Merkezsiz Bir Dunyada Bilgi Paylasimi: Acik Kaynak, Sayisal Kutuphaneler ve ¨ UniversiteInisiyatifleri

Full text

Merkezsiz Bir D¨unyada Bilgi Payla¸sımı:
A¸cık Kaynak, Sayısal K¨ut¨uphaneler ve
¨
Universite
˙
Inisiyatifleri
Mehmet Gen¸cer*, V. Sinan Tunalıo˘glu*, M. Fatih K¨oksal*
*
˙
Istanbul Bilgi
¨
Universitesi Bilgisayar Bilimleri B¨ol¨um¨u
{mgencer,vst,mfkoksal}@bilgi.edu.tr
5 Ocak 2007
¨
Ozet
˙
Internet’in yaygınla¸sması, bilgiyi saklama
ve bilgiye eri¸simin standart y¨ontemi ha-
line gelmesiyle ¨universiteler de bir dizi ter-
cihle kar¸sı kar¸sıya kalmaktadır.
˙
Internet bir
yandan sundu˘gu imkanlarla k¨ureselle¸smeyi
tetiklerken, bir yandan do˘gum yeri olan
˙
Ingilizce konu¸sulan D¨unya’dan ¸cıkıp merkez-
siz ama iyice birbirine yakınla¸smı¸s yerellere
uyum sa˘glama sıkıntısı ¸cekmektedir. Yine bu
yaygınla¸smanın bir ba¸ska etkisi, s¨ozkonusu
teknolojilerin gitgide artan ¨ol¸c¨ude ticari faali-
yet konusu olması ve piyasa kurallarının et-
kisine girmesidir. Bilgi payla¸sımı esasına da-
yalı akademik pratik, bilgi saklama esasına da-
yalı bir piyasanın ¨ur¨un¨u olan bilgisayar tek-
nolojilerinin hakim oldu˘gu ortamda kendisine
uygun alternatif arayı¸sına girmektedir. Go-
ogle gibi ticari veri merkezleri, tam da en
yaygınla¸stıkları anda hem genel kamu ¸cıkarları
hem de
˙
Ingilizce dı¸sında bir ¸calı¸sma dili olan
akademisyenlere uygunlu˘gu a¸cısından sorgu-
lanmaktadır.
Bu ¸calı¸smada akademik d¨unyada diji-
tal bilgi payla¸sımı ¸cer¸cevesinde yo˘gunla¸san
¸calı¸smalar g¨ozden ge¸cirilmekte ve a¸cık sistem
modelleri ba˘glamında de˘gerlendirilmektedir.
Ayrıca T¨urk¸ce dijital k¨ut¨uphanelerin durumu
ve gelecekte bu ¸calı¸smalarda ¨onem kazanması
beklenen kriterler ele alınmaktadır.
1 Giri¸s
¨
Universiteler ba¸slangıcından beri bilgi ve
ileti¸sim teknolojilerini yo˘gun olarak kul-
lanan kurumlar oldular.
¨
Once bilimsel
ara¸stırmalarda ihtiya¸c duyulan hesaplama
g¨uc¨un¨u sa˘glayan bilgisayarlar, sonraları
di˘ger b¨uy¨uk ¨ol¸c ekli kurumlarda oldu˘gu gibi
veri depolama ve i¸slemede kulanıldı. Bu
d¨onemde akademik d¨unya bili¸sim teknoloji-
lerinin kullanıcısı oldu˘gundan ¸cok yaratıcısı
durumundaydı denilebilir.
Son yıllarda hem Internet’in hem de ki¸sisel
bilgisayarların ortaya ¸cıkması ve maliyetleri-
nin d¨u¸smesiyle beraber e˘gitim ve ara¸stırma
s¨ure¸cleri yeni bir d¨on¨u¸s¨um ya¸samaktadır.
˙
Ilk olarak ¨o˘grencilerin ve akademisyenle-
rin bu teknolojilere kolay ve s¨urekli eri¸simi
˙
Internet’i veri depolarına ve di˘ger mes-
lekta¸slara eri¸smek i¸c in do˘gal bir se¸cenek ha-
line getirdi. Bug¨un merak etti˘giniz bir¸seyi Go-
ogle’lamak, D¨unyanın ¨ob¨ur ucundaki bir ar-
kada¸s ya da meslekta¸sınızla Skype’la¸smak, ya
da hocanıza bir konuda e-posta atmak kesin-
likle telefon etmek ya da kitap karı¸stırmaktan
daha sık ba¸svurulan g¨undelik pratikler haline
gelmi¸stir. Ayrıca bu a¸cılımlar bilimsel faali-
yette ihtiya¸c duyulan D¨unyanın ba¸ska yer-
lerindeki bilim insanları ve bilimsel verilere
eri¸simi m¨umk¨un kıldı˘gı i¸cin son derece ter-
cih edilesi bir durumdu.
˙
Ikinci olarak, bu
yaygın kullanım teknolojiyi her ¨universite-
1

nin kendi faaliyetlerine(bran¸s farklılıkları) ve
kullanıcılarına(dil farklılıkları) g¨ore uyarlama
zorunlulu˘gunu do˘gurdu, ki bu olduk¸ca mas -
raflı olabilir.
¨
U¸c¨unc¨u olarak bilim insanları
ve kurumları arasındaki bilgi akı¸sı ge lenek-
sel ve yerle¸smi¸s ortamlar yerine(basılı kitap,
dergi, vb.) s¨urekli de˘gi¸sim i¸cinde olan diji-
tal ortamlar ¨uzerinden ger¸cekle¸smeye ba¸sladı.
Bununla ilgili dile getirilen endi¸selerden en
¨onemlisi ¨ozel sekt¨or tarafından olu¸sturulan
veri saklama formatları kullanıldı˘gında -
bu formatların ticari ko¸sullar sonucu geriye
uyumsuz ¸sekilde de˘gi¸smesi veya terkedilmesi
durumunda- son derece de˘gerli belgelerin kul-
lanılamaz duruma gelmesidir. Ve son olarak
bu de˘gi¸simin ¨onemli yanlarından biri ¨univer-
sitelerin bilgisayar teknolojisi ve veri depoları
konusunda gitgide artan ¨ol¸c¨ude t¨uketici konu-
muna ge¸cmesidir. Bu meyanda hemen akla ge-
len bir sorun ise bilginin ve teknolojinin kont-
rol¨un¨un kamu ¸cıkarı veya bilimsel faaliyetin
ihtiya¸clarından ba¸ska kaygılarla i¸sleyen ticari
mecralarda toplanmasıdır.
Bu d¨on¨u¸s¨um¨un bamba¸ska bir y¨on¨u ise git-
gide k¨ureselle¸smesine ra˘gmen hala yerel ya
da mesleki ba˘glamın b¨uy¨uk ¨onem ta¸sıyor
olmasıdır [13].
¨
Orne˘gin Bearman, Jeanne-
ney’in “Google ve Evrensel Bilgi Mitos’u:
Avrupa’dan Bir G¨or¨u¸s”[11] kitabına dair
yazısında[2], Google’ın “D¨unya’nın Bilgisi”ni
sayısalla¸stırma iddasına y¨onelik be¸s temel
ele¸stiriyi tartı¸sır:
1. Amerikan yayınlarının (ya da
˙
Ingilizce
yayınların) ¨oncelikli se¸cimi,
2. Arama ¨ozelli˘ginin ba˘glam g¨ozetmeksi-
zin sadece kelimeler ¨uzerinden ¸calı¸sması
ve neticesinde ¨onemli k¨ult¨urel zararların
olasılı˘gı,
3. Sıralamanın (algoritmik ba˘glamda)
¸seffaf olmaması ve ¸calı¸smanın yapıldı˘gı
k¨ult¨urlerden akademisyenlerin onaylaya-
bilece˘gi bir tutarlılık sergilememesi,
4. Ticari bir kurulu¸sun, bir ¸calı¸smanın
sayısal ortam haklarını elinde tutarak,
daha fazla katma de˘ger ¨uretebilecek
giri¸simleri engellemesi,
5. Google’ın telif hakları konusundaki
yakla¸sımının gelecekteki bir evrensel
sayısal k¨ut¨uphane giri¸simini tehdit
etmesi.
Bu ele¸stiriler sayısal k¨ut¨uphanenin
bug¨un¨un¨u ve gelece˘gini yakından ilgilen-
diren, aslında bilgi payla¸sımı esasında ge-
nelle¸stirilebilecek arg¨umanlar i¸cermektedirler.
Benzer ¸sekilde, bir¸cok kapsamlı giri¸sim
de, sayısal k¨ut¨uphane giri¸simindeki temel
sorunları g¨undeme getirmektedir.
¨
Orne˘gin,
Dublin C ore ve Open Access Initiative(OAI)
1
uygulamaları her ne kadar “birlikte i¸sler kay-
nak tanımlama” konusunda temel ama¸cları
belirlemi¸s olsalar da, payla¸sılan ve su-
nulan metadatanın kalitesinin giri¸simin
ba¸sarısının temel ¨ogesi oldu˘gu ger¸ce˘gi daha
net bir ¸sekilde anla¸sılmı¸stır[1]. Lagoze’un
¸calı¸smasında[1], gittik¸ce artan sayıda akade-
misyenin de varlı˘gından s¨oz ettigi, Google’ın
¸calı¸smalarındaki k¨ult¨urel i¸cerikli sorunlar
tekrar dile getiriliyor. Bahsi ge¸cen sorun-
lar kendi i¸ce risinde bir sorun olmaktan
¸cıkıp, karar vericilerin uygulamaya y¨onelik
bakı¸slarını da etkilemektedir. Gelinen nokta
d¨u¸s¨und¨ur¨uc¨ud¨ur: Ulusal Bilim Vakfı’nın
sayısal k¨ut¨uphane uygulamasında harekete
ge¸cmemesine “Google zaten yapıyor.” fikrinin
sebebiyet verdi˘ginin algılanması gibi[1].
Alandaki entelekt¨uel ¸calı¸smalar iki ana ka-
tegoride toplanabilir: (1) teknik motifli, bilgi-
sayar bilimcileri ve k¨ut¨uphanecilerin katıldı˘gı
mesleki ¸calı¸smalar ve (2) bilgi sosyolo-
jisi ba˘glamında ger¸cekle¸sen politik ve fel-
sefi unsurlar ta¸s ıyan ¸calı¸smalar. Bu nok-
tada, g¨or¨ul¨uyor ki, sayısal k¨ut¨uphanelerin
geli¸siminin bu erken a¸samalarında sosyal bi-
limler ba˘glamında tartı¸sılması gereken bir¸cok
husus bulunmaktadır.
1
bkz. Dublin Core Metadata Initiative:
http://dublincore.org/, ve Open Access Initiative:
http://www.openarchives.org
2

Bu ¸calı¸smada, akademide bilgiye eri¸sim
esas alınarak sayısal k¨ut¨uphanenin te-
mel unsurları, fikrin ger¸cekle¸stirilmesi,
yaygınla¸stırılması ve belki de en ¨onemlisi zen-
ginle¸stirilmesi ve s¨ureklili˘ginin garanti altına
alınması i¸cin temel perspektiflerin bir tara-
ması sunulmakta ve T¨urkiye konjonkt¨ur¨unde
tartı¸sılmaktadır.
2 Sayısal K¨ut¨uphaneler
Sayısal k¨ut¨uphane fikri kronolojik olarak ¸su
sırayla geli¸smi¸s ve uygulanmı¸stır: (1) kata-
loglama, (2) periyodiklerin indekslenmesi ve
¨ozetleriyle birlikte sunulması, (3) periyodik-
lerin sunulması ve (4) e-basımların sunul-
ması. Sayısal k¨ut¨uphanenin teknik tanımı
ve sa˘gladı˘gı faydalar ise temel prensipleri
tanımlar. Vikipedi sayısal k¨ut¨uphaneyi ¸s¨oyle
tanımlar[15]:
Dijital [y. Sayısal] k¨ut¨uphane kay-
naklarının ¨onemli bir kısmına bilgi-
sayar ortamında ula¸sılabilen ve yazılı
veya mikrofilm dı¸sında bilgisayar or-
tamındaki formatlara sahip verilerin
bulundu˘gu k¨ut¨uphane t¨ur¨u.
Bilgisayar ortamındaki formatlar ifadesi ile
bilgisayarın okuyup anlayabilece˘gi format-
lar imˆa edilmektedir. Bu temel tanım ¨uze-
rinden, sayısal k¨ut¨uphanelerin geleneksel
k¨ut¨uphaneye g¨orece yarattı˘gı fırsatlar ¸s¨oyle
de˘gerlendirilebilir[18]:
1. Eri¸sim Internet’in sa˘gladı˘gı imkanlar da-
hilinde merkezi ve co˘grafi olarak kısıtlı
de˘gildir.
2. Mesai saatleri zaman kısıtı olmaktan
¸cıkmı¸s, g¨un¨un her saati ve haftanın her
g¨un¨u kaynak eri¸simi im kanı do˘gmu¸stur.
3. Belirli bir kayna˘ga birden fazla ki¸sinin
aynı anda ula¸sımı m¨umk¨und¨ur.
4. Yapısal ve hızlı bir ¸s ekilde i¸ceri˘ge ula¸sım
m¨umk¨und ¨ur, ¨orne˘gin katalogdan esere,
eserden belli bir b¨ol¨ume ge¸ci¸s hızlı bir
¸sekilde yapılabilir.
5. Arama ve tarama becerileri geli¸smi¸stir.
6. Eserlerin ¸co˘galtılabilirlik ve korunabilir-
lik imkanları artmı¸stır.
7. Eserlerin saklanması i¸cin yer gereksinimi,
y¨uzlerce metrekareden birka¸c metreka-
reye kadar d¨u¸sm¨u¸st¨ur.
8. Kurulu¸slar aralarında a˘g kurarak kaynak
entegrasyonu sa˘glayabilirler.
9. Maliyetler yukarıda sıralanan maddeler
ı¸sı˘gında azaltılabilir hale gelmi¸slerdir.
10. Giri¸simc ilik anlamında pazara giri¸s
e¸sikleri ¨onemli oranda azalmı¸s, b¨oylece
ni¸s pazarlara da hizmet verebilen
sayısal k¨ut¨uphane uygulamalarının
¨on¨u a¸cılmı¸stır.
Sayısal k¨ut¨uphaneler, geleneksel k¨ut¨uphane
anlayı¸sına uymakla kalmaz, bu anlayı¸sı hem
faydacıl y¨onlerden hem de konsept anlamında
ileriye ta¸sır. Bu fikirde, sayısal k¨ut¨uphane sa-
dece bir katalog yazılımından ya da meta-
data toplamadan daha fazlasıdır; bize bilgiye
efektif ula¸sım imkanı sa˘glayan, i¸sbirlik¸ci bir
a˘gda operasyonunu ger¸cekle¸s tiren, sosyal bir
hizmettir. Bu anlayı¸s Lagoze (ve di˘gerlerinin)
Surowiecki’den bildirdikleri[1] gibi, “topluluk-
ların bilgeli˘gi” hedefinde atılmı¸s bir temeldir.
3 Merkezsiz ama Sıkıca Ba˘glı
Bir D¨unya ve Ancak Akı¸s
Halinde Varolan Bilgi
Akademide bili¸sim uygulamaları ve sayısal
k¨ut¨uphanelerin geli¸simi daha geni¸s ¨ol¸cekte
ger¸cekle¸sen sosyo-ekonomik s¨ure¸clerden
ba˘gımsız anla¸sılamaz. Bu s¨ure¸clerin sonucu
olarak olu¸san sosyal i¸sleyi¸si kimileri bilgi top-
lumu, kimileri de Manuel Castells’in tabiriyle
‘a˘g toplumu’[3] olarak adlandırıyor. Ku¸skusuz
3

Internet’in ortaya ¸cıkı¸sı ve yaygınla¸sması bu
s¨ure¸clerin hızlanmasında ¨onemli bir rol
oynamı¸stır.
Internet, teknik do˘gası gere˘gi merkezsiz ve
gayri-hiyerar¸sik bir a˘gdır
2
.
¨
Uzerinde ¸calı¸san
servisler (World Wide Web, eposta, dosya
payla¸sımı gibi) bireysel ve kurumsal kimse-
lerin ¨once likle ileti¸sim ihtiya¸clarını kar¸sılar.
Daha da ¨onemlisi, bu servisler ¨uzerinden
bilgi payla¸sımı ger¸cekle¸sir. Aynı zamanda,
Internet, yeni organizasyon metodolojilerini
de m¨umk¨un kılmı¸s, ¨orne˘gin, Sanal organi-
zasyon adı verilen, geleneksel organizasyo-
nun ¨o˘gelerini k¨ok¨unden sarsan organizasyon
bi¸ciminin do˘gmasına imkan sa˘glamı¸stır. Buna
bir ¨ornek olarak ¨ozg¨ur yazılım camiası ve-
rilebilir. Gerek yazılım geli¸stiricileri gerekse
kullanıcıları, birbirlerini bir kez olsun g¨orme-
den ¨onemli ¸calı¸smalar ger¸cekle¸stirmektedirler.
Her ne kadar merkezsiz bir yapı ile bu denli
bir ba˘glılık birlikte tezat olu¸stursalar da, ge-
lece˘gin ¸calı¸sma tarzının temelleri bug ¨un bu
kavramlarla atılmaktadır.
S¨urekli ke¸sfetmeye dayalı bug¨un¨un
bilgi ekonomisi, bilgiye bakı¸sımızın da
de˘gi¸smesine yola¸cmaktadır. Bilgi ekono-
misi yazını, ’veri’ler yerine bu verilerin
bireyler arasına yo˘gun olarak payla¸sımı ve
ortak anlamlandırılması ’s¨ure¸c’lerine dik-
kat ¸cekmektedir[16, 12]. Bu s¨ure¸cler inziva
halinde d¨u¸s¨unen bir orta¸ca˘g ka¸sifinden ¸cok
farklı bir ¸sekilde s¨urekli bilgi alı¸sveri¸si ha-
linde olan ve verileri ortak anlamlandıran
d¨u¸s¨unce organizasyonlarına ¨ozg¨und¨ur. Bu
anlamda bilgi ekonomisinde s¨ozkonusu olan
bilgi saklandı˘gı k¨o¸se de varolamaz, ancak
akı¸s halinde varolabilir[12] ve ancak birey-
sel de˘gil organizasyonel oldu˘gunda bilgi
ekonomisi s¨ure¸clerinin bir par¸cası olabil-
2
Merkezsiz ve gayri-hiyerar¸sik ifadeleri
tartı¸sılabilir. Bireysel ve kurumsal kullanıcıların
Internet omurgasına do˘grudan eri¸simi s¨oz konusu
de˘gildir. Bu da politika ¨ureticilerin ve d¨uzenleyici
kurulların omurgaya eri¸simi ya da omurga ¨uzerinden
belirli kaynaklara eri¸simi kısıtlamasını m¨umk¨un
kılmaktadır. Neyseki, bu tarz uygulamalarla geli¸smi¸s
toplumlarda kar¸sıla¸smıyoruz.
mektedir. Buradan yola ¸cıktı˘gımızda bilgi
sanıldı˘gının aksine saklanarak de˘gil m¨ute-
kabiliyet esasları ¸cer¸cevesinde de˘gi¸stoku¸s
edilerek ¸co˘galabilmektedir. B¨oylece bilimsel
bilgi ve sayısal k¨ut¨uphanelerin -¨ozellikle de
akademik olanların- i¸sleyi¸si, bilgi alı¸sveri¸sinin
engelsiz ve yaygın olarak ger¸cekle¸smesi
esasları ¸cer¸cevesinde ele alınmalıdır.
4 Teknoloji ve K¨ut¨uphaneler
S¸¨uphesiz, sayısal k¨ut¨uphaneleri m¨umk¨un
kılan g¨un¨um¨uz teknolojisidir. Donanım konu-
sundaki geli¸smeler bilgisayar a˘gları ¨uzerinden
hızlı veri aktarımını, terabaytlarca veri de-
polanmasını, g¨u¸cl¨u ve ¸coklu i¸slemcilerle veri-
ler ¨uzerinde hesaplama yapmayı imkansız ol-
maktan ¸cıkarmı¸stır. Yazılım sekt¨or¨undeki yeni
teknik, mimari ve metodolojik yakla¸sımlar
ile hesaplama ve yazılım geli¸stirme alanında
¨onemli adımlar atılmı¸stır. B¨oylece, milyon-
larla ifade edilebilecek kitabın kataloglanması,
zengin metadata ve t¨um i¸ceriklerin sunulması
hayal olmaktan ¸cıkmı¸stır.
Ancak, donanım ve yazılım se¸cimi konu-
sunda sonlu ama sayıca ¸cok alternatif neti-
cede bir sorun olu¸sturmaktadır. Donanımların
ve yazılımların ¸cok hızlı bir ¸sekilde g¨ozden
d¨u¸smesi, kullanımdan ya da ¨uretimden kalk-
maları, ¨uretcilerinin desteklerini kesmeleri bu
se¸cim s¨ure¸clerini daha da ¨onemli kılmaktadır.
Bilgisayar sistemlerinin kurum i¸cerisinde ve
dı¸sarısında bir ¸cok ba¸ska sistem ile ha-
berle¸siyor olmaları ise ayrı bir sorun te¸skil et-
mektedir.
Bahsi ge¸cen sorunlara ele alındı˘gında,
¨ozg¨ur ve a¸cık teknolojiler sayısal k¨ut¨upha-
nenin tasarlanma, uygulanma ve y¨onetim
a¸samalarında ideal ¸c¨oz¨umler olarak ¨on plana
¸cıkmaktadırlar.
¨
Ozg¨ur ve a¸cık teknolojileri ¨u¸c
temel kategoride ele alıyoruz: A¸cık eri¸sim,
¨ozg¨ur ve a¸cık kaynak uygulamalar, a¸c ık stan-
dartlar.
4

4.1 A¸cık eri¸sim
A¸cık e ri¸sim, bilgi payla¸sımının temelini te¸skil
etmektedir. Vikipedi a¸cık eri¸simi “sayısal
i¸ceri˘ge ¨ozg¨ur eri¸sim” olarak tanımlar[19].
Sayısal k¨ut¨uphane ba˘glamında ise a¸cık eri¸sim
kısaca “k¨ut¨uphanelerin ve son kullanıcıların
akademik yayınlara ¨ozg¨urce ve bedava
eri¸simi” olarak tanımlanmaktadır[5] (Di˘ger
tanımlar ve ilgili deklerasyonlar i¸cin bkz: [10],
[9], [14], [4]).
A¸cık eri¸sim, akademik yayınların uzun
vadede eri¸silebilmesini m¨umk¨un kılar. Aynı
zamanda, sayısal ortamın nimetlerinden
faydalanan yayıncılar maliyetlerini ¨onemli
¨ol¸c¨ude azaltabilirler. Akademisyenler, daha
geni¸s bir kitleye ula¸sma imkanı bularak,
¸calı¸smalarından hem entelekt¨uel hem de
kariyer anlamında daha fazla fayda elde
edebilirler. B¨oylece akademik yayının kalite-
sinde artı¸s beklenebilecektir. S¸¨uphesiz bunlar,
sayısal k¨ut¨uphanenin prensipleriyle ¨ort¨u¸s¨ur.
Son senelerde a¸cık eri¸simi destekleyen
sivil insiyatiflerin sayısında artı¸s olmu¸stur.
Budape¸ste A¸cık Eri¸sim
˙
Insiyatifi[10], Berlin
Do˘ga ve Be¸seri Bilimlerde Bilgiye A¸cık
Eri¸sim Deklarasyonu[9], Bethesda A¸c ık
Eri¸sim Yayıncılık Bildirisi[14] ve Washing-
ton D.C. Bilime
¨
Ozg¨ur Eri¸sim Prensipleri
Bildirisi[4] alandaki ¨onemli giri¸simlerdir. Bu
sivil giri¸simler, a¸cık eri¸simi kendilerince (ama
aralarında tutarlı bir ¸sekilde) tanımlayarak,
temel prensiplerin olu¸sm asında ¨onemli bir
kilometre ta¸sı olmu¸slardır.
Open Archives Initiative (A¸cık Ar¸siv
Giri¸simi-OAI), e-baskı konusunda birlikte
i¸slerlik ¸calı¸smalarıyla g¨undeme gelmi¸s,
ardından di˘ger t¨um sayısal i¸ceri˘gin me-
tadatalarının payla¸sımı ve bu prati˘gin
yaygınla¸smasının en ¨onemli adımı olan
standardla¸sma ¸calı¸smalarıyla alanda ¨onc¨ul
bir kurulu¸s olmu¸stur. Hedeflenen ¸calı¸sma
kabul g¨or¨urse, merkezsiz D¨unyamızda farklı
yerellerde konu¸slanmı¸s a¸cık eri¸sim ar¸sivlerinin
standard bir protokol ile birbirlerine sıkıca
ba˘glanması m¨umk¨un olacaktır.
Yine de teknik sorunlar bir yana, a¸cık
eri¸simin g¨un¨um¨uz piyasasından nasıl bir tepki
g¨orece˘gi ¸simdilik bilinmemektedir. Piyasanın
maliyet ve kˆar kaygıları, bu model i¸cin bir
engel olu¸sturmaktadır. Yukarıda bahsi ge¸ce n
giri¸simler, bildirilerinde bu kaygıların yersiz
oldu˘gunu, g¨un¨um¨uz teknolojilerinin maliyet-
leri ¨onemli ¨ol¸c¨ude azalttı˘gını, gelir kapılarının
geleneksel yayıncılık aracılı˘gıyla her zaman
a¸cık oldu˘gunu ve yaratıcı fonlama bi¸cimleriyle
s¨urd¨ur ¨ulebilir ekonomik faaliyetlerin m¨umk ¨un
oldu˘gunu vurgulamaktadırlar.
˙
Ilgin¸ctir ki,
Bethesda bildirisini imzalayan ¨u¸c ¸calı¸sma gru-
bundan ikisi “Enstit¨uler ve Finansman ku-
rulu¸sları” ve “K¨ut¨uphaneler ve Yayıncı Ku-
rulu¸slar”dır.
¨
Ozetle, a¸cık eri¸sim, bir yandan maddi
sıkıntı i¸ce risinde olan ¨ulkelerden ya da aka-
demilerden son kullanıcılara bedava eri¸simi
m¨umk¨un kılarken, di˘ger yandan bizlere
geli¸smi¸s ve standartla¸smı¸s metadata sor-
gulama ve ¸capraz referanslama y¨ontemle-
riyle merkezsiz D¨unyam ızın m erkezine bilgiyi
konu¸slandırma imkanını da vermektedir.
Bu hedefe dair ¸s¨oyle bir teknik yakla¸sım su-
nulabilir: Service Oriented Architecure (Ser-
vis odaklı mimari-SOA), i¸s s¨ure¸clerinin ve
son kullanıcıların gereksinimlerini kar¸sılamak
amacıyla “gev¸sek ba˘glanmı¸s servislerin” kul-
lanılmasını ¨ong¨oren yeni bir yazılım mi-
marisi perspektifidir. Asıl ama¸c, herhangi
bir teknolojiye ba˘gımlı olmayan ve ope-
rasyonel anlamda birbirlerinden ba˘gımsız
olan yazılım uygulamalarının, kurumların
i¸s s¨ure¸clerini destekleyecek ¸sekilde birlikte
i¸slerlili˘gini sa˘glamaktır. SOA’nın bu ¨ozelli˘gi,
farklı yerellerde konu¸slanmı¸s a¸cık eri¸sim kay-
naklarının ve bu kaynakları sunan ve des-
tekleyen servislerin birbirleriyle ileti¸siminin
sa˘glanmasına, dolayısı ile merkezsiz bir eko-
sistemin varolmasına olanak sa˘glar.
4.2 A¸cık Standartlar
Standartla¸sma, bir sorunun ¸c¨oz¨um¨une y¨one-
lik prati˘gin yaygın kabul g¨oren bir kurum-
5

sal pratik haline gelme s¨urecidir. Yayıncılıkta
kullanılan numaralandırma sistemi, k¨ut¨upha-
necilikte kullanılan kataloglama sistemi, met-
rik sistem, bilgisayarlarda kullanılan karakter
kodlamaları standartla¸smı¸s uygulamalardır.
Bir alandaki standardın getirmi¸s oldu˘gu
fayda a¸cıktır: alanda faaliyet g¨osteren
varlıkların uyumlu ve tutarlı bir ¸sekilde
¸calı¸sması.
¨
Orne˘gin GSM standardı olmamı¸s
olsaydı, farklı telefon ¨ureticilerinin ¨ur¨unlerini
kullananlar aralarında haberle¸semeyecek,
bu konuda pazar liderli˘gini s¨urd¨urenler
pazarı bir oligopoliye ya da monopoliye
s¨ur¨ukleyebileceklerdi.
Standartlar ¸seffaf ve katılımcı bir s¨ure¸c
i¸cerisinde geli¸smeyebilirler. Bu durumda stan-
dardı geli¸stiren ve uygulayan ki¸si ya da ku-
rum, standardın geli¸smesine ve ¨ozg¨urce kul-
lanılmasına engeller koyabilir.
Bu noktada a¸cık standartlar devreye gi-
riyor. A¸cık standartlar ¨ozg ¨urce ve herkes
tarafından bir kısıt olmaksızın uygulana-
bilir stadartlardır. C¸ o˘gu zaman geli¸stirme
s¨urecine katılımın ¨ozg¨ur oldu˘gu s¨oylenebilir.
Bu tarz standartlar bir¸cok avantajı berba-
erinde getirirler: uzun vadede ge¸cerlidirler,
geli¸stirilebilirler, herhangi bir telif hakkı
s¨oz konusu de˘gildir. Bireysel ve kurumsal
giri¸simciler bu fırsatlardan faydalanarak, bir-
likte i¸slerlik esasına uygun uygulamalar ¨ure-
tebilirler.
¨
Orne˘gin, MARC standardı, 50.0000’den
fazla k¨ut¨uphanenin kullanmakta oldu˘gu bir
veri ileti¸sim standardıdır. Kayıt yapısı Ulus-
lararası Standartlar Organizasyonunun 2709
numaralı standardının bir uygulamasıdır ve
daha da ¨onemlisi bu a¸cık bir standarttır. Yani,
bu standarda uygun bir uygulama geli¸stirmek
i¸cin fazladan herhangi bir y¨uk¨uml¨ul¨uk s¨oz ko-
nusu de˘gildir.
Sanal k¨ut¨uphane s¨oz konusu oldu˘gunda
hemen her katmanda standartlar s oru-
nuyla kar¸sıla¸sıyoruz: kataloglama, y¨onetim,
payla¸sım ve sunum. Kataloglama i¸cin de-facto
standart haline gelmi¸s MARC s¨ozkonusudur.
Ancak payla¸sım ve sunumda hen¨uz b¨oyle bir
standartla¸smadan s¨oz edemiyoruz. Halbuki,
payla¸sım i¸cin sorgulayan ve sorgulanan
tarafaların bir standartta hemfikir olmaları
gerekmektedir. Neyse ki, bu yolda ¨onemli
adımlar atılmaktadır. Dublin Core deneyimi
ve OAI’nin s¨uren ¸calı¸smaları bu alandaki
bo¸slu˘gu doldurmaya y¨oneliktir. Sunum
konusu da ¨onemli bir husustur. S¸imdilik
web ¨uzerinden yapılan sunumlarda bazı
eksiklikler g¨oze ¸carpmaktadır. Bunlardan
en ¨onemlileri W3 Konsorsiyumunun stan-
dartlarına uymayan HTML d¨ok¨umanları ve
herhangi bir arabirim tasarlama y¨onergesine
uymayan, kullanilabilirlikten uzak websayfası
tasarımlarıdır.
Standartlar konusunda i¸c eri˘gi yakından il-
gilendiren bir husus daha vardır.
˙
I¸ceriklerin
a¸cık standartlara uymayan dosya format-
larında saklandıkları ve sunuldukları noktada
sorunlar do˘gmaktadır.
¨
Oncelikle, dosya for-
matlarını ve bu formatlarla saklanmı¸s dos-
yaları manip¨ule eden programları sa˘glayan
satıcılara ba˘gımlılık s¨oz konusudur. Uzun va-
dede b¨oyle bir durum sistemin g¨uncellenmesi,
geli¸stirilmesi ve ba¸ska sis temlerle entegre edil-
mesi noktalarında sorunlara neden olacaktır.
Bundan ba¸ska, sanal k¨ut¨uphanenin i¸ceri˘gini
g¨or¨unt¨ulemek isteyen kullanıcılar, tercih edi-
len formata uygun yazılımlar kullanmak zo-
runda kalacaklar, bu da ayrımcılı˘ga neden
olacaktır. Benzer nedenlerden dolayı Avrupa
Birli˘gi H¨uk¨umetleri OpenDocument[7] for-
matına ge¸cmeyi planlamaktadırlar.
Yine de a¸cık ya da de˘gil, standartların ge-
nel kabul g¨ormesi uzun zaman almaktadır. Bu
y¨uzden karar vericilerin varolan ve geli¸smekte
olan standartları iyi incelemeleri, yukarıda be-
lirtti˘gimiz hususları g¨oz ¨on¨unde bulundurma-
ları ve gerekirse bu konuda proaktif bir tutum
sergilemeleri gerekmektedir (s¨ure¸clere katkıda
bulunmak gibi).
6

4.3
¨
Ozg¨ur ve A¸cık Kaynak Kodlu
Yazılım
¨
Ozg¨ur ve a¸cık kaynak kodlu yazılım, kul-
lanımı, geli¸stirilmesi ve payla¸sımı kamu-
sal m¨ulkiyet temeline dayanan bir yazılım
prati˘gidir. Yazılımlar bir geli¸stirici ya da
geli¸stirici grubu tarafından ¨ozg¨ur ya da a¸cık
kaynak kod lisanslarıyla lisanslanarak kul-
lanıcılara sunulur. Kullanıcılar yazılımı her-
hangi bir kar¸sılık ¨odemeksizin kullanabilmek-
tedirler. Gerekirse yazılımı de˘gi¸stirebilir ve
ba¸skalarıyla payla¸sabilirler.
¨
Ozg¨ur ve a¸cık kaynak kodlu yazılım ile mali-
yetleri ¨onemli oranda d¨u¸s¨urmek m¨umk¨und¨ur.
Burdan elde edilen fonla yazılım deste˘gine
ve e˘gitime pay aktarılabilir. Daha da ¨onem-
lisi, yazılımı kullanılaca˘gı kuruma ya da du-
ruma g¨ore de˘gi¸stirmek ya da geli¸stirmek
m¨umk¨und ¨ur.
K¨ut¨uphaneciler i¸c in bir ¨onemi de, Cor-
rado’nun belirtti˘gi gibi[5], ¨ozg¨ur ve a¸cık kay-
nak kodlu yazılımların rahat¸ca denenmesi
ve de˘gerlendirilmesi m¨umk¨und¨ur. Gerekirse
aynı anda birden fazla sistem ¸calı¸stırılarak,
kar¸sılıklı mukayese y¨ontemiyle birbirlerine
¨ust¨unl¨ukleri belirlenebilir, bunlar se¸cilen bir
yazılıma ek olarak uygulanabilir.
¨
Ozg¨ur ve a¸cık kaynak kodlu yazılımın bir
avantajı da t¨um¨uyle a¸cık standartlar kul-
lanılarak geli¸stirilmi¸s olmasıdır. Bundaki en
¨onemli etken, ticari yaz ılımlara kıyasla sakla-
yaca˘gı ya da pazarlayaca˘gı herhangi bir ticari
fikir ¨ur¨un¨un¨un olmamasıdır.
Sayısal k¨ut¨uphane yazılımlarına
bakıldı˘gında da ¨ozg¨ur ve a¸cık kaynak kodlu
yazılımlarla kar¸sıla¸sıyoruz. Waikato
¨
Univer-
sitesi’ndeki Yeni Zelanda Sayısal K¨ut¨uphane
Projesi kapsamında geli¸stirilen ve UNESCO
ve Human Info NGO kurulu¸slarında destek-
lenen Greenstone yazılımı GNU Genel Kamu
Lisansı ile sunulan bir ¨ozg¨ur yazılımdır. Bu
yazılım S¸ikago
¨
Universitesi K¨ut¨uphanesi,
Illinois
¨
Universitesi, UNESCO (Paris) gibi
bir¸cok kurulu¸s tarafından kullanılmaktadır.
Greenstone, a¸cık eri¸sim, a¸cık standartlar ve
a¸cık kaynak yazılım birlikteli˘ginin a¸sikˆar bir
¨orne˘gidir: bir yandan a¸cık eri¸sim i¸cin birlikte
i¸slerlik esasına g¨ore OAI protokol¨un¨u kul-
lanırken, di˘ger yandan metadata formatları
i¸cin MARC, XML, BibTe X, RFC 1807 gibi
standartları destekler[6].
4.4 Tartı¸sma: Piyasa arzı ve Akade-
mik talep arasındaki uyumsuz-
luk
Yukarıdaki ¨ozet akademik camianın a¸cık stan-
dartlar ve a¸cık kaynak kullanımı konusundaki
e˘gilimlerini ortaya koymaktadır. Bu durum
T¨urkiye’deki ¨universiteler i¸cin de ge¸cerlidir[8].
Bu durum genel olarak bili¸sim piyasasında
arza sunulan ¨ur¨un ve hizmetlerin akade-
mik bili¸sim ihtiya¸clarını kar¸sılamada yeter-
siz oldu˘gunu g¨ostermektedir (A¸cık kaynak
camiasında s¨uregelen geleneklerin k¨okenleri-
nin programcılı˘gın sadece akademik ama¸cla
yapıldı˘gı d¨oneme dayandı˘gı d¨u¸s¨un¨ul¨urse bu
daha da anla¸sılır olmaktadır). Bilgi tekno-
lojilerinin gittik¸ce metala¸smasına ve bun-
ların ¸sekillenmesinde ¨ozel sekt¨or etkisinin art-
masına ra˘gmen akademik taleplerle piyasa
arzı arasındaki uyumsuzlu˘gun ortadan kal-
kaca˘gı ya da azalaca˘gına dair hi¸cbir belirti
yoktur.
Daha da ilginci bili¸sim piyasasında da
sekt¨ore girmeye ya da monopolistik veya oli-
gopolistik yapıda m¨ucadele etmeye ¸calı¸san
¨ozel ¸sirketlerin artan ¨ol¸c¨ude a¸cık kayna˘ga
y¨onelmesidir[17]. Hen¨uz bir yargıya varmak
i¸cin erken olmasına ra˘gmen bilgi ekonomisini
d¨ond¨uren s¨ure¸clerin, bilgiyi saklama esas ına
dayalı ¨ozel sekt¨or stratejileri kadar bilgi
payla¸sımına dayalı stratejilere de ihtiya¸c du-
yuyor olması bu konuda geli¸sen kuramların
g¨ozardı edemeyece˘gi bir durum olarak bize
bakıyor.
5 Sonu¸c ve
¨
Oneriler
E˘gitim tartı¸smalarında T¨urkiye’de sıklıkla
g¨undeme gelen bir konu ¨universitelerin piya-
7

saya yetkin eleman yeti¸stirmesi konusudur.
Ancak piyasa ve ¨universite ili¸skisi ele alınırken
¨universitenin piyasaya g¨ore ¸sekillenmesinin
sakıncaları g¨ozardı edilemez. Bilgi ¨uretimi,
¨universitelerde sayısal veri depolama ve
sayısal k¨ut¨uphanecilik konusundaki bu ve
benzeri ¸calı¸smalarda ortaya konulan ¸cer¸ceve
g¨osteriyor ki ¨universitelerin i¸slevini yerine ge-
tirmesi pasif teknoloji t¨uketicisi konumundan
ka¸cınmak ve bilgiye a¸cık eri¸simin tesisi ile
m¨umk¨und ¨ur.
Sıklıkla telafuz edilen ‘bilgi toplumu poli-
tikaları’ tartı¸smasında ¨universitelere atfedilen
rol¨un sı˘glı˘gı ve bilgi toplumunun itici dina-
miklerini ortaya koymaktaki yetersizli˘gi dik-
kat ¸cekici d¨uzeydedir ve T¨urkiye’ye ¨ozg¨u de
de˘gildir. Hem akademik kurumlarda hem
de ulusal ¨ol¸cekte kısa vadeli ve i¸slevselci
tartı¸smaların daha kapsamlı bir ¸cer¸ceveye
ta¸sınması hem kurumsal hem de ulusal
d¨uzeyde kalıcı sonu¸clar elde edilmesi a¸cısından
son derece gereklidir. Bu meyanda a¸cık eri¸sim,
a¸cık standartlar, ve a¸cık kaynak giri¸simlerine
aktarılacak kaynakların ¸cok y¨uksek geri d¨on¨u¸s
de˘gerine sahip olaca˘gı ‘bilgi toplumu politika-
ları’ g¨undemine girmesi elzem bir konudur.
Akademik kurumlarda bili¸sim ve sayısal
k¨ut¨uphane uygulamalarında da ba¸s arım d¨uze-
yinin y¨ukseltilmesi kurumlararası i¸sbirli˘ginin
arttırılması i¸cin teknoloji t¨uketicisi yerine ¨ure-
tici konumun korunmasının esas alınmasını
gerektirmektedir. Uzun vade d¨u¸s¨un¨uld¨u˘g¨unde
sayısal bilgi depolama ve eri¸simi konusunda
kartları kamusal alana ve akademik inisiyatif-
lere oynamak akıllıca olacaktır.
Kaynaklar
[1] Carl Lagoz Dean B. Krafft Sandy Pa-
yette Susan Jesuroga. What is a digital
library anymore, anyway? D-Lib Maga-
zine, 11(11), November 2005.
[2] David B earman. Jean-no¨el jeanneney’s
critique of google: Private sector book di-
gitization and digital library policy. D-
Lib Magazine, 12(12), December 2006.
[3] Manuel Castells. The Network Society,
chapter Informationalism, Network, and
the Network Society. Edward Elgar,
Cheltenham, 2004.
[4] The DC Principles Coalition. Was-
hington d.c. principles for free
access to science, March 2004.
http://www.dcprinciples.org/statement.htm
(2007-01-05 itibariyle).
[5] Edward M. Corrado. The importance of
open access, open source, and open stan-
dards for libraries. Issues in Science and
Technology Librarianship, 2005.
[6] The Greenstone digital lib-
rary software project. Factsheet.
http://www.greenstone.org/cgi-
bin/library?e=p-en-home-utfZz-
8&a=p&p=factsheet (2007-01-05
itibariyle).
[7] OASIS Open Document Format for
Office Applications (OpenDocu-
ment) TC. Organization for the
advancement of structured informa-
tion standards. http://www.oasis-
open.org/committees/tc home.php?wg
abbrev=office (2007-01-05 itibariyle).
[8] Mehmet Gen¸cer. T¨urkiye internet
sitelerinde standartlara uyumluluk:
Kar¸sıla¸stırmalı
¨
Ol¸c¨umler ve stratejik
a¸cılımlar, 2006. XI T¨urkiye
˙
Internet
Konferansı, Ankara.
[9] MP Gesellschaft. Open ac-
cess to knowledge in the sci-
ences and humanities, October
2003. http://oa.mpg.de/openaccess-
berlin/berlindeclaration.html (2007-01-
05 itibariyle).
[10] Open Society Institute. Bu-
dapest open access initiative
8

declaration, February 2002.
http://www.soros.org/openaccess/read.shtml
(2007-01-05 itibariyle).
[11] Jean-Noel Jeanneney. Google and the
Myth of Universal Knowledge: A View
from Europe. University Of Chicago
Press, November 2006.
[12] Wanda Orlikowski. Knowing in practice:
Enacting a collective capability in distri-
buted organizing. Organization Science,
13(3):249–273, 2002.
[13] Eric Swyngedouw. Globalisation or ‘glo-
calisation’? networks, territories and res-
caling. Cambridge Review of Internati-
onal Affairs, 17(1):25–48, 2004.
[14] Patrick O. Brown ve di˘gerleri.
Bethesda statement on open
access publishing, June 2003.
http://www.earlham.edu/ pe-
ters/fos/bethesda.htm (2007-01-05
itibariyle).
[15] Vikipedi. Dijital k¨ut¨uphane.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Dijital
k¨ut¨uphane
(2007-01-05 itibariyle).
[16] Karl Weick. Making Sense of Organi-
zation. Blackwell, Massachussets, USA,
2001.
[17] Joel West. How open is open eno-
ugh: melding proprietary and open so-
urce platform strategies. Research Policy,
32(7):1259–1285, 2003.
[18] Wikipedia. Digital library.
http://en.wikipedia.org/wiki/Digital library
(2007-01-05 itibariyle).
[19] Wikipedia. Open access.
http://en.wikipedia.org/wiki/Open access
(2007-01-05 itibariyle).
9