Effect van vier tabaksbeleidsscenario's op het percentage rokers en het aantal tabaksdoden in Nederland. Resultaten van het SimSmoke simulatiemodel

Full text

Effect van vier tabaksbeleidsscenario’s op het percentage
rokers en het aantal tabaksdoden in Nederland.
Resultaten van het SimSmoke simulatiemodel
Gera E. Nagelhout (STIVORO en Universiteit Maastricht)
Marc C. Willemsen (STIVORO en Universiteit Maastricht)
© STIVORO voor een rookvrije toekomst
Den Haag, 2011

2
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Inleiding 4
Methode 5
Resultaten 7
Percentage rokers 7
Aantal tabaksdoden 8
Discussie 9
Conclusie 9
Kanttekeningen 9
Aanbevelingen 10
Referenties 11

3
Samenvatting
In 2012 worden massamediale stoppen-met-rokencampagnes en vergoeding van
farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken gestopt. Resultaten van het
SimSmoke simulatiemodel laten zien dat deze beleidswijziging ertoe zal leiden dat
het percentage Nederlandse rokers op een kwart zal blijven steken. Er zullen dan tot
en met 2020 600 mensen meer sterven door roken in vergelijking met een scenario
waarin er wel regelmatig campagnes over roken zijn en er wel vergoeding is van
farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken. In dit rapport wordt ook
doorgerekend wat het zou opleveren in termen van daling van het percentage rokers
en het aantal sterfgevallen door roken als de overheid effectieve maatregelen invoert
die niet of nauwelijks geld kosten. Met dit scenario kan het percentage rokers dalen
naar 21% in 2020 en kunnen 4.000 levens gered worden ten opzichte van het
kabinetsbesluit om de vergoeding te beëindigen. Tot slot is nog een beleidsscenario
dat volledig conform het door Nederland geratificeerde (FCTC) kaderverdrag van de
Wereldgezondheidsorganisatie is. Dit beleid kan het percentage rokers doen dalen
naar 20% in 2020. Hiermee kunnen nog eens 1.400 levens extra gered worden ten
opzichte van het beleidspakket met maatregelen die niet of nauwelijks geld kosten.

4
Inleiding
Het roken van tabak kan onder andere longziektes, hartproblemen en kanker veroorzaken (U.S.
Department of Health and Human Services, 2010). Wereldwijd sterven jaarlijks meer dan 5 miljoen
mensen door roken (Wereldgezondheidsorganisatie, 2008). Ook meeroken (het inademen van de
tabaksrook van anderen) kan ziektes en vroegtijdige sterfte veroorzaken (Gezondheidsraad, 2003).
In 2003 is onder leiding van de Wereldgezondheidsorganisatie een wereldwijd verdrag opgesteld om
tabaksgebruik terug te dringen: het (FCTC) kaderverdrag inzake tabaksontmoediging
(Wereldgezondheidsorganisatie, 2003). Inmiddels is het kaderverdrag geratificeerd door meer dan 170
landen, waaronder Nederland. Na ratificatie zijn landen verplicht om maatregelen te nemen om
tabaksgebruik terug te dringen, zoals het verhogen van tabaksaccijnzen, het waarschuwen over de
gevaren van roken met campagnes en gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes en het
invoeren van volledig rookvrije werkplekken en publieke ruimtes.
In Nederland zijn de afgelopen decennia steeds minder mensen gaan roken. Terwijl in de jaren ’70
nog meer dan de helft van de Nederlanders rookte, rookt tegenwoordig ongeveer een kwart van de
mensen (STIVORO, 2011a). Na de invoering van de rookvrije werkplek in januari 2004, is het
percentage rokers gedaald van 30% naar 28% (Nagelhout, Willemsen, & De Vries, 2011). Daarna is
het percentage rokers jarenlang blijven hangen rond de 27-28%. Vanaf januari 2011 veranderde dit
toen de combinatie van farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken
vergoed werd door zorgverzekeraars. De vraag naar stopondersteuning nam dramatisch toe en het
percentage rokers daalde naar 24% (STIVORO, 2011b).
Terwijl het kaderverdrag vraagt om verdergaande tabaksbeleidsmaatregelen, heeft het huidige kabinet
juist besloten om maatregelen terug te draaien. Zo heeft men kleine cafés zonder personeel
uitgezonderd van de rookvrije horeca, worden er vanaf 2012 geen leefstijlcampagnes meer gevoerd
en zal farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken niet meer vergoed worden vanaf 2012.
Verder heeft het kabinet vooralsnog geen plannen om nieuwe tabaksbeleidsmaatregelen in te voeren,
hoewel de boetes voor roken in de horeca wel verdubbeld worden en het streven is om schoolpleinen
rookvrij te krijgen door middel van zelfregulering.
In dit rapport onderzoeken we wat het effect is van de huidige kabinetsplannen op het percentage
rokers en het aantal tabaksdoden in Nederland tot en met 2020. Tevens onderzoeken we hoeveel
tabaksdoden voorkomen zouden kunnen worden als een tabaksbeleid wordt geïmplementeerd dat
geheel conform het kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie is. Hiermee zou Nederland
volledig voldoen aan deze internationale verplichting. Omdat dit beleid waarschijnlijk minder realistisch
is in tijden van economische crisis, analyseren we ook een scenario waarbij alle maatregelen worden
ingevoerd die de overheid geen of nauwelijks geld kosten.

5
Methode
Het effect van de verschillende beleidsscenario's is onderzocht met behulp van SimSmoke, een
simulatiemodel dat in 1998 werd ontwikkeld door het team van Dr. David Levy van het Pacific Institute
for Research and Evaluation van de University of Baltimore om de effecten van tabaksbeleid in de
Verenigde Staten te modelleren. Sinds die tijd zijn er voor meer dan 35 landen modellen ontwikkeld,
waarmee voorspellingen van het percentage rokers en het aantal tabaksdoden gedaan worden. Het
Nederlandse SimSmoke-model is in 2011 ontwikkeld als onderdeel van het EU-gefinancierde project
'Pricing Policies and Control of Tobacco in Europe' (PPACTE) dat bestaat uit een team van
internationale experts.
In SimSmoke worden gegevens over de populatiesamenstelling en het tabaksbeleid in een land
gebruikt om veranderingen in het percentage rokers te modelleren. Op basis van deze veranderingen
wordt vervolgens het aantal tabaksdoden in een land geschat. Om een SimSmoke-model voor een
bepaald land te ontwikkelen, wordt zoveel mogelijk landspecifieke informatie gebruikt. Het gaat om
nationale statistische gegevens over geboorte en sterfte in een land, het aantal mensen dat begint
met roken, stopt met roken en weer terugvalt na het stoppen voor elke combinatie van leeftijdsgroep
en geslacht. Verder wordt precieze informatie over het huidige nationaal tabaksontmoedigingsbeleid
en de geschiedenis van het beleid ingevoerd in het model, alsmede informatie over nalevings- en
handhavingsniveaus. Het effect van beleid op het percentage rokers, tot slot, wordt bepaald op basis
van de internationale wetenschappelijke literatuur over de effecten van tabaksontmoedigingsbeleid,
inschattingen van internationale experts (als er niet voldoende literatuur is) en een iteratief proces van
modelvalidering. Het aantal tabaksdoden wordt berekend door uit te gaan van hoeveel procent van de
bevolking rookt en hoeveel meer kans een roker heeft om vroegtijdig te overlijden dan een niet-roker,
gebaseerd op geslachtsspecifieke relatieve risico’s uit de internationale literatuur. Meer informatie over
het SimSmoke model is te vinden in een artikel van Levy et al. (Levy, Chaloupka, Gitchell, Mendez, &
Warner, 2002).
Voor het Nederlandse SimSmoke-model zijn gegevens van 1996 tot en met 2010 gebruikt van het
Centraal Bureau voor de Statistiek, STIVORO (het Continu Onderzoek Rookgewoonten) en de
Wereldgezondheidsorganisatie. Meer informatie over het Nederlandse model is te vinden in het artikel
over SimSmoke Nederland (Nagelhout, Levy, Blackman, Currie, Clancy, & Willemsen, 2011).
Het SimSmoke model is in eerder onderzoek gebruikt om het effect te bepalen van
accijnsverhogingen (Levy, Cummings, & Hyland, 2000), rookverboden (Levy, Friend, & Polishchuk,
2001), campagnes (Levy & Friend, 2001), verkoopverboden gericht op jongeren (Levy, Friend, Holder,
& Carmona, 2001) en stoppen-met-rokenondersteuning (Levy & Friend, 2002).
Met SimSmoke kan de impact van de volgende zeven tabaksbeleidsmaatregelen worden berekend:
1. accijnsverhogingen
2. rookverboden
3. campagnes
4. marketingverboden
5. gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes
6. verkoopverboden gericht op jongeren
7. stoppen-met-rokenondersteuning

6
In dit rapport onderzoeken we de effecten van de volgende vier tabaksbeleidsscenario’s:
1. Onveranderd beleid
sinds 2011 2. Huidige
kabinetsplannen 3. Beleid met effectieve
maatregelen die geen
geld kosten
4. Beleid conform
kaderverdrag
Wereldgezondheids-
organisatie
De prijzen van tabak
blijven gelijk aan het
niveau van 2011
De prijzen van tabak
blijven gelijk aan het
niveau van 2011
Jaarlijks wordt de prijs
van tabak met 10%
verhoogd vanaf 2012
Jaarlijks wordt de prijs
van tabak met 10%
verhoogd vanaf 2012
Er komen geen nieuwe
rookverboden Er komen geen nieuwe
rookverboden De horeca wordt
geheel rookvrij vanaf
2012
De horeca wordt
geheel rookvrij vanaf
2012
Incidenteel is er een
grote massamediale
campagne over roken
Er komen geen
massamediale
campagnes over roken
meer vanaf 2012
Er komen geen
massamediale
campagnes over roken
meer vanaf 2012
Er wordt jaarlijks een
grote massamediale
campagne over roken
gevoerd vanaf 2012
Er komen geen nieuwe
beperkingen van
marketing door de
tabaksindustrie
Er komen geen nieuwe
beperkingen van
marketing door de
tabaksindustrie
Er komt een volledig
verbod op marketing
door de tabaksindustrie
(ook via bijvoorbeeld
kleding en
sportevenementen)
vanaf 2013
Er komt een volledig
verbod op marketing
door de tabaksindustrie
(ook via bijvoorbeeld
kleding en
sportevenementen)
vanaf 2013
De gezondheids-
waarschuwingen op
sigarettenpakjes blijven
hetzelfde
De gezondheids-
waarschuwingen op
sigarettenpakjes blijven
hetzelfde
Er komen grote
plaatjes met
gezondheids-
waarschuwingen op
sigarettenpakjes vanaf
2013
Er komen grote
plaatjes met
gezondheids-
waarschuwingen op
sigarettenpakjes vanaf
2013
Er komen geen nieuwe
verkoopverboden Er komen geen nieuwe
verkoopverboden Er komt een verbod op
sigarettenautomaten
vanaf 2013
Er komt een verbod op
sigarettenautomaten
vanaf 2013
De combinatie van
farmacologische en
gedragsmatige
ondersteuning bij
stoppen met roken
wordt vergoed door
zorgverzekeraars
De combinatie van
farmacologische en
gedragsmatige
ondersteuning bij
stoppen met roken
wordt niet meer
vergoed door
zorgverzekeraars
vanaf 2012
De combinatie van
farmacologische en
gedragsmatige
ondersteuning bij
stoppen met roken
wordt niet meer
vergoed door
zorgverzekeraars
vanaf 2012
De combinatie van
farmacologische en
gedragsmatige
ondersteuning bij
stoppen met roken
wordt vergoed door
zorgverzekeraars
vanaf 2011
Er wordt geen extra
geld uitgegeven aan
handhaving en
publiciteit van
maatregelen
Er wordt geen extra
geld uitgegeven aan
handhaving en
publiciteit van
maatregelen
Er wordt geen extra
geld uitgegeven aan
handhaving en
publiciteit van
maatregelen
Alle maatregelen
worden volledig
gehandhaafd en in de
publiciteit gebracht

7
Resultaten
SimSmoke heeft de effecten berekend van de vier tabaksbeleidsscenario’s op het percentage rokers
en het aantal tabaksdoden in de leeftijdsgroep 18 tot en met 85 jaar van 2011 tot en met 2020 in
Nederland.
Percentage rokers
Als er tot en met 2020 niets zou veranderen aan het tabaksbeleid van 2011 (scenario 1), zou het
percentage rokers 2,2% dalen (zie Tabel 1 en Figuur 1). Als de huidige kabinetsplannen doorgaan
(scenario 2), daalt het percentage rokers met 1,3%. Het percentage rokers kan met 5,6% dalen tussen
2011 en 2020 door het beleid met effectieve maatregelen die geen geld kosten in te voeren (scenario
3) en met 6,6% door een tabaksbeleid conform het kaderverdrag van de
Wereldgezondheidsorganisatie (scenario 4) in te voeren.
Tabel 1: Percentage rokers in Nederland in 2011 en 2020 volgens SimSmoke-simulaties van vier
tabaksbeleidsscenario’s.
2011 2020 Afname
Scenario 1: Onveranderd beleid sinds 2011 26,4% 24,2% -2,2%
Scenario 2: Huidige kabinetsplannen 26,4% 25,1% -1,3%
Scenario 3: Beleid met effectieve maatregelen
die geen geld kosten 26,4% 20,8% -5,6%
Scenario 4: Beleid conform kaderverdrag
Wereldgezondheidsorganisatie 26,4% 20,8% -6,6%
Figuur 1: Percentage rokers in Nederland van 2011 tot en met 2020 volgens SimSmoke-simulaties
van vier tabaksbeleidsscenario’s.
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Scenario 1 Scenario 2 Scenario 3 Scenario 4
Het grootste deel van de daling in het percentage rokers bij het derde en vierde scenario wordt bereikt
met het verhogen van de prijs van tabak met 10% per jaar. Het toevoegen van alleen deze maatregel
aan de kabinetsplannen zorgt al voor een daling van het percentage rokers naar 22,1% in 2020. Dit is
3% minder rokers ten opzichte van de kabinetsplannen.

8
Aantal tabaksdoden
In het geval van onveranderd tabaksbeleid sinds 2011 (scenario 1), zullen tot en met 2020 volgens de
SimSmoke-simulatie 334.007 mensen in Nederland sterven door tabaksgebruik (zie Tabel 2 en Figuur
2). Als de huidige kabinetsplannen doorgaan (scenario 2), sterven er volgens het simulatiemodel 601
mensen meer vroegtijdig door roken. Het beleid met effectieve maatregelen die geen geld kosten
(scenario 3) zal leiden tot 330.559 tabaksdoden tot en met 2020 en kan dus van 2011 tot en met 2020
4.049 levens redden ten opzichte van de huidige kabinetsplannen. Het beleid conform het
kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie (scenario 4) kan van 2011 tot en met 2020 nog
eens 1.436 levens meer redden ten opzichte van het alternatief met effectieve maatregelen die geen
geld kosten.
Tabel 2: Aantal tabaksdoden in Nederland in 2011 en 2020 volgens SimSmoke-simulaties van vier
tabaksbeleidsscenario’s.
2011 2020 2011 t/m
2020
Scenario 1: Onveranderd beleid sinds 2011 32.209 34.298 334.007
Scenario 2: Huidige kabinetsplannen 32.209 34.492 334.608
Scenario 3: Beleid met effectieve maatregelen
die geen geld kosten 32.209 33.338 330.559
Scenario 4: Beleid conform kaderverdrag
Wereldgezondheidsorganisatie 32.209 32.953 329.123
Figuur 2: Aantal tabaksdoden in Nederland van 2011 tot en met 2020 volgens SimSmoke-simulaties
van vier tabaksbeleidsscenario’s.
30.000
31.000
32.000
33.000
34.000
35.000
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Scenario 1 Scenario 2 Scenario 3 Scenario 4
Het toevoegen van alleen de prijsverhoging van tabak aan de kabinetsplannen laat het aantal
tabaksdoden van 2011 tot en met 2020 dalen naar 333.062. Dit zijn 1.546 geredde levens ten
opzichte van de kabinetsplannen.

9
Discussie
Conclusie
De huidige kabinetsplannen op het gebied van tabaksbeleid zijn het stoppen van campagnes en
vergoeding van farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken. De in dit rapport
gepresenteerde resultaten van het SimSmoke simulatiemodel laten zien dat het percentage
Nederlandse rokers op een kwart zal blijven steken als deze plannen doorgaan. Er zullen dan 600
mensen meer sterven door roken in vergelijking met een scenario waarin er nog wel regelmatig
campagnes over roken zijn en er nog vergoeding gegeven wordt van farmacologische ondersteuning
bij stoppen met roken.
In dit rapport wordt beschreven wat een scenario op kan leveren met effectieve maatregelen die geen
geld kosten. Dit beleid omvat geen campagnes en vergoeding van stopondersteuning, omdat dit op de
korte termijn geld kost. Het omvat wel accijnsverhogingen (jaarlijkse verhoging van 10% van de prijs
van tabak), omdat deze maatregel op de korte en middellange termijn geld oplevert
(Wereldgezondheidsorganisatie, 2010). Verder omvat het een volledig rookvrije horeca (de
uitzonderingen kosten meer geld dan een volledig verbod), een volledig verbod op marketing door de
tabaksindustrie, grote plaatjes met gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes (de kosten
komen voor rekening van de tabaksindustrie) en een verbod op sigarettenautomaten. Met dit beleid
kan het percentage rokers dalen naar 21% in 2020 en kunnen 4.000 levens gered worden ten
opzichte van de kabinetsplannen.
Uiteraard zou het het beste zijn om een tabaksbeleid in te voeren dat volledig conform het door
Nederland geratificeerde kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie is. Dit houdt in dat
bovenop het beleid van effectieve maatregelen die geen geld kosten jaarlijks grootschalige
campagnes gevoerd worden, dat farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij het stoppen
met roken vergoed wordt en dat alle tabaksbeleidsmaatregelen volledig gehandhaafd worden en in de
publiciteit worden gebracht. Met dit beleid kan het percentage rokers dalen naar 20% in 2020 en
kunnen nog eens 1.400 levens extra gered worden ten opzichte van het beleid met effectieve
maatregelen die geen geld kosten.
Als het jaarlijks verhogen van de prijs van tabak met 10% toegevoegd wordt aan de huidige
kabinetsplannen, kan het percentage rokers in 2020 3% lager uitkomen en kunnen tot en met 2020
1.546 levens gered worden. Een accijnsverhoging wordt dan ook beschouwd als de meest krachtige
tabaksbeleidsmaatregel die een overheid kan nemen om het roken effectief terug te dringen
(Wereldgezondheidsorganisatie, 2008). De extra accijnsinkomsten kunnen vervolgens gebruikt
worden voor het financieren van effectieve tabaksbeleidsmaatregelen die geld kosten, zoals
campagnes en vergoeding van stopondersteuning.
Kanttekeningen
Elk simulatiemodel is een versimpeling van de werkelijkheid. Dit geldt ook voor SimSmoke. Het model
werkt met een aantal aannames. Daarnaast zijn er processen die niet in het model zijn opgenomen
die mogelijk wel van invloed zijn op tabaksgebruik. Hierdoor zullen de voorspelde waarden niet
precies overeenkomen met de werkelijkheid. Dit is bijvoorbeeld te zien aan het feit dat het model
voorspelt dat 26% van de Nederlanders rookt in 2011. Uit cijfers van het Continu Onderzoek
Rookgewoonten (COR) weten we inmiddels dat in de eerste helft van 2011 24% van de Nederlanders
rookt (STIVORO, 2011b). Dit zou in de tweede helft van 2011 nog kunnen veranderen, maar het lijkt
erop dat de invoering van de vergoeding van stopondersteuning een groter effect heeft dan het
SimSmoke-model voorspelt. Verder sterven in Nederland jaarlijks 19.000 mensen door roken
(STIVORO, 2011c), terwijl het SimSmoke-model voorspelt dat in 2011 32.000 mensen sterven door
roken. Dit verschil ontstaat doordat bij beide berekeningen andere aannames werden gebruikt. Dit
maakt echter niet uit voor de vergelijking van verschillende tabaksbeleidsscenario’s.

10
Ook de simulatie van de invoering van beleidsmaatregelen is een versimpeling van de werkelijkheid.
Zo kan bijvoorbeeld alleen in het model worden ingevoerd of de combinatie van farmacologische en
gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken wordt vergoed of niet. Het kabinet wil alleen
stoppen met de vergoeding van farmacologische ondersteuning. In het model kan wel ingevoerd
worden dat er geen vergoeding is van de combinatie, maar kan niet worden aangegeven dat
gedragsmatige ondersteuning wel vergoed wordt. Verder hebben we het effect gesimuleerd van een
jaarlijkse prijsverhoging van tabak met 10%. Hierbij is niet verdisconteerd in welke mate de
tabaksindustrie deze effecten in de praktijk beïnvloedt door eigen prijsverhogingen dan wel
prijsverlagingen in te voeren op het moment dat er een accijnsverhoging wordt geïmplementeerd.
Tot slot, SimSmoke simuleert alleen wat de effecten zijn van tabaksbeleidsscenario's op het
percentage rokers in de populatie en op het aantal tabaksdoden. Wat niet meegenomen wordt, is het
effect op de ziektelast in de populatie.
Aanbevelingen
Op basis van de in dit rapport gepresenteerde resultaten van het SimSmoke simulatiemodel, doen wij
de volgende aanbevelingen:
Verhoog jaarlijks de prijs van tabak met 10%. Het toevoegen van deze maatregel aan de huidige
kabinetsplannen kan het percentage rokers in 2020 3% lager uit laten komen en kan tot en met 2020
1.546 levens redden.
Voer een volledig rookvrije horeca in, een volledig verbod op marketing door de tabaksindustrie, grote
plaatjes met gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes en een verbod op
sigarettenautomaten. Deze maatregelen kosten weinig of geen geld en leveren een lager percentage
rokers en minder tabaksdoden op.
Voer jaarlijks grootschalige campagnes over roken, vergoed farmacologische en gedragsmatige
ondersteuning bij het stoppen met roken en zorg voor volledige handhaving van alle
tabaksbeleidsmaatregelen en publiciteit over de invoering van deze maatregelen. Het invoeren van
deze maatregelen is conform het door Nederland geratificeerde kaderverdrag van de
Wereldgezondheidsorganisatie. Een beleidspakket dat geheel conform dit kaderverdrag is, kan het
grootste aantal vroegtijdige sterfgevallen door roken voorkomen.

11
Referenties
Gezondheidsraad (2003). Volksgezondheidsschade door passief roken. Den Haag: Gezondheidsraad.
Levy, D. T., Chaloupka, F., Gitchell, J., Mendez, D., & Warner, K. E. (2002). The use of simulation
models for the surveillance, justification, and understanding of tobacco control policies. Health
Care Management Science, 5, 113-120.
Levy, D. T., Cummings, K. M., & Hyland, A. (2000). Increasing taxes as a strategy to reduce cigarette
use and deaths: Results of a simulation model. Preventive Medicine, 31, 279-286.
Levy, D. T. & Friend, K. (2001). A computer simulation model of mass media interventions directed at
tobacco use. Preventive Medicine, 32, 284-294.
Levy, D. T. & Friend, K. (2002). Examining the effects of tobacco treatment policies on smoking rates
and smoking related deaths using the SimSmoke computer simulation model. Tobacco
Control, 11, 47-54.
Levy, D. T., Friend, K., Holder, H., & Carmona, M. (2001). Effect of policies directed at youth access to
smoking: Results from the SimSmoke computer simulation model. Tobacco Control, 10, 108-
116.
Levy, D. T., Friend, K., & Polishchuk, E. (2001). Effect of clean indoor air laws on smokers: The clean
air module of the SimSmoke computer simulation model. Tobacco Control, 10, 345-351.
Nagelhout, G. E., Levy, D., Blackman, K., Currie, L., Clancy, L., & Willemsen, M. (2011). The effect of
tobacco control policies on smoking prevalence and smoking-attributable deaths. Findings
from the Netherlands SimSmoke tobacco control policy simulation model. Addiction, Published
Online First: 26 September 2011.
Nagelhout, G. E., Willemsen, M. C., & De Vries, H. (2011). The population impact of a workplace
smoking ban and a hospitality industry smoking ban on smoking behaviour. Findings from a
national population survey. Addiction, 106, 816-823.
STIVORO (2011a). Percentage rokers Nederlandse bevolking 1958 - 2010. Den Haag: STIVORO.
STIVORO (2011b). PERSBERICHT: Aandeel rokers in eerste kwartaal lager dan ooit. Den Haag:
STIVORO.
STIVORO (2011c). Kerncijfers roken in Nederland 2010. Een overzicht van recente Nederlandse
basisgegevens over rookgedrag. Den Haag: STIVORO.
U.S. Department of Health and Human Services (2010). How tobacco smoke causes disease: The
biology and behavioral basis for smoking-attributable disease: A report of the Surgeon
General. Atlanta, GA: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease
Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health
Promotion, Office on Smoking and Health
Wereldgezondheidsorganisatie (2003). WHO Framework Convention on Tobacco Control. Geneva,
Switzerland: Wereldgezondheidsorganisatie.
Wereldgezondheidsorganisatie (2008). Report on the global tobacco epidemic, 2008: the MPOWER
package. Geneva: Wereldgezondheidsorganisatie.
Wereldgezondheidsorganisatie (2010). WHO Technical manual on tobacco tax administration.
Geneva: Wereldgezondheidsorganisatie.