(PDF) DİCLE ÜNİVERSİTESİ KAMPÜS ALANININ JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİNDE MORFOMETRİK ANALİZLER (Morphometric Analysis of Dicle Universty campus Area for Determining Geomorphological features)

48

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

DİCLE ÜNİVERSİTESİ KAMPÜS ALANININ JEOMORFOLOJİK

ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİNDE MORFOMETRİK ANALİZLER

Morphometric Analysis of Dicle Universty campus Area for Determining

Geomorphological features

Ahmet YILDIRIM**

Sabri KARADOĞAN***

Özet

Jeomorfoloji çalışmalarında morfometrik analizler önemli ipuçları verir. Bir alanın jeomorfolojik

gelişimi ve topoğrafik karakterine ilişkin faktörlerin aydınlatılması açısından bu gereklidir. GIS teknolojisi ve

sayısal haritalarla birlikte bu analizler çok daha kolay bir şekilde yapılabilir hale gelmiştir. Bunların

başlıcaları hipsometri (alan/yükseklik) analizleri (HI); enine profil analizleri, ve vadi tabanı genişliğinin vadi

yüksekliğine oranı (Vf indeksi) hesaplamaları, bakı ve eğim analizleri, vadi yoğunluğu ve yükselti frekans

analizleri, Nisbi Rölyef (Relative Relief) analizleridir.

Bu çalışmada Dicle Üniversitesi Kampus planlama ve bilgi sistemlerine ve topoğrafik verilere altlık

olmak üzere kampus alanının sayısal haritalarla GIS ortamında morfometrik saha anlizleri yapılmış ve

yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Dicle Üniversitesi, Dicle nehri, Jeomorfik indis, Morfometrik Analiz

Abstract

Morphometric Analyses give important clues in geomorphologic studies. It is necessary in terms of

illuminating the factors related to morphological evolution and topographical character of a field. Via GIS

technology and Digital maps these analyses are carried out far easier.

The main of them are hypsometric curve analysis, Horizontal cross sections and ratio of valley-floor

width to valley height Slope and aspect analyses, valley intensity and frequency of elevation analysis and

Relative Relief analysis).

In this study the mophometric field analyses of the campus in the GIS environment with numerical

maps were done and commented in order that they will be the footing to the Dicle University Campus planning,

information systems and topographical data.

Key words: Dicle Universty, Tigris River, Geomorphic Indices, Morphometric Analyses

 Bu çalışma DÜBAP tarafından desteklenen “06-Ef-32” nolu ve “Dicle Üniversitesi Kampus Bilgi Sistemi” adlı projenin bir

bölümünü oluşturmaktadır

** Dicle Üniversitesi Eğitim Fak. ayildirim@dicle.edu.tr

*** Dicle Üniversitesi Eğitim Fak. skaradogan@dicle.edu.tr

49

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Giriş

Morfometrik analizlerin jeomorfoloji çalışmalarında önemli yeri vardır. Bir bölgenin

jeomorfolojisinde etkisi olan süreçlerin aydınlatılmasında bu yöntemler önemli ipuçları verir.

Morfometri olarak tanımlanan bu yöntem, jeomorfolojik elemanlara ait bilgilerin

sayısal olarak bölgeye ait yükseklik değerlerinden (SYM-Sayısal Yükseklik Modeli)

çıkarılması ve analiziyle gerçekleştirilir. Morfometri yardımıyla elde edilen bu veriler

inceleme alanındaki gerek drenajın evrimi, gerekse bu evrim üzerindeki yapısal/litolojik

kontrolün derecesi, dağılımı ve karakteri üzerine tutarlı ve hızlı bilgi edinilmesini

sağlayabilmektedir (Keller ve Pinter, 1996).

Bu çalışmada üzerinde Dicle üniversitesi kampus alanın da yer aldığı Diyarbakır kenti

doğusunda yer alan Dicle vadisi ve çevresinin jeomorfolojik özelliklerinin ortaya çıkmasında

etkili olan jeolojik-litolojik faktörler yanında henüz literatüre geçmemiş olan vadinin

oluşumunda etkili olan oalsı faylar da kanıtlanmış olacaktır. Zira tektonik aktivitenin drenaj

sistemleri üzerine etkileri, jeomorfik indislerle yapılan modellemeler ve morfometrik

yaklaşımlar kullanılarak açıklanabilmektedir. Bu amaçla bir drenaj havzası içinde

topografyaya ait ölçülebilir parametreler (boyut-yükselti ve eğim), topografya haritaları ve

hava fotoğrafları üzerinden ele alınarak üretilen sayısal verilerden bir sahanın tektonikten

etkilenme derecesi ortaya çıkarılabilir. Sayısal ham veri oluşturma aşamasında sayısal arazi

modellemesi (Digital Elevation Model - DEM) yöntemini izlemek, verilerin hassasiyeti

açısından fayda sağlamaktadır. Nitekim coğrafi koordinatları belirlenmiş ve amaca göre belli

kontur aralıklarıyla sayısallaştırılmış bir sahanın morfometrik özelliklerinin çalışılması daha

doğru sonuçlar vermektedir (Erginal ve Cürebal, 2007).

