Hans Anten

Utrecht University | UU · Department of Languages, Literature and Communication // Modern Dutch Literature

During the first half of the 1930s various novels appeared in Dutch literature representing the movement called New Objectivity. In their discussions of this movement one publication above all is used by critics of all persuasions to orientate themselves: The life of the automobile by the Russian author Ilja Ehrenburg. It is this ‘industrial novel’...

In 1950, wanneer Simon Vestdijk door de voorzitter van PEN Nederland Victor van Vriesland voor het eerst wordt genomineerd voor de meest prestigieuze literaire prijs, de Nobelprijs voor Literatuur, is hij voor velen de grootste schrijver van Nederland. Zijn renommee in Nederland als auteur van een imposant en gevarieerd oeuvre van poëzie en proza i...

Dat contrastief onderzoek van de Nieuwe Zakelijkheid een zinvolle exercitie kan zijn, demonstreerde Janka Wagner al overtuigend in haar proefschrift “Sachlichkeit ist tödlich für das Wesen der Kunst” (2020). Nog voordat de Nederlandse nieuw-zakelijke romans waren verschenen, ontzegde Hendrik Marsman in 1932 in zijn invloedrijke Forum-opstel ‘De aes...

Een highbrow-perspectief op de literatuurgeschiedenis onttrekt de publieksliteratuur aan het zicht'. Zo luidt de eerste stelling bij Boekenvrienden. Bemiddelende kritiek in Nederlandse publiekstijdschriften in het interbellum, het proefschrift van Ryanne Keltjens uit 2018. En inderdaad: het 'standaardverhaal' in de historiografie zoals dat tot zo'n...

Sachlichkeit ist tödlich für das Wesen der Kunst". Funktionen der Debatte um 'Nieuwe Zakelijkheid' im niederländischen Kunstfeld der Zwischenkriegszeit aus feldtheoretischer Perspektive. Münster: WWU, 2020. (Schriften aus dem Haus der Niederlande, Bd. 7.) 291 p. Volkomen kosmopolitisch, volkomen internationaal: zo typeerde Hendrik Marsman in 1932...

De 'stille’ derde Nederlandse redacteur van het tijdschrift Forum op de achtergrond naast Ter Braak en Du Perron: zo werd Jan Greshoff wel genoemd. Die belangrijke positie in de coulissen had de dichter, criticus, essayist, journalist Greshoff vooral te danken aan de intermediaire activiteiten waar hij zijn grootste betekenis voor de Nederlandse li...

Toen op 28 september 1957 de bijna 75-jarige radioboekbespreker dr. P.H. Ritter Jr. (1882-1962) met een receptie in de AVRO-studio afscheid nam, moest de Hilversumse politie worden ingezet om het verkeer in goede banen te leiden. En een van de velen die hem bij die gelegenheid toespraken was de minister-president, dr. W. Drees. Ritter was dan ook e...

In 1953 krijgt de componiste Johanna Bordewijk-Roepman van Laurens van der Waals, directeur van uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, het verzoek een kleine biografische schets van haar man te maken, en wel een verhaal dat gericht moest zijn op aspecten van zijn persoonlijke leven. Ze grijpt die gelegenheid aan het gangbare beeld van Bordewijk als een pri...

Op 14 december 2012 nam Jaap Goedegebuure afscheid als hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit Leiden. Bij die gelegenheid werd hem de verrassing aangeboden van een afscheidsbundel met vijfentwintig korte essays over een thema dat de wetenschapper en literair criticus Goedegebuure na aan het hart ligt: polemiek en conflict in...

Wie over het korte leven van de vergeten auteur Jo Otten (1901-1940) een vuistdikke biografie schrijft, heeft wat uit te leggen. Het nawoord van Te leven op duizend plaatsen, de biografie waarop Rob Groenewegen op 29 september 2011 aan de Leidse universiteit promoveerde, leest immers als een oratio pro domo, als een enigszins defensieve verantwoord...

Een onmiskenbare verwantschap. Brieven 1944-1965. Bezorgd door Marsha Keja en Arno Kuipers. Met een voorwoord van Christiaan Weijts. Amsterdam: De bezige bij, 2011. 132 p. ISBN 978-90-234-6282 8. Wanneer F. Bordewijk in 1946 zijn tweewekelijkse letterkundige kroniek begint te publiceren in het Utrechtsch nieuwsblad en daarin vooral het contemporain...

This article gives an impression of three recently published books about literature inthe thirties of the twentieth century. That period appears to be a gold mine for thestudy of Dutch literature. The results of the investigations give rise to the expression ofnew methods of research. The contributions are discussed in a way that makes clear towhat...

Karakter, de roman, Karakter de film: beide kunnen uiterst succesvol genoemd worden. Karakterwas de vijfde roman van Ferdinand Bordewijk. Hij kwam in 1938 uit, de auteur was toen 55 jaar. Karakter, de film, was de eerste lange speelfilm van Mike van Diem. Hij kreeg er meteen een Oscar voor. In dit college zal ik eerst uitleggen wie de auteurBordewi...

In de recente historie van de Nederlandse literatuurgeschiedschrijving vormt het boek Twee eeuwen literatuurgeschiedenis uit 1986 een belangrijk markeringspunt. Terwijl het enige courante overzichtswerk, dat van Knuvelder, vanaf de jaren zestig om tal van redenen allengs zijn bruikbaarheid verloor, domineerde het autonomistische paradigma van de er...

De categorieën waarmee de Duitse neerlandica Ute Schürings haar boek over representaties van Berlijn in Nederlandstalig proza tussen naturalisme en modernisme besluit, hebben betrekking op de rubricering van auteurs in de literatuurgeschiedschrijving, bijvoorbeeld met het etiket naturalist of modernist. Dat een wereld van nuance en verschil schuilg...

Ruim veertig jaar geleden, in 1969, promoveerde J.J. Oversteegen, de latere Utrechtse hoogleraar theoretische literatuurwetenschap, aan de Universiteit van Amsterdam op een monumentaal, grensverleggend modern-letterkundig proefschrift: Vorm of vent. De literatuuropvattingen en de kritische praktijk van de belangrijkste Nederlandstalige critici uit...

Van de vele tijdschriften die in het interbellum het aanzien bepaalden van het verzuilde Nederlandse literaire landschap heeft De gemeenschap (1925-1941) in de recente letterkundige neerlandistiek stellig de meeste aandacht gekregen. Niet het minst kreeg die belangstelling gestalte in publicaties van Lex van de Haterd. Zijn documentaire monografie...

Toen in de zomer van 2005 delen uit het particuliere archief van F. Bordewijk openbaar werden gemaakt, was die publicatie voor de landelijke dagbladpers nieuws dat zelfs buiten de kunstpagina’s gebracht werd. Immers veertig jaