WPROWADZENIE
Chociaż zjawisko synestezji znane jest od kilkuset lat, w ostatniej dekadzie zainteresowanie synestezją przeżywa niezwykły rozkwit. Aktualnie badania nad synestezją prowadzone są w wielu ośrodkach na świecie, w perspektywie psychologii, kognitywistyki, neurologii, genetyki, medycyny, jak również muzyki, sztuk pięknych i literatury. Niniejsza publikacja wpisuje się w ten nurt rozważań. Przybliża polskiemu czytelnikowi po raz pierwszy światową literaturę naukową, wyjaśniając synestezję z punktu widzenia psychologii różnic indywidualnych, nauk poznawczych i neuropsychologii. Zjawisko synestezji jest tu ukazane z perspektywy nauki i sztuki. Przegląd współczesnych badań naukowych nad synestezją został uzupełniony opisem i analizą własnych doznań synestetycznych autorów niniejszej publikacji, którzy wykorzystują nierzadko synestezję do własnej twórczości artystycznej w dziedzinie muzyki, plastyki czy poezji. Subiektywny opis doświadczeń „z pierwszej ręki” łączy się tu z obiektywnym wglądem w naturę synestezji w perspektywie naukowej, co stanowić może nieocenioną wartość dla badacza tego zjawiska. Czytelnik może porównać też własne doznania z synestetyczną percepcją świata, opisywaną przez autorów tej książki, aby przekonać się, do jakiego stopnia możemy różnie postrzegać otaczający nas świat, jak niezwykłe są nasze zmysły i jak fascynująca może być próba odkrycia zagadki ludzkiego umysłu.
Psychologowie dostarczają wyjaśnień teoretycznych, opisując zjawisko, klasyfikując rozliczne rodzaje i typy synestezji, ukazując możliwości jej diagnozy, dokonując przeglądu badań empirycznych. Artyści dostarczają wskazówek praktycznych, opierając się na autorefleksji, studiach przypadków i wywiadach z wybitnymi synestetykami, co pomaga zrozumieć, jak funkcjonuje synestetyk na co dzień, jak wykorzystuje swoje specyficzne możliwości w procesie twórczym. W ten sposób niniejsza książka prezentuje syntetyczny opis zjawiska synestezji, który może zaciekawić zarówno ekspertów, jak i nieprofesjonalistów.
Pierwsza część publikacji przedstawia zjawisko synestezji w świetle badań psychologicznych. Justyna Skowronek w artykule „Czy jesteś synestetykiem? O rodzajach i diagnozowaniu synestezji” ukazuje ogromne zróżnicowanie sposobów przejawiania się synestezji i dokonuje próby usystematyzowania jej licznych typów. Artykuł ten wprowadza Czytelnika w tematykę synestezji, prezentując krótką historię psychologicznych badań nad naturą synestezji, jak również przegląd metod badawczych, wykorzystywanych do diagnozowania tego zjawiska.
Artykuł Karoliny Czerneckiej „Biologiczne podłoże synestezji” doskonale wpisuje się w dominujący nurt współczesnych badań nad synestezją w perspektywie neuropsychologicznej. Autorka dokonała analizy badań nad biologicznymi korelatami synestezji z wykorzystaniem technik neuroobrazowania. Celem przeglądu rozmaitych teorii i modeli funkcjonowania mózgu synestetyka jest wykrycie neuronalnych mechanizmów powstawania doświadczeń synestetycznych. Wyjaśnienie biologicznych podstaw różnic indywidualnych wśród synestetyków wymaga też prezentacji badań nad odziedziczalnością synestezji i wyznaczenia kierunków dalszych badań.
Zwieńczeniem tej części publikacji jest artykuł Aleksandry Rogowskiej, zatytułowany „Czy synestezja jest normalna?” Autorka prezentuje wyniki badań własnych nad zjawiskiem synestezji, rozumianej jako cecha ciągła z silnym i słabym natężeniem na obu biegunach. Na podstawie przeglądu badań z zakresu psychopatologii argumentuje, aby synestezję traktować jako zjawisko normalne o charakterze kompensacyjnym.
Część druga książki odnosi się do historii związków między synestezją a sztuką. Iryna I. Boyczuk, w swym artykule pt. „Synestezja jako klucz do poszerzonego odbioru, poznawania i twórczości” prezentuje zjawisko synestezji w kontekście sztuki muzycznej i filmowej. Autorka stawia tezę, iż synestezja stanowi jedną z form abstrakcyjnego asocjacyjnego myślenia twórczego, a wszystkie wywołujące ją zjawiska są wynikiem wzajemnych relacji i wpływu sfery poznawczo-sensorycznej oraz emocjonalnej człowieka. Przegląd teorii, opierających się na wielomodalnym spostrzeganiu natury świata, ukazuje synestezję jako naturalny wytwór ludzkiego myślenia i twórczości w dziedzinie artystycznej jak i naukowej.
Rozwinięciem teorii sztuki, wykorzystującej wielomodalną synestezję, jest praca Joanny Ganczarek, zatytułowana „Synestezja w malarstwie jako doświadczenie protomentalne”. Synestezja protomentalna jest stosowana jako środek artystyczny, polegający na integracji informacji wzrokowych i proprioceptywnych. Zgodnie z teorią prezentowaną przez Autorkę, pierwotna synestezyjna fuzja zmysłów stanowi podstawę bardziej złożonych procesów, prowadzących do głębszego doświadczenia dzieła sztuki poprzez włączenie specyficznych odczuć i emocji. Zaprezentowane tu współczesne teorie z pogranicza estetyki i psychologii, kładą nacisk na rolę synestezji w formowaniu ucieleśnionego przeżycia estetycznego.
W trzeciej części Czytelnik może zapoznać się z przejawami synestezji w literaturze pięknej. Anna Ginter w rozdziale „Barwne synestezje Vladimira Nabokova” dokonuje szczegółowej analizy językoznawczej rozmaitych dzieł słynnego pisarza, w kontekście jego doznań synestezyjnych. Jak wykazuje Autorka, barwa i wielomodalne skojarzenia odegrały ogromną rolę w twórczości literackiej Nabokova. Niezwykle ciekawe są metapoznawcze próby uchwycenia natury i mechanizmu swych doznań, zaprezentowane przez Nabokova w książkach autobiograficznych.
Przejawów synestezji poszukuje też Zuzanna Kozłowska w poezji Haliny Poświatowskiej. W artykule „Synestezyjna poezja Haliny Poświatowskiej” zaprezentowane są dzieła poetki, w których zaznacza się fundamentalna egzaltacja ciała oraz zmysłów. Autorka przedstawia liczne przykłady synestetycznej sensualizacji mowy, pisma, emocji i czasu w twórczości Haliny Poświatowskiej. Synestezyjne splątanie zmysłów potęguje i pogłębia doznawanie rzeczywistości. Jak twierdzi Zuzanna Kozłowska, „synestezja staje się w poezji Poświatowskiej hiperbolą samego istnienia w świecie”.
Przykłady wykorzystania synestezji we własnej twórczości artystycznej stanowią zawartość ostatniej części tej publikacji. Cykl otwiera artykuł Szymona S. Strzelca i Anny Sztwiertni pt. „Tysiące odcieni czerni. Synestezja wielomodalna jako mechaniczna podstawa rozumienia w komunikacji i twórczości artystycznej”. Szymon Strzelec opisuje własne doznania synestezyjne w kontekście pracy kompozytorskiej. Autorzy przedstawiają wyniki własnego eksperymentu artystycznego, w którym muzyka, skomponowana przez Szymona Strzelca, została przetworzona na język graficzny przez Annę Sztwiertnię. Synestezja jest tu widziana jako jeden z głównych katalizatorów postępu twórczości w epoce wczesnego posthumanizmu.
W artykule „Barwna emanacja sztuki. Wykorzystanie polimodalnej synestezji w twórczości muzycznej i poetyckiej” Monika Kozakiewicz ukazuje zjawisko synestezji w twórczości kompozytorskiej Aleksandra Skriabina i Oliviera Messiaena. Synestezja nie zawsze pozytywnie wpływa na twórczość i codzienne życie, jak wynika z przeglądu studiów przypadków pacjentów Olivera Sacksa. Autorka przedstawia też przykłady przenikania wielomodalnych wrażeń synestetycznych do własnej twórczości muzycznej i poetyckiej, nadając doświadczeniom estetycznym nowego wymiaru.
Artykuł Marty Mołodyńskiej-Wheeler, pt. „Synestezja – implikacje praktyczne w pracy muzyka i anglisty” jest swoistym „studium własnego przypadku”. Autorka przytacza liczne opisy własnych doznań synestezyjnych (językowych i muzycznych), jak również podaje wiele przykładów wykorzystywania synestezji w nauce języków obcych, zapamiętywaniu ważnych informacji i interpretacji utworów muzycznych. Niekiedy też synestezja prowadzi do zamieszania czy chaosu informacyjnego, prowokując dyskusję nad przydatnością tego zjawiska w codziennym życiu.
Niniejsza monografia jest jedną z nielicznych polskich publikacji na temat synestezji. Do zapoznania się z jej zawartością zachęcamy psychologów, pedagogów, artystów, osoby zainteresowane niezwykłymi zjawiskami percepcyjnymi oraz samych synestetyków. Mamy nadzieję, że książka ta przybliży szerokiemu gronu polskich czytelników to fascynujące zjawisko, jakim jest synestezja.
dr hab. Aleksandra Rogowska, prof. UO
Instytut Psychologii, Uniwersytet Opolski
dr Julia Kaleńska-Rodzaj,
Katedra Psychologii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie,
Krakowski Ośrodek Doradztwa dla Artystów "KODA"