Tektonik ve yerşekli gelişimi, dolayısıyla jeomorfolojik süreçler arasındaki ilişkileri

ortaya çıkarak bu tür çalışmalar Tektonik Jeomorfoloji çalışmaları içinde değerlendirilir ve

aktif tektonik araştırmalarda sıklıkla kullanılmaktadır (Mayer, 1986; Keller, 1986; Tarı ve

Tüysüz, 2008).

Hiç kuşku yok ki bu çalışma sahanın jeomorfolojik gelişimin aydınlatılmasında ve

arazi kullanımı planlamalarına yarar getirecektir.

50

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

İncelemeye Konu olan Dicle Üniversitesi kampus alanı, Güneydoğu Anadolu

Bölgesinin Dicle Bölümünde, Karacadağ kütlesinin doğusunda, bazalt platosunun Dicle nehri

tarafından kesintiye uğradığı yaklaşık 650 metrelerde kurulmuş olan Diyarbakır kentinin

batısında gelişmiş Dicle vadisinin doğu yamaçlarını kapsamaktadır (Şekil 1). Dicle nehri

burada geniş tabanlı bir taşkın yatağı niteliğindeki mecrasında yer yer örgü, yer yer

menderesler yaparak akar. Vadi asimetrik bir yapıya sahip olup, batı yamaçları bazalt

kornişlidir. Kornişli ve hafif eğimli bazalt platonun üzerinde Diyarbakır kenti kurulmuştur.

Vadinin doğu yamaçları ise Dicle Üniversitesi kampüs alanıdır. Bu alan büyük bir çoğunlukla

nehrin sekilerini oluşturan Kuvaterner yaşlı alüvyonlar ile Pliyosen yaşlı marnlı (Killi-kireçli)

bir yapıya sahip olup, Dicle nehrine bol miktarda sedimantasyon getirmektedir.

Her ne kadar kentin güney ve batı kesimi Dicle vadisi tarafından kesintiye uğrasa da,

nehrin doğu kesiminde üniversite kampüsünün kurulmuş olduğu geniş alan, kentin gelişme

yönünün kuzey ve batıya olmasının nedenlerinden biri olarak sayılabilir.

Diyarbakır kentinin kuruluş yeri seçiminde birçok önemli faktör yanında savunmaya

elverişli bir konum etkilidir. Bunun yanında akan bir akarsuya yakınlık ve sulu tarım

imkanları yanında zengin yer altı suyunun varlığı ve ulaşım gibi elverişli imkanlar da kentin

kuruluşunda etkili olan önemli faktörlerdendir. Bilindiği gibi Üniversite yerleşkeleri de adeta

küçük ve gelişmeye açık birer kent örneğidir. Bu yönüyle uzun kuruluş yerlerinin arazi

potansiyelinin bilinip uzun dönemli gelişim planlarının ve gelişme stratejilerini belirlenmesi

gerekmektedir. Bu bağlamda bilinmesi gereken kuruluş yerinin jeomorfolojik özellikleridir.

Dicle nehri ve bağlı kollarının yoğun aşındırma ve biriktirme faaliyetlerinden dolayı Dicle

üniversitesi kampüsünün bulunduğu alan, nehrin batı yamaçlarının aksine morfolojik açıdan

oldukça zengin ve girift özellikler gösterir. Bu açıdan yerleşkenin arazi kullanımı potansiyeli

açısından değerlendirilmesi ve planlamasının yapılabilmesi için sahanın öncelikle

jeomorfolojik karakterinin belirlenmesi gerekmektedir. Jeomorfolojik değerlendirmelere ve

elde edilecek bulgulara destek olması açısından morfometrik analizler büyük önem

taşımaktadır. Bugün Modern bilgisayar teknolojinin ve sayısal harita üretiminin sunduğu

imkanlarla birçok morfometrik analiz kolaylıkla yapılmaktadır. Bu çalışmada Dicle

Üniversitesi kampüs alanı ve yakın çevresinin jeomorfolojik özelliklerini açıklanmasında

yararı olacak morfometrik analizler yapılmış ve elde edilen bulgular değerlendirilmiştir.

51

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Batman Ç.

Dicle N.

KARACADAĞ

SURİYE

DİYARBAKIR

İNCELEME ALANI

40

0 20

Dicle Ünivers itesi

Dicle Üniversi tesi

Dicle Ünivers itesi

Dicle Üniversi tesi

Midyat

Omerli

Savur

Mazidagi

Derik

Viransehir

Kiziltepe

Cinar

Bism il

Hazro

Silvan

Kocakoy

Hani

Dicle

Ergani

Cermi k

Cermik

Cungus

Maden

Alacakaya

Aricak

Lice

Kulp

Besiri

Kovancilar

Siverek

BATMAN

MARDIN

ELAZIG

Şekil : 1. İnceleme Alanının Lokasyon Haritası

Materyal ve yöntem

Bu çalışmada inceleme alanına ait sayısal yükseklik modelleri yorumlanmış,

morfolojik indeksler ve morfometrik analizler ile sahanın jeomorfolojik şekillenmesinde rol

oynayan faktörler araştırılmıştır. Sayısal yükseklik verileri, Harita Genel Komutanlığı

1/25000 ölçekli toopoğrafya haritalarının sayısallaştırılması ve grid verisine dönüştürülmesi

sonucu elde edilmiştir. Ayrıca sayısal kent planları ve uydu görüntülerinden faydalanılmıştır.

Gridler US Hayford 1910 Datum N-UTM 35 projeksiyonunda üretilmiştir. Bu çalışmada veri

üretim, işleme ve tematik harita üretimi için birçok yazılım kullanılmıştır. Bunlar; Er Mapper

6.4, ArcGIS 9 ve Mapinfo Professional 8.0 Global Mapper 6 ve Vertical Mapper2.1 ’dir.

Oluştırulan katman ve altlıklar ve veritabanı ile birçok tematik harita üretilmiş ve analizler

yapılmıştır. Yapılan analizler sırasıyla; hipsometri (alan/yükseklik) analizleri (HI); enine

profil analizleri, ve vadi tabanı genişliğinin vadi yüksekliğine oranı (Vf indeksi)

hesaplamaları, bakı ve eğim analizleri, vadi yoğunluğu ve yükselti frekans analizleri, Nisbi

Rölyef (Relative Relief) analizleridir.

52

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Hipsografik (Yükseklik katmanları) Analizler

Yeryüzündeki herhangi bir yerin deniz seviyesinden itibaren mevcut yüksekliği o

yerin bütün coğrafi şartlarının oluşumunda etkilidir. Herhangi bir sahanın yüksekliği o

sahanın bütün coğrafi olaylarını (iklim, morfoloji, tektonizma, ulaşım, nüfus, yerleşme,

turizm, v.b.) sahadaki tüm beşeri ve ekonomik faaliyetleri etkilemektedir.

Yükseklik kuşakları veya katmanları analizleri, bir coğrafi bölgeyi oluşturan

topografyanın deniz yüzeyinden olan yükseklik değişimlerinin incelenmesi, periyodik

aralıklarla yükseklik değişimlerinin saptanması, ortalama yüksekliklerin bulunarak, bulunan

değerlerin nedenlerinin bilimsel veriler kapsamında analiz edilmesidir.

Bir arazi yüzeyinin yüksekliğinden söz edildiğinde bu kavram tek başına fazla bir

anlam ifade etmeyebilir, ancak yüksekliğin nedenleri ve sonuçları incelendiği görülecektir ki

söz konusu arazi yüzeyinin oluşumu ve gelişiminde yükseklik son derece önemlidir. Ayrıca

yükselti faktörüne bağlı olarak coğrafi peyzaj bir yerden diğerine değişiklik gösterir. Şöyle ki,

farklı yükselti ve bakı şartları yükseltiye bağlı olarak farklı özellikte toprak kuşakları

oluşturur. Suyun drene olmadığı, yani birikmeye uğramadığı alanlarda toprak oluşumunda

gleyleşme olayı baskın duruma geçer. Yükselti ve bakı şartlarının sık sık değiştiği engebeli

dağlık alanlarda farklı toprak tipleri yatay ve dikey mesafelerde bulunur. Bu nedenle toprak

oluşumunda yükselti kuşakları önemli rol oynar.

Bitki tür ve topluluklarının yayılısı üzerinde de yükselti kuşaklarının dağılışı son

derece etkili olur. Yükseltiyle birlikte bakı ve eğim şartlarının da sık sık değişmesi çok farklı

ortam şartlarının oluşmasına ve bu yüzden de farklı bitki topluluklarının yatay ve dikey olarak

sık sık değişmesine neden olur. Yüksekliğin artmasına bağlı olarak havadaki su buharı,

sıcaklık gittikçe azalır ve belli bir yükseklikten sonra yağışta düşer ve günlük sıcaklık

değişmeleri de artar.

Dicle Üniversitesi kampüs alanı içinde çok farklı değişimlerin söz konusu olabileceği

bir yükselti değişimi yoktur ancak, Türkiye’nin diğer Üniversite kampüs alanlarıyla

kıyaslandığında kısa mesafe içinde yükselti değişiminin gözlendiği görülür. Kampus alanında

en alçak izhips değeri 580 m, en yüksek izohips değeri ise 750 metredir. Yani en alçak nokta

ile en yüksek nokta arasında 170 metre bir yükselti farkı mevcuttur. Diğer ortam koşulları

53

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

dikkate alındığında (Bakı, topoğrafya, eğim) yükselti dikkate alınması gereken ve

planlamalarda, yer seçiminde göz önünde bulundurulması gereken bir unsurdur.

Dicle Üniversitesi kampus alanına ait 10 metre ekuidistanslı topoğrafya haritasından

hipsoğrafik tematik harita üretilmiş (Şekil 2) ve sonuçlar bir diyagramla gösterilmiştir.

çizgisel izohips eğrileri alana dönüştürülerek her aralığın alanı hesaplanmıştır. Tablo 1 ve

Grafik 1’de görüleceği üzere kampus alanında en hakim yükselti aralığını 610-660 arasındaki

yükselti kuşağı, daha yüksekte ise 720-730 metre yükselti aralığı oluşturmaktadır. Ağırlıklı

yükselti değişiminin dikkate alındığı hipsoğrafik haritada yükselti aralıkları 40 metrede bir

alınmış ve dört zon oluşturulmuştur.

Bugün kampusün fiziki mekan yerleşimi için tercih edilen yükselti aralığı 620-650

metredir. Ancak göz ardı edilen bir diğer önemli yükselti kuşağı 660-670 metre kuşağıdır.

Zira hem zemin yapısı hem de aşınma süreçleri ve erozyon riski dikkate alındığında çokça

tercih edilen 620-650 metre yükseltileri bir çok yerde problemler içermektedir.

54

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Savaş Tepe

Çevlik

Düzlüğü

Kırklar T.

Bağıvar (Kabi)

yayıklı

Düzlüğü

Suriçi

Kozan D.

Yeniköy (hrb)

Tanoğlu

Key D.

707

Karabaş D.

Akoluk Mh.

Kabasakal

Kabaklı Göleti

Gedik T.

Kurşaklı T.

Karabaş

Yiğitçav uş

0

kilometre

2

1

Yükselti aralıkları ve kapladıkları alanlar (metrekare)

4,814,800 (580-620)

4,975,000 (620-660)

5,990,230 (660-700)

9,395,000 (700-750)

Şekil : 2. Dicle Üniversitesi kampus alanının 40 metrede bir geçirilmiş yükselti basamakları

haritası ve kapladıkları alanlar

55

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Tablo:1 Dicle Üniversitesi kampüs alanının yükselti aralıkları

ve kapsadıkları alanlar

Yükselti

Aralıkları (m) Alan (m2)

Toplam Alana

Oranı (%)

570-580 28.910

0.11

580-590 63.920

0.25

590-600 140.900

0.56

600-610 750.500

2.98

610-620 2.185.000

8.68

620-630 2.821.000

11.21

630-640 2.881.000

14.44

640-650 2.842.000

11.29

650-660 2.539.000

10.09

660-670 1.133.000

4.50

670-680 1.397.000

5.55

680-690 1.303.000

5.18

690-700 1.215.000

4.83

700-710 1.060.000

4.21

710-720 1.256.000

4.99

720-730 2.331.000

9.56

730-740 1.193.000

4.74

740-750 34.800

0.14

Toplam 25.175.030

56

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

0

500.000

1.000.000

1.500.000

2.000.000

2.500.000

3.000.000

3.500.000

570-580

580-590

590-600

600-610

610-620

620-630

630-640

640-650

650-660

660-670

670-680

680-690

690-700

700-710

710-720

720-730

730-740

740-750

Yükselti Basamakları

Alan m2

Grafik : 1. Dicle Üniversitesi kampüs alanının hipsografik diyagramı

Profil Analizleri

Topoğrafyanın karakterini ortaya koymak için yapılacak analiz yöntemlerinden biri

belki de en önemlisi profil analizleridir. Bu amaçla incelenecek alanın değişik rölyef

özelliklerini yansıtacak amaca uygun ve metotlarla profiller çıkarılır.

Profil, dikey bir düzlemin topoğrafya yüzeyi ile kesiştiği noktalardan geçen ufuk hattı

olarak tarif edilebilir. Topoğrafya yüzeyinin özelliklerini tespit etmek ve kartoğrafik olarak

kanıtlamak amacıyla boyuna ve enine profiller çıkarılır. Boyuna (lonjitudinal) profiller,

topoğrafyadaki yerşekillerinin hakim uzanışı yönünde çizilecek bir hat boyunca çıkarılır ve

genellikle arazinin yarılma derecesini verir. Buna karşılık topoğrafyadaki yerşekillerinin genel

uzanışına dik ve bu şekilleri kesen hatlar boyunca alınacak enine profiller topoğrafyadaki

eğim kırıklıkları, gençleşme ve tektonik kırık hatları, aşınım yüzeylerinin ve seki sistemlerinin

sınıflandırılması gibi bir çok konuda önemli ipuçları verirler. Ayrıca önemli akarsu vadileri

boyunca vadinin uzanışına dik alınacak enine profiller, vadi yamaçlarındaki bakışıklılık, eğim

şartları, taraçalar gibi birçok topoğrafik özelliğin açıklanmasında yardımcı olur.

Topoğrafyanın şeklini veya karakterini doğru tespit etmek için uygun hatlarla profiller

çıkarmak ve arazide elde edilen bulguların profil analizleriyle de desteklenmesi gerekir

57

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

(Bilgin, 1983, sf: 76). Bunun yanı sıra profillere yönelik olarak çeşitli morfometrik indisler

kullanılabilir. Bu çalışmada Dicle vadisinin kampus alanının ilgilendiren farklı yapı ve

morfolojideki çeşitli yerlerinden 6 enine profil çıkartılmış ve “vadi tabanı genişliği-vadi

yüksekliği oranı” indeksi olan Vf=2.Vfw / [(Eld-Esc) + (Erd-Esc)] formülü (Bull, 1977, Bull ve

McFadden, 1977; Bull, 1978) uygulanmış ve tektoniğin yamaç profili üzerindeki etkisi

araştırılmıştır. İndis formülü ve hesaplama parametreleri Şekil 3’ta gösterilmektedir. Yüksek

Vf değerleri düşük yükselme (uplift) oranını ve dolayısıyla yamaç işlenmesini gösterirken,

düşük Vf değerleri tektonik yükselme paralelinde kuvvetle kazılan vadileri karakterize

etmektedir. Dicle nehrinin kampüsün kuzey bölümüne karşılık gelen kesiminde ve güneyde

Hevsel bahçelerinin olduğu kesimde yüksek VF değerleri akarsuyun şiddetle yana aşınım

gösterdiğini ve güçlü yarıntı-aşınma riskini ortaya çıkarmaktadır. Vf değerinin düşük olduğu

fiskaya ve Kırklar dağı doğusunda akarsu aşındırması daha çok derine doğrudur, dolayısıyla

tektonik hatların varlığına kuşkuyla bakılmalıdır.

Şekil :3. Dicle Vadisinde “V” Profil Oranı.

Eğim Analizleri

Jeomorfolojik araştırmalarda topoğrafyanın gösterdiği eğim şartlarının incelenmesi

önemli bir yere sahiptir. Rölyefin gelişimi yamaç eğimlerinin derecesine göre değişiklik

58

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

gösterir, ya da eğim şartları morfolojik süreçte belli şartların etkisine bağlı olarak geliştiği için

önemli ipuçları verir. Topoğrafyada farklı dönemlere ait aşınım dönemlerinin ayırt edilmesi,

epirojenik çarpılmaların ortaya konması, pedojenez sürecinin araştırılmasında ve bir alanın

morfolojik karakterinin ortaya konmasında eğim analizleri önemli yer tutar. Bu analizler

sayesinde taraçaların oluşumu ve korelasyonu gibi karışık bazı problemlerin çözümü mümkün

olur. Geniş alanlı aşınım yüzeylerinin eğim şartlarının tespitinde de yüzeyi yarmış olan vadi

oluşumu göz ardı edilmesi ve yüzeyin sürekliliği ile birlikte eğimi de incelenerek önemli

referanslar elde edilir. Bunun dışında eğim analizleri uygulamalı jeomorfoloji çalışmalarında,

değişik amaçlı arazi planlamalarında kent ve ulaşım planlamasında da büyük öneme sahiptir.

İnceleme alanının eğim haritası incelendiğinde Dicle nehri vadi yamaçlarında ve Dicle

nehrine kavuşan vadilerde eğimin arttığı bunun dışında kampus alanın önemli bir bölümünde

eğimin % 0-5 aralığında olduğu gözlenir. nehir tabanından sekilere ve plato alanına geçişte ve

akarsu vadi yamaçlarında belirgin eğim artışı göze çarpar. En yüksek eğim değerleri (%20-30)

Kırklar dağı yamaçlarında görülmektedir (Şekil 4). Yüksek eğim değerlerinin görüldüğü

yamaçlarda genç fayların varlığı araştırılmalıdır.

59

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Çevlik

Düzlüğü

Kırklar T.

Savaş Tepe

Bağıvar (Kabi)

yayıklı

Düzlüğü

Suriçi

Kozan D.

Yeniköy (hrb)

Tanoğlu

Key D.

707

Karabaş D.

Akoluk Mh.

Kabasakal

Kabaklı Göleti

Gedik T.

Kurşaklı T.

Karabaş

Yiğitçav uş

0

kilometre

2

1

0 -5

5 - 10

10 - 20

20 - 30

Eğim %

Şekil : 4. Dicle Üniversitesi kampüs alanının eğim haritası

Bakı Analizleri

Jeomorfolojide bakı özellikleri ve bakı yönü hem yer şekillerinin oluşum süreci hem

de sonuçları açısından önemli bir faktördür. Bakı etkisi güneş radyasyonunu alma, hakim

rüzgar ve yağış getiren hava kütlelerine bakış açısından ayrışma erozyon ve yarılma gibi

60

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

olaylarda etkisini gösterir. Bitki örtüsü ve toprak oluşumu da bakı özelliklerine göre farklılık

gösterir. Ayrıca yerleşmelerin dağılışı tarımsal faaliyetlerinin çeşidi ve tarımsal ürün yetişme

ortamı optimizasyonu açısından bakı şartlarının önemli etkisi vardır. Bu nedenle hem yer

şekillerinin bir yerden diğerine değişen karakterinin incelenmesinde, hemde yerleşme ve diğer

etkinlikler gibi beşeri aktivitelerin dağılışı ile bakı şartları arasındaki ilşkinin kurulması

gerekir. Bu nedenle inceleme alanına ait bir bakı haritası oluşturulmuştur.

Oluşturulan grid dosyalarından yamaç cephelerinin hangi yöne baktığına ilişkin ( yön,

bakış, cephe) grid değerlerinden eğim yönü ve havza sırtlarını gösteren bir harita oluşturuldu

(Harita,). Yön gridinde 0 -sıfır- değeri kuzeyi (azimuth), 90 batıyı, 180 Güneyi, 270 doğuyu,

360 yine kuzeyi göstermektedir. Bu harita ile inceleme alanımıza ait diğer haritaların

çakıştırılması suretiyle bazı coğrafi olaylar (vadi yoğunluğu, erozyon, bitki örtüsü, yerleşme

vs) ile bakı şartları arasındaki ilişki rahatlıkla kurulabilecektir. Nehrin doğu yamacında olması

nedeniyle kampus alanında batıya ve güneye bakan yamaçların oranı en fazladır (Şekil 5). Bu

özellik kampüs alanının önemli bir bölümün yıl içinde güneşlenmeden azami derecede

faydalandığını göstermektedir. Zira bulunduğu yarıküre itibariyle ülkemizde yerleşmelerin

kuruluş yerinde özellikle güney ve güneybatı yamaçları daha çok tercih edilmektedir.

61

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Çevlik

Düzlüğü

Kırklar T.

Savaş Tepe

Bağıvar (Kabi)

yayıklı

Düzlüğü

Suriçi

Kozan D.

Yeniköy (hrb)

Tanoğlu

Key D.

707

Karabaş D.

Akoluk Mh.

Kabasakal

Kabaklı Göleti

Gedik T.

Kurşaklı T.

Karabaş

Yiğitçav uş

0

kilometre

2

1

BATI

DOĞU

KUZEY

GÜNEY

Şekil : 5. Dicle Üniversitesi kampüs alanının bakı haritası

Vadi Yoğunluğu Analizleri

Vadi yoğunluğu, birim alana karşılık gelen vadi uzunluğu anlamına gelmektedir. Vadi

yoğunluğu haritası, inceleme alanının her 1 km2 sinde yer alan vadilerin metre cinsinden

uzunlukları bulunarak yapılmıştır. İnceleme alanının topoğrafya haritası 1’er km uzunluğunda

62

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

karelere bölünerek grid katmanı oluşturulmuştur. Alanın büyüklüğü ve parçalanma derecesi

göz önüne alındığında en ideal birim alan büyüklüğü 15 km2 dir. Daha küçük birim alanı çok

az ve monoton bir vadi yoğunluğu verecektir. Daha büyük bir birim alan ölçeğinin ise çok

yoğun ve biribirine yakın yoğunluk değerlerini vereceği düşünülmüştür. Daha sonra her kare

içine isabet eden vadi uzunlukları ölçülmüş ve bulunan değerler ait oldukları kareye yazılarak

vadi uzunluğu veritabanı oluşturulmuştur. Vadi uzunlukları ölçülürken sürekli ve geçici

akarsu vadilerinin tümü hesaplanmıştır. Ancak çok büyük değerler vereceğinden Dicle vadisi

ve örgülü mecralar göz ardı edilmiştir. Daha sonra değer sınıfları tespit edilerek vadi

yoğunluğu haritası oluşturulmuştur. Harita oluşturulurken farklı değer sınıfları ve

prezentasyon teknikleri denenerek vadi yoğunluğunun en fazla en kritik ve maksimum ve

minimum parçalanma gösteren alanlar ve deyim yerindeyse “kritik bölgeler” tespit edilmeye

çalışılmıştır (Şekil 6:).

İnceleme alanının özellikle doğu yarısı yani nehrin doğu yamaçlarına karşılık gelen

bölümler yoğun akarsu gelişimi ve aşındırması sonucu önemli ölçüde parçalanmıştır (Şekil 6).

Parçalanma derecesi, başka bir deyişle vadi yoğunluğu litoloji, eğim, ve yapısal özellikler

nedeniyle her yerde aynı değildir. Alanın bazı yerleri düşük yoğunluk değerleri gösterirken

bazı yerleri yüksek değerlere sahip bulunmaktadır. Zira kampus alanının güneyi, özellikle

kırklar dağı çevresi killi litolojinin yoğun olduğu, dolayısıyla yarıntı erozyonunun şiddetli

olduğu alanlardır. Nitekim Hevsel bahçelerinin güneyinde badlands topoğrafyası belirgindir

ve bu durum haritada erozyon şiddeti bakımından sıcak bir nokta oluşturmaktadır. Ayrıca

dikkati çeken diğer bir husus, eğim değerleriyle vadi yoğunlukları arasında bir paralellik

olmayışıdır. Bu durum nehrin doğu yakasında bazı yerlerde oldukça genç fay yamaçları

fikrini uyandırmaktadır. Batı yamaçlarda ise bazalt örtü koruyucu bir faktördür. Nitekim eğim

değerlerinin yüksek olduğu dağlık üzerindeki vadi yoğunluğunun havza tabanından daha

düşük olduğu gözlenmektedir. Bu durumun ortaya çıkmasında litoloji önemli bir faktördür.

63

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Çevlik

Düzlüğü

Kırklar T.

Savaş Tepe

Bağıvar (Kabi)

yayıklı

Düzlüğü

Suriçi

Kozan D.

Yeniköy (hrb)

Tanoğlu

Key D.

707

Karabaş D.

Akoluk Mh.

Kabasakal

Kabak lı Göleti

Gedik T.

Kurşaklı T.

Karabaş

Yiğit çav uş

0

kilomet re

2

1

1590 m

2810 m

1080 m

550 m

0 m

Kilometre kareye düşen vadi (yarıntı) uzunluğu

Şekil : 6. Dicle Üniversitesi kampüs alanının vadi ve yarıntı yoğunluğu haritası

Yükselti Frekansı Analizleri

Jeomorfolojik incelemelerde aşınım yüzeylerini tespit etmek ve bu yüzeyler arasındaki

yükselti ilişkilerini karşılaştırmak ve değerlendirmek amacıyla uygulanan bir analiz

64

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

metodudur. Zira bazı yükselti değerleri topoğrafyada sıklıkla tekrar eder. Bu tekrarlar aşınım

yüzeylerinin uzandığı yükselti değerlerini işaret eder.

Yükselti frekansı analizleri önce harita üzerinde uygulanır ve daha sonra bir grafik

veya frekans eğrisine dönüştürülür. Yükselti frekansı metodu iki şekilde uygulanır; birinci

metotta belirli yükselti kademeleri arasına rastlayan tepe ve zirveler sayılarak bunların sayısı

bir tablo şeklinde tespit edilir. Daha sonra yükselti frekansı grafiğinde yüzde değerlerine göre

yerlerine konarak bir eğri ile birleştirilir. Böylece daha fazla frekansa sahip yükseltilerin bir

aşınım yüzeyini parçalanarak tepe haline geldiği ya da zirveler şeklinde korunduğu anlaşılır.

(Bilgin, 1984).

Yükselti frekansı analizi metodunda haritadaki ilgili alan eşit büyüklükte gridlere

bölünür ve sadece tepe ve zirveler değil de bütün alan dikkate alınmış olur. Sırasıyla her grid

birimindeki en yüksek tepe veya zirvenin yükseltisi tespit edilir. İlgili grid alanında tepe veya

zirve yoksa en yüksek izohips değeri alınır. Sonuç haritada olduğu gibi tablo veya histoğram

ile de gösterilebilir. Bu ikinci metot inceleme alanımıza uygulanmış ve sonuçları harita ve

frekans diyagramıyla gösterilmiştir (Harita:9, Grafik:5).

Yükselti Frekansı haritasında ve yükselti frekansı grafiğinde görüldüğü gibi inceleme

alanımızda 660-680 yükselti aralığı sahada en büyük yükselti grubunu oluşturmaktadır

(Grafik 2). Bunu 700-710 m izlemektedir. Bu yükseltiler sahadaki yüksek seki ve plato

düzlüklerini temsil etmektedir. Bunları izleyen 640-650 metre yükseltileri ise yine yüksek

seki sistemlerine ait ve daha güneyde olup çeşitli faktörler nedeniyle yükselti kaybetmişlerdir.

600-620 metre aralığı ise Dicle nehri ile eğimli yamaçlar arasında tarla tarımı amaçlı

kullanılan alçak sekilere aittir. Yükseltilerin doğal kırılma eşikleri yöntemiyle hazırlanmış ve

yükselti aralıklarının 5 grupta toplandığı yükselti frekansı haritasında dikkati çeken husus,

yükseltinin kuzeydoğudan güneybatıya tedricen azaldığı ve Dicle nehri vadisinin uzanış

etkisini bir yana, kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu tektonik hatların ortaya çıkışıdır (Şekil 7).

65

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Savaş Tepe

Çevlik

Düzlüğü

Kırklar T.

Bağıvar (Kabi)

yayıklı

Düzlüğü

Suriçi

Kozan D.

Yeniköy (hrb)

Tanoğlu

Key D.

707

Karabaş D.

Akoluk Mh.

Kabasakal

Kabak lı Göleti

Gedik T.

Kurşaklı T.

Karabaş

Yiğit çav uş

0

kilomet re

2

1

Şekil : 7. Şekil: Grid hücreleri içinde en yüksek noktaların Doğal kırılma metoduyla 5 gruba

ayrılmış dağılımını gösteren yükselti frekans haritası

700 - 750 (22)

680 - 700 (17)

660 - 680 (26)

630 - 660 (16)

590 - 630 (9)

66

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

600

610

620

630

640

650

660

670

680

690

700

710

720

730

740

0 5 10 15

Grafik:2 Yükseltiler ve birim alan içinde tekrarlanma sayılarını gösteren frekans grafiği

Nisbi Rölyef (Relative Relief) Analizleri

Bu metotla topoğrafyada herhangi bir yerde bulunan “rölyef amplitüdü” yani en alçak

nokta ile en yüksek nokta arasındaki yükselti farkı esas alınır. Bu analiz metoduyla bir

alandaki yarılma derecesi, sıklığı ve dağılışı tespit edilebilir. Bu amaçla inceleme alanımızda

kenarları 1’er km olan grid sistemi içinde her hücrede en yüksek ve en alçak topoğrafik

yükselti değerleri tespit edilerek aralarındaki fark bulundu ve ilgili grid hücresine veritabanı

olarak kaydedildi. Daha sonra aynı yarılma derecesine sahip alanların birleştirildiği bir

tematik harita üretildi (Şekil 8).

67

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Savaş Tepe

Çevlik

Düzlüğü

Kırklar T.

Bağıvar (Kabi)

yayıklı

Düzlüğü

Suriçi

Kozan D.

Yeniköy (hrb)

Tanoğlu

Key D.

707

Karabaş D.

Akoluk Mh.

Kabasakal

Kabak lı Göleti

Gedik T.

Kurşaklı T.

Karabaş

Yiğit çav uş

0

kilomet re

2

1

24.2 metre

89.7 metre

52.5 metre

35.4 metre

Kilometre karede yarılma miktarı

Şekil : 8. Dicle Üniversitesi kampüs alanının rölyef amplitüdü haritası

Doğal olarak rölyef amplitüdünün, diğer bir deyişle yarılma derecesinin en yüksek

olduğu alanlar, Dicle nehrinin hemen kenarındaki eğimli yamaçlardır. Bu alanlarda 90

metreye varan bir yükselti farkı mevcuttur. Kabaklı Göleti ve Gedik Tepe’den güneye

çekilecek bir hat boyunca rölyef amplitüdü oldukça düşüktür.

68

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

Sonuç

Morfometrik analizler ve jeomorfik indislerle yapılan analizler bir jeomorfoloji

çalışmasında etkin süreçleri açıklamakta önemli katkılar sağlar. Bu çalışmada Dicle

Üniversitesi kampüs bilgi sistemine altlık oluşturacak jeomorfoloji ve arazi kullanımı

haritalarına ve topoğrafik değerlendirmelere destek oluşturması amacıyla çeşitli harita ve

diyagramlar üretilmiş ve birtakım sonuçlara ulaşılmıştır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

Çevrenin ve bölgenin genel topoğrafik yapısı incelendiğinde Dicle Üniversitesi

kampüs alanında yükselti kuşakları kısa mesafe içinde değişmekte, rölyef amplitüdü tüm

kampus alanında 170 metreye varmaktadır.

Kampus alanında düşük eğime sahip alanlar ağırlıklı olmakla birlikte yüksek eğime

sahip alanlar da bulunmakta ve bu alanlara aktif tektonizma ve erozyon açısından kuşkuyla

yaklaşılmalıdır.

Kampus alanında güney ve batıya bakan yamaçlardan yoğunluktadır. Bu durum

yerleşme ve tarımsal aktiviteler açısından bir avantaj oluşturmaktadır.

Dicle Üniversitesi kampüsü Dicle nehrinin geniş tabanlı vadisinin bakışıksız doğu

yamaçlarını içine almaktadır. Dolayısıyla kampus alanı topoğrafyası ile Dicle nehrinin vadi

gelişimi arasında yakın ilişki mevcuttur. Kısa bir mesafe dahilinde, bazı kesimlerde akarsuyun

yana aşındırma eğilimi güçlü iken bazı kesimlerde derine kazma süreci hakimdir.

Vadi yoğunluğu ve rölyef analizleri de göstermektedir ki, kampüs alanın Dicle nehrine

bakan yüksek eğimli yamaçlarında erozyon, özellikle yarıntı erozyonu önemli bir problemdir.

Daha çok litolojik faktörlerin etkili olduğu bu durum yerleşme ve arazi kullanımı

planlamasında dikkat edilmesi gereken bir durumdur

69

T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ELEKTRONİK DERGİ

Sİ (DÜSBED)

ISSN :

1308

-

6219

NİSAN 2009

YIL-1 S.1

KAYNAKLAR

Bilgin, T., ,1983, Genel Kartoğrafya-I (2.baskı),İ.Ü.Edb.Fak.Yay.No:1898,İstanbul

Erginal, A. E., Cürebal, İ. (2007), Soldere Havzasının Jeomorfolojik Özelliklerine

Morfometrik Yaklaşım: Jeomorfik İndisler ile Bir Uygulama, Selçuk Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 17, s.203 - 210, Konya

Keller, E.A., 1986, Investigation of active tectonic: use of surfacial earth processes, Active

Tectonics studies in Geophysics (Eds R.E. Wallace). National Academic Press,

Washington, DC, 136-147.

Keller, E.A., and Pinter, N. 2002. Active Tectonics, 2nd edition, Upper Saddle River. New

Jersey, Prentice Hall, 362 p.

Mayer, L., 1986, Tectonic geomorphology of escarpments and mountain fronts, Active

Tectonics, Studies in Geophysics (Eds R.E. Wallace). National Academy Press,

Washington, DC, 125–135.

Tarı, U., Tüysüz, O., 2008, İzmit Körfezi ve Çevresinin Morfotektoniği, İTÜ Mühendislik

Dergisi, Cilt:7, Sayı:1, 17-28, Şubat 2008

DİCLE ÜNİVERSİTESİ KAMPÜS ALANININ JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİNDE MORFOMETRİK ANALİZLER (Morphometric Analysis of Dicle Universty campus Area for Determining Geomorphological features)

Abstract

Recommended publications

Análise morfométrica de bacias hidrográficas como suporte a definição e elaboração de indicadores pa...

Derivation of Geomorphology-based IUH Using GIS-supported GIUH Model for the Barak River Basin

Morphometrical features of Vis Island

Geomorphometrical Mapping of Relief-Dissection Using GIS