmolenia powierzch-

ni, a część z nich była zupełnie zniszczona

i zachowała się jedynie w postaci skrajnie

rozkruszonej („proch skalny”).

Drugim z odkrytych elementów forty-

ﬁkacji osady są konstrukcje drewniane.

Duża kruchość poszczególnych fragmen-

tów drewna nie pozwoliła na ich do-

kładne oczyszczenie. Udało się jednakże

uchwycić wystarczającą ilość zachowa-

nych belek oraz określić kierunek ich za-

legania, co pozwala na ostrożny wniosek,

iż odkryte elementy są fragmentami kon-

strukcji rusztowej wału bądź jego funda-

mentem (patrz niżej). Mamy bowiem do

czynienia z masywnymi (ok. 20 cm śred-

nicy) belkami, które miejscami wyraźnie

się krzyżują (próba szczegółowej rekon-

strukcji por. J 2005, 53 ﬀ.). Analiza

dendrologiczna mająca na celu głównie

dokonanie oceny składu taksonomiczne-

go węgli drzewnych i fragmentów drew-

na przeprowadzona została przez dra T.

Stępnika ( J 2005, 39 ﬀ.). Ogółem

w trakcie opisywanych badań pobrano

35 prób, 18 z nich związanych jest z kon-

strukcją kamienną, w obrębie której rów-

nież odkryto stosunkowo duże i wyraźne

koncentracje węgli drzewnych (Ryc. 8).

Wszystkie próby tej grupy określone zo-

stały jako pochodzące z drzew liściastych,

w 15 przypadkach z dębu (Quercus sp.), w

jednym przypadku z olchy (Alnus sp.), w

dwóch przypadkach nie udało się ustalić

ta ksonu. Z próby nr 15 przygotowano tak-

że odpowiedni materiał do analizy radio-

węglowej. Drewnem użytym do budowy

konstrukcji rusztowej wału okazał się być

wyłącznie dąb. Gatunek ten jest szczegól-

nie efektywnym budulcem ze względu na

właściwości drewna (elastyczność, trwa-

łość i łupliwość), odporność na działanie

wody i w określonym wieku (60–70 lat)

również na podpalenie (R-

G 1991, 221). Świadoma selek-

cja budulca świadczy o posiadaniu przez

budowniczych osady wiedzy na temat

wspomnianych optymalnych właściwości

dębiny. Dębu użyto do budowy umoc-

nień m.in. w Biskupinie, Słupcy, Izdebnie,

Komorowie i Jankowie (N-

H 1963, 102; O-Z

1978, 57, 5). Czasem ze względu na twar-

dość drewna dębowego używano jedy-

nie do wykonywania najniższych, a więc

narażonych na największy nacisk, partii

wałów. Rozwiązanie takie zastosowano

m.in. w konstrukcjach osady w Nieder-

Neundorf (N-H

1963, 103).

Wał został posadowiony na gliniastym

podłożu. Warstwy opisane powyżej, wy-

dzielone są w kilku wypadkach przede

wszystkim ze względu na swą zawartość

archeologiczną. Odrębną kategorią rozpo-

znania ich charakteru była wspomniana

już powyżej analiza litologiczna.

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 801

Form der aufgehenden Steinkonstruktio-

nen näher zu bestimmen. Zur Konstruk-

tion gehört wahrscheinlich eine Stein-

“mauer”. Nicht durchgeführt wurden

petrograﬁsche Analysen des Steinmateri-

als. Es sieht jedoch danach aus, dass, wie

im Fall der Steinkonstruktionen aus dem

im Jahre 1993 aufgedeckten Schnitt II/93,

auch hier Felsen von postglazialer Her-

kunft verwendet wurden: Granit, Gneis-

granit, Granitoide, Granitporphyre, und

Schiefer. Material der gleichen Herkunft

und gleicher Art tritt lokal auf, wie das Ge-

stein der nahen Tongrube, das zur Ziege-

lei in Pudliszki gehört, zeigt (L 1995,

129; vgl. auch N-H

1963, 104). Die Steine aus der Sondage hat-

ten unterschiedliche Ausmaße, von ca. 10

bis 40 cm Durchmesser. Keiner von ihnen

wies Spuren einer Bearbeitung auf. Vie-

le zeigten Einwirkung von Feuer, wie z. B.

Brandspuren an der Oberﬂäche. Ein Teil

der Steine war vollkommen zerstört und

hatte sich nur in kleinsten Bruchstücken

erhalten („Steinpulver“).

Das zweite Element der Befestigung sind

die Holzkonstruktionen. Die Brüchigkeit

einzelner Holzfragmente verhinderte je-

doch ihre gründliche Säuberung. Es gelang

aber, eine ausreichende Anzahl an erhalte-

nen Balken zu erfassen, und ihre Orientie-

rung zu dokumentieren. Möglicherweise

handelt es sich dabei um Fragmente einer

Rostkonstruktion bzw. des Fundamentes

einer solchen (siehe unten). Sie besteht aus

massiven Balken (ca. 20 cm Durchmes-

ser), welche sich an einigen Stellen (Abb.

8) deutlich überkreuzen (zur detaillierten

Rekonstruktion vgl. J 2005, 53 ﬀ.).

Die dendrologische Analyse zur Bestim-

mung der taxonomische Zusammenset-

zung der Holzkohlen und der Holzfrag-

mente führte T. Stępnik durch (J

2005, 39 ﬀ.). Insgesamt wurden im Verlauf

der beschriebenen Untersuchungen 35

Proben entnommen, wovon 18 mit der

Steinkonstruktion in Verbindung stehen,

und in deren Umkreis sich eine auﬀällig

hohe Holzkohlenkonzentration nachwei-

sen lässt. Alle Proben dieser Gruppe stam-

men von Laubbäumen, in 15 Fällen Eichen

(Quercus sp.), in einem Fall eine Erle (Al-

nus sp.), in zwei Fällen ließ sich der Taxon

nicht klassiﬁziert. Aus der Probe Nr. 15

wurde zudem eine passende Probe für eine

Radiokarbonanalyse entnommen. Das

Holz, das vorwiegend zum Bau des Rostes

verwendet wurde, stammt ausschließlich

von Eichen. Diese Baumart gilt aufgrund

ihrer besonderen Eigenschaften (Elasti-

zität, Haltbarkeit, Spaltbarkeit) sowie Be-

ständigkeit im feuchten Milieu und im

speziellen Alter (60 – 70 Jahre), Resistenz

gegen Feuer, als ausgesprochen guter Bau-

stoﬀ (R-G 1991,

221). Die bewusste Selektion des Bauma-

terials deutet auf das Vorhandensein von

Wissen um die erwähnten Eigenschaften

der Eiche hin. Eichen wurden zum Bau der

Befestigungen unter anderem in Biskupin,

Słupca, Izdebno, Komorowo und Jankowo

verwendet (N-H

1963, 102; O-Z 1978, 57, 5).

Manchmal wurden aufgrund der Härte

des Eichenholzes lediglich die untersten,

also die am meisten belasteten Wallteile,

aus Eiche gefertigt. Solch eine Bauwei-

se sieht man unter anderem in der Sied-

lung Nieder-Neundorf (N-

H 1963, 103).

Der Wall wurde auf lehmigen Unter-

grund errichtet. Die oben beschriebenen

Schichten wurden in einigen Fällen an-

hand der Artefakte unterteilt. Als weiteres

Unterscheidungskriterium diente die be-

reits erwähnte lithologische Analyse.

Im Verlauf der Sondagegrabung konnte

zudem eine Anzahl von Funden (Abb. 7B)

geborgen werden, bestehend aus 19 Kera-

mikfragmenten und einem Feuersteinab-

schlag (J 2005, 35 ﬀ.). Die geringe

Anzahl der Funde hat mindestens zwei

Ursachen. Erstens die Lage des Schnittes

in einem Areal, in dem die obersten stra-

tigraﬁschen Schichten (und möglicher-

weise auch Funde) bereits zerstört waren.

Zweitens ist anzunehmen, dass der Sied-

lungswall aufgrund seines funktionellen

Charakters ursprünglich nicht sehr stark

mit Kulturresten durchsetzt war. Die im

bodennahen Bereich der Befestigungen

gefundene Keramik zeichnet sich durch

einen starken Zerstörungsgrad, sekundäre

Brandspuren, sowie eine stark zerstörten

Oberﬂäche aus. Zwei wesentliche Faktoren

spielten bei der Zerstörung eine Rolle: die

Lage zwischen den Fundamenten der Be-

festigung, auf welche bedeutende Kräfte

wie der Druck der oberen Schichten wirk-

ten, sowie die Brandspuren infolge eines

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5802

W trakcie badań sondażowych pozy-

skano również zbiór źródeł ruchomych,

na który w sumie złożyło się 19 fragmen-

tów ceramiki i 1 krzemienny odłupek

(Ryc. 7B). Niewielka ilość źródeł spowo-

dowana jest przynajmniej dwoma czyn-

nikami. Po pierwsze zadecydowała o tym

lokalizacja wykopu, w miejscu, w którym

wyższe partie układu stratygraﬁcznego

(i ewentualne zabytki) uległy zniszcze-

niu, bądź przemieszczeniu. Po drugie

wał osady pierwotnie nie był zapewne

silnie nasycony zabytkami z racji swego

funkcjonalnego charakteru. Odkryty w

badanej części przyziemnej umocnień

materiał ceramiczny charakteryzuje się

znacznym stopniem rozdrobnienia, prze-

paleniem i często zniszczoną powierzch-

nią. Zadziałały tu zapewne dwa główne

czynniki destrukcji: fakt zalegania we-

wnątrz fundamentowej partii umocnień,

gdzie działały znaczne siły związane z

naporem warstw wyższych oraz prze-

grzanie będące wynikiem pożaru, który

strawił umocnienia.

Głównymi cechami analizowanego

zbioru fragmentów ceramiki jest obec-

ność w masie ceramicznej domieszki bia-

łego i różowego tłucznia, drobno- i śred-

nioziarnistego, częsta obecność piasku,

drobnych ziaren szamotu oraz miki. Za-

wartość domieszki tłucznia kamiennego

w opisywanych fragmentach zgadza się

z generalnym trendem technologicznym

panującym w epoce brązu. Zbiór wydaje

się być homogeniczny i z dużym praw-

dopodobieństwem można wiązać go z

halsztackim odcinkiem istnienia kultury

łużyckiej. Dokładniejsza analiza typo-

chronologiczna omawianego zbioru nie

jest możliwa. Ceramika ta jest bowiem

głównie bezzdobna, nie posiada cech dy-

stynktywnych (brak dobrze zachowanych

den oraz wylewów) oraz silnie rozdrob-

niona, co z kolei praktycznie uniemoż-

liwia rekonstrukcję form pojemników.

Uderzająca zbieżność technologiczna

przynajmniej kilku zebranych fragmen-

tów pozwala przypuszczać, że pocho-

dzą z jednego naczynia. Dwa fragmenty,

które „się wyklejają” ozdobione są listwą

plastyczną. Analogiczne formy listew wy-

stępują zarówno we wczesnym, jak i póź-

nym okresie epoki brązu, co doskonale

ilustruje materiał osadowy z Bruszczewa

(wczesna epoka brązu por. C

et al. 2004 b, 146 Ryc. 87,6; kultura łuży- 2004 b, 146 Ryc. 87,6; kultura łuży-

cka por. K / S 2004, 172 Ryc.

96 typ VZ 04 A)

W wyniku przeprowadzonych prospek-

cji oraz badań sondażowych zgromadzono

informacje, które mogą się stać podstawą

rekonstrukcji umocnień osady w Pudlisz-

kach.

Przede wszystkim, dzięki badaniom

geomagnetycznym ustalono przebieg li-

nii umocnień. Osada była otoczona wa-

łem w kształcie podkowy, zamkniętej w

południowo-zachodniej partii prostym

odcinkiem z wyraźnie widocznym wyło-

mem, zinterpretowanym (w połączeniu z

obrazem cyfrowego modelu terenu) jako

wejście na osadę/brama.

Informacje dotyczące rodzaju kon-

strukcji oraz ich budulca udało się okre-

ślić na podstawie przeprowadzonych

badań sondażowych oraz reinterpreta-

cji wyników badań wcześniejszych, z lat

1973 i 1993.

Odcinek wału badany w roku 1973

W wykopie o wymiarach 20 x 2,5 m

założonym w 1973 roku, w południowo

-wschodniej części stanowiska, odkryto

kamienną konstrukcję wału (por. s. 786;

788). Budulec odkrytego fragmentu wału

stanowiły kamienie o różnych rozmiarach,

dochodzących do 40 cm średnicy. Nie za-

dokumentowano obecności drewnianych

umocnień, towarzyszących kamiennemu

elementowi wału. Stopień zachowania,

ilość oraz położenie względem kamien-

nego jądra drewnianych elementów od-

krytych w roku 1993 i 2005 pozwalają

przypuszczać, iż ich brak w odcinku bada-

Rekonstrukcja umocnień osady

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 803

Feuerausbruches, die die Befestigungen

vollständig überzogen.

Auﬀällig im Keramikmaterial ist eine

Magerung, bestehend aus weißem und

hellrotem Steingrus, fein- bis mittelkör-

nig, gelegentlich Sand, feine Schamotte-

und Glimmerkörner.

Die Grusbeimischung in den beschrie-

benen Keramikinventaren entspricht dem

generellen technologischen Trend der

Bronzezeit. Das Material ist homogen und

kann mit hoher Wahrscheinlichkeit mit

dem hallstattzeitlichen Abschnitt der Lau-

sitzer Kultur in Verbindung gebracht wer-

den. Eine genauere typochronologische

Analyse des Fundgutes ist nicht möglich.

Die Keramik besitzt keinerlei Verzierun-

gen oder distinktive Merkmale (gut er-

haltene Böden oder Ränder fehlen) und ist

zudem sehr kleinteilig, was wiederum eine

Rekonstruktion der Gefäßform unmöglich

macht. Eine deutliche Übereinstimmung

technologischer Merkmale von einigen der

gesammelten Inventare lässt jedoch darauf

schließen, dass es sich ursprünglich um

Teile eines einzigen Gefäßes handelt. Zwei

Fragmente, welche zueinanderpassen,

sind mit einer plastischen Leiste versehen

(ähnliche Leistenformen treten sowohl in

der frühen als auch der späten Bronzezeit

auf, was auf hervorragende Weise durch

Material aus Bruszczewo illustriert wird

– frühe Bronzezeit vgl. C et al.

2004 b, 146 Abb. 87,6; Lausitzer Kultur vgl.

K       / S      2004, 172 Abb. 96 Typ

VZ 04 A).

Rekonstruktion der Befestigung

Im Verlauf der durchgeführten Pros-

pektionen, sowie der Sondagen konnten

ausreichend Informationen gesammelt

werden, die eine Rekonstruktion der befes-

tigten Siedlung in Pudliszki erlauben.

An erster Stelle gelang es, mittels der

geomagnetischen Untersuchungen die

Lage und Ausdehnung der Befestigun-

gen zu ermitteln: Die Siedlung war von

einem hufeisenförmigen Wall umgeben.

Der südwestliche Teil dieses Walls weist

einen geraden Abschnitt mit einer sichtba-

ren Unterbrechung auf, die (in Verbindung

mit dem digitalen Geländemodell) eine In-

terpretation als Zugang zur Siedlung (Tor)

zulässt.

Die Konstruktion des Walls und die

Art des Baumaterials ließen sich anhand

der durchgeführten Sondage bestimmen.

Ferner wurde eine Neuinterpretation der

Untersuchungen aus den Jahren 1973 und

1993 durchgeführt.

Wallgrabung im Jahr 1973

In dem 1973 angelegten Schnitt mit den

Ausmaßen 20 x 2,5 m im südöstlichen Teil

des Areals wurde eine steinerne Wallkons-

truktion aufgedeckt (siehe S. 787; 789). Das

Material des Wallfragmentes bestand aus

Steinen verschiedener Größen bis zu 40 cm

Durchmesser. Eine Holzbefestigung in der

Nähe des steinernen Walls wurde nicht

dokumentiert. Der Erhaltungszustand, die

Anzahl, sowie die Lage der Hölzer in Rela-

tion zum Kern der 1993 und 2005 entdeck-

ten Steinbefestigung lässt vermuten, dass

das Fehlen einer solchen im von D. Dur-

czewski untersuchten Abschnitt aus der

Verwendung einer anderen Konstruktions-

art resultiert und nicht das Ergebnis von

postdepositionalen Prozessen oder einer

Ungenauigkeit der damaligen Grabung ist.

Die „älterbronzezeitliche“ Datierung des

Walls stützt sich auf sieben Keramikfrag-

mente aus der Nähe des Walls, sowie auf

das keramische Material aus dem Inneren

der Siedlung, dessen stratigraﬁscher Zu-

sammenhang mit den Befestigungen nicht

dokumentiert wurde (D 1975;

1977). Aufgrund der erwähnten Zweifel

sowie der Lokalisierung des besproche-

nen Wallabschnitts (gleicht dem Verlauf

der sichtbaren Befestigungen in der Gra-

bung im Jahr 1993 und im geomagneti-

schen Bild) gibt es keine Grundlagen, eine

„Lausitzer“-Datierung auszuschließen. Ein

Wall dieses Typs ist ein Beispiel für eine

einfache Konstruktion mit steinernem

Kern (N-H 1963,

77 ﬀ.). Es gibt auch keine Belege, die auf

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5804

nym przez D. Durczewskiego jest efektem

zastosowania innego rodzaju konstrukcji

a nie wynikiem procesów postdepozycyj-

nych czy niedoskonałości zastosowanej

metodyki.

Hipoteza o „starszobrązowej” chrono-

logii wału oparta była na analizie 7 frag-

mentów ceramiki pozyskanych w obrę-

bie wału oraz materiału ceramicznego z

obiektu z wnętrza osady, którego zwią-

zek stratygraﬁczny z umocnieniami nie

został udokumentowany (D

1975; 1977). Ze względu na wymienione

wątpliwości oraz na lokalizację omawia-

nego odcinka wału (zgodną z przebiegiem

umocnień widocznych w wykopie zało-

żonym w roku 1993 i w obrazie magne-

tycznym) nie ma podstaw by wykluczać

ich „łużycką” chronologię. Wał tego typu

stanowi przykład prostej konstrukcji z

kamiennym jądrem (N-

H 1963, 77 ﬀ.). Nie ma podstaw

do wnioskowania na temat ewentualnego

zwieńczenia wału, np. palisadą. Podobne

zabiegi, mające na celu podwyższenie

kamienno-ziemnych umocnień, znane są

jednak z innych osiedli kultury łużyckiej

(np. wał ziemny z palisadową koroną w

Szczawnie-Topieli, por. J 2003,

39 ﬀ. Ryc. 17,2).

Odcinek wału badany w roku 1993

Wyniki badań wykopaliskowych z roku

1993 przyniosły nowe informacje dotyczą-

ce szczegółów konstrukcji umocnień osa-

dy w Pudliszkach.

W wykopie II/93 odkryto relikty kon-

strukcji bardziej skomplikowanej niż

opisany powyżej odcinek badany w roku

1973 (L 1995, 137). Pierwszą różni-

cą, na którą wskazano już powyżej jest

obecność drewnianych elementów. Ze

względu na ich słaby stan zachowania

nie udało się z całą pewnością określić,

jaki rodzaj konstrukcji przedstawiały.

Autorka badań skłania się w tym wypad-

ku za konstrukcją rusztową (inf. ustna

prof. Lasak). Obok elementów drew-

nianych kolejną cechą odróżniającą oba

odcinki wału jest obecność dwóch kon-

centracji kamieni, będących pozostałoś-

ciami różnych partii fortyﬁkacji (L

1995, 136). Elementy te znajdujące się w

odległości ok. 2 m od siebie zinterpre-

towane zostały jako lica zewnętrzne i

wewnętrzne wału (L 1995, 137 ﬀ.).

Szerokość konstrukcji zlokalizowanej po

wewnętrznej stronie oszacowana została

na ok. 1 m, natomiast szerokość drugiego

z kamiennych elementów wynosiła ok.

70 cm. W obrębie przestrzeni pomiędzy

kamiennymi licami odkryto ślady zbu-

twiałego drewna, kory brzozowej oraz

węgli drzewnych będących pozostałością

drewnianych elementów konstrukcyj-

nych (L 1995, 136).

W efekcie omawianych badań nie uda-

ło się potwierdzić istnienia konstrukcji

z solidnych belek. Wydaje się natomiast,

że wnętrze wału stanowiła konstrukcja z

mniejszych bierwion i gałęzi. Wskazują na

taką możliwość choćby fragmenty kory

brzozowej (na podstawie analizy geomor-

fologicznej dra J. Kidy wykluczono możli-

wość wtórnego charakteru ich zalegania,

inf. ustna prof. I. Lasak) oraz opis zawar-

tości warstwy IB (wg L 1995), odpo-

wiadającej nawarstwieniom związanym z

pierwotną konstrukcją wnętrza wału za-

mieszczony w sprawozdaniu z badań (L-

 1995, 136 Ryc. 7). Podobne rozwią-

zanie konstrukcyjne znane jest z osady w

Löbau (C 1966; H 1969,

66 ﬀ. Ryc. 8), gdzie wał składał się z dwóch

kamiennych murów, położonych ok. 5 m

od siebie. Stabilizowały je drewniane

elementy poprzeczne w postacie zako-

twiczonych między kamieniami gałęzi i

niewielkie belki. Przestrzeń między ele-

mentami drewnianymi wypełniona zo-

stała ziemią oraz drobnymi kamieniami.

W przypadku osady w Pudliszkach praw-

dopodobne wydaje się również istnienie

dodatkowego elementu stabilizującego

konstrukcję w postaci palisady/konstruk-

cji plecionkowej zlokalizowanej po stro-

nie wewnętrznej wału (H 1969,

67; C 1989, 142 ﬀ.; Ś

1993, Ryc. 9). Świadczyć może o tym udo-

kumentowany dół posłupowy znajdujący

się w odległości ok. 20 cm od kamiennej

konstrukcji (L 1995, 137). Niewielka

szerokość wykopu nie pozwoliła rozpo-

znać pozostałych elementów ewentualnej

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 805

die Existenz zusätzlicher Befestigungsab-

schnitte z. B. Palisaden hindeuten. Ähnli-

che Befunde, die eine erhöhte Stein-Erde-

Befestigung aufweisen, sind lediglich aus

anderen Siedlungen der Lausitzer Kultur

nachgewiesen (z. B. Erdwall mit Palisaden-

aufsatz in Szczawno-Topiel, vgl. J

2003, 39–40 Abb. 17, 2).

Die Ergebnisse der Ausgrabungsarbei-

ten im Jahr 1993 erbrachten neue Infor-

mationen zur Konstruktion der Befesti-

gung in Pudliszki.

Im Schnitt II/93 wurden Reste einer

komplizierteren Konstruktion als der oben

Beschriebenen aus dem Jahre 1973 gefun-

den (L 1995, 137). Der Unterschied

liegt im Vorhandensein von Hölzern.

Aufgrund ihres schlechten Erhaltungszu-

stands gelang es nicht, die Konstruktion,

zu der sie gehörten, eindeutig zu bestim-

men. Die Forschungsleiterin vertritt die

ese, es handle sich in diesem Fall um

eine Rostkonstruktion (mündl. Informa-

tion I. Lasak). Neben dem Auftreten von

hölzernen Konstruktionselementen zeig-

ten sich weitere Unterschiede zur vorange-

gangenen Wallkonstruktion. So konnten

zwei in unterschiedlichen Bereichen der

Befestigung gelegene Steinkonzentratio-

nen beobachtet werden (L 1995, 136).

Die Steinkonzentrationen liegen ca. 2 m

voneinander entfernt und werden als äu-

ßere und innere Teile des Walls gedeutet.

(L 1995, 137 ﬀ.). Die Breite der inne-

ren Konstruktion wurde auf ca. 1,00 m ge-

schätzt, die der Äußeren auf ca. 0,70 m. Im

näheren Umfeld dieser beiden Steinver-

kleidungen wurden Spuren von morschem

Holz, Birken rinde, sowie von Holz kohle a ls

Reste der ursprünglichen Balkenkonstruk-

tion gefunden (L 1995, 136).

Im Endeﬀekt gelang es nicht, die Exis-

tenz von soliden und robusten Balken

nachzuweisen. Es scheint jedoch, dass sich

das Innere des Walls aus kleineren Rund-

hölzern und Ästen zusammensetzte. Auf

diese Möglichkeit deuten zum Beispiel

die Birkenrindenfragmente (die geomor-

phologische Analyse von J. Kida schließt

eine spätere Niederlegung dieser Elemente

an der Fundstelle aus [mündl. Informati-

on I. Lasak]), sowie die Beschreibung der

Bestandteile der Schicht IB, den mit der

ursprünglichen Konstruktion des Wallin-

neren in Verbindung stehenden Ablage-

rungen, hin (L 1995, 136 Abb. 7). Eine

ähnliche Konstruktionslösung ist aus der

Siedlung Löbau bekannt (C 1966;

H 1969, 66 ﬀ. Abb. 8) wo die

Wallanlage aus zwei Steineinfassungen mit

einem Abstand von circa fünf Metern zu-

einander bestand. Sie wurden von waage-

rechten Holzelementen getragen, die zwi-

schen den Steinen mit Ästen und kleineren

Balken verankert waren. Der Raum zwi-

schen diesen beiden Holzelementen war

mit Erde oder kleineren Steinen ausgefüllt.

Im Fall der Siedlung Pudliszki erscheint

ein zusätzliches stabilisierendes Konst-

ruktionselement im Form von Palisaden/

Flechtwandkonstruktionen auf der In-

nenseite des Walls wahrscheinlich (H-

 1969, 67; C 1989, 142 ﬀ.;

Ś 1993, Abb. 9). Darauf deutet

das bereits dokumentierte Pfostenloch,

das sich in einer Entfernung von 20 cm zur

Steinkonstruktion beﬁndet, hin (L

1995, 137). Die geringe Breite des Schnit-

tes ließ es nicht zu, weitere Elemente einer

möglichen Palisade zu lokalisieren (im Fall

der Verwendung einer Flechtwandkonst-

ruktion könnte die Entfernung zwischen

den Pfostenlöchern beträchtlich gewesen

sein – vgl. M 2004, 133 Abb. 78).

Im Verlauf der Sondagen zeigte sich eine

Steinkonzentration, die als Überrest einer

„Mauer” interpretiert werden kann, die

die Innenseite des Walls verstärken sollte

(Abb. 8). Die Ausmaße dieser Konstrukti-

on werden auf ca. 2 m geschätzt. Die aufge-

deckten Steine besaßen keine einheitliche

Größe und auch keine Bearbeitungsspu-

ren. Sie waren sicherlich Bestandteil einer

Konstruktion in Form einer „Trockenmau-

Wallgrabung im Jahre 1993

Wallgrabung im Jahre 2005

M. Jaeger | Badania stanowiska Pudliszki 5806

W efekcie badań sondażowych odsło-

nięto koncentrację kamieni stanowiącą

pozostałość „muru” wzmacniającego wał

od wnętrza osady (Ryc. 8). Rozmiary kon-

strukcji oszacowano na ok. 2 m. Odkryte

kamienie nie posiadały zuniﬁkowanych

rozmiarów i śladów obróbki. Stanowiły za-

pewne rodzaj konstrukcji w typie „suchego

muru”, o czym może świadczyć brak jakie-

gokolwiek materiału wiążącego (np. gliny).

Jedynym elementem, który mógł stabili-

zować konstrukcję były belki. Pomiędzy

kamieniami odkryto bowiem znaczną

ilość przepalonych fragmentów drewna.

Obserwacja kierunku włókien fragmen-

tów wykazała poprzeczny układ w stosun-

ku do osi wału. Na tej podstawie ślady te

zinterpretowano jako pozostałości belek

konstrukcji rusztowej zakotwiczonych w

kamiennym murze.

Drugi z elementów wału odkryty w

efekcie omawianych badań to konstrukcja

drewniana (Ryc. 8). Drewno nosiło ślady

silnego przepalenia, co może wskazywać

na przyczynę zniszczenia umocnień. W

określeniu formy konstrukcji drewnianej

pomogła obserwacja zalegania poszcze-

gólnych, lepiej zachowanych belek. Jedne

leżały zgodnie z kierunkiem przebiegu li-

nii wału, podczas gdy inne zalegały w kie-

runku do niego poprzecznym, krzyżując

się w wielu miejscach. Podczas określa-

nia składu taksonomicznego zbioru prób

drewna z umocnień dendrolog również

stwierdził krzyżowanie się włókien w po-

szczególnych fragmentach (inf. ustna au-

tora analizy dra T. Stępnika). W przypad-

ku takiego układu belek można brać pod

uwagę dwa typy konstrukcji stosowanych

w budownictwie kręgu kultur pól po-

pielnicowych: konstrukcję rusztową oraz

skrzyniową.

W przypadku omawianej osady zwraca

szczególnie uwagę fakt zalegania belek w

bardzo dużej bliskości. Pozycja poszcze-

gólnych fragmentów drewna wskazywała,

iż nie tworzyły one pierwotnie konstrukcji

z pustą przestrzenią wewnątrz. W trakcie

eksploracji nie udało się również uchwy-

cić żadnego materiału (np. kamieni), któ-

re mogłyby wypełniać ewentualne skrzy-

nie. Miejsca krzyżowania belek nie nosiły

ponadto widocznych śladów obróbki. Nie

odkryto również elementów, które stabili-

zowałyby konstrukcję (szczegóły konstruk-

cji skrzyniowych por. N-

H 1963, 84 ﬀ.). Mimo niewielkiej

odsłoniętej powierzchni konstrukcji wyda-

je się, że charakter odkrytych elementów

drewnianych nie odpowiada typowi wału

skrzyniowego. Zwarty sposób zalegania

belek, prostopadłe położenie względem

siebie oraz charakterystyczny układ „war-

stwowy” zdaje się raczej wskazywać na for-

m ę k on s t r u kc ji r u s zt o we j (N-

H 1963, 88; H 1969,

66 ﬀ.). Konstrukcja tego typu składała się

z warstw bierwion lub pni układanych

przemiennie wzdłuż i w poprzek osi wału.

Przestrzeń między nimi mogła wypełniać

z ie mi a . Wa ł y w o ma wi a ny m t y p ie st aw ia no

na różnie przygotowanych fundamentach,

bądź bezpośrednio na gruncie. Do budowy

wału rusztowego nie stosowano z regu-

ły pionowych elementów stabilizujących,

rolę taką spełniała czasem ziemna rampa

(H 1969, 67). W opisywanym

przypadku mógł to być kamienny mur, w

którym zakotwiczono konstrukcję ruszto-

wą. Hipotezę istnienia tego typu konstruk-

cji wzmacnia fakt użycia podobnej tech-

niki przy wznoszeniu części umocnień w

ich południowym odcinku (por. odcinek

badany w roku 1993).

Reasumując, w świetle zgromadzonych

informacji wysunąć można następujące

wnioski:

osada otoczona była wałem pierścienio-

wym

wał posiadał zróżnicowaną konstrukcję

na poszczególnych przebadanych wy-

kopaliskowo odcinkach

umocnienia miały znaczne rozmiary w

stosunku do areału osady

prawdopodobnie w południowej części

osady istniała odcinkowa fosa.

palisady (w przypadku użycia konstrukcji

plecionkowej odległość między słupami

mogła być znaczna (por. M 2004,

133 Ryc. 78).

Odcinek wału badany w roku 2005

M. Jaeger | Untersuchungen zu Pudliszki 5 807

er”, worauf das Fehlen jeglichen Bindema-

terials z. B. Lehm hindeutet. Das einzige

Element, welches stabilisierende Funkti-

on hätte, wären die Balken. Zwischen den

Steinen fand sich zudem eine hohe Anzahl

von verbrannten Holzresten. Eine genaue

Beobachtung der Holzfasern zeigte, dass

die Balken in waagerechter Position zur

Wallachse lagen. Auf dieser Grundlage

können die Spuren als Überreste der Bal-

ken einer äußeren Stützkonstruktion, die

in der Steinmauer verankert war, gedeutet

werden.

Das zweite Konstruktionselement, das

im Verlauf der Untersuchungen zutage

trat, war eine Holzkonstruktion (Abb. 8).

Das Holz wies Spuren von starker Verbren-

nung auf, was einen Hinweis auf die Zer-

störungsursache der Befestigungen liefert.

Für die Bestimmung der Konstruktions-

form erwies sich die Beobachtung zur Lage

der besser erhaltenen Balken als wichtig.

Einige von ihnen lagen parallel zur Ver-

laufslinie des Walls, wohingegen andere

in die entgegengesetzte Richtung deuteten

und sich untereinander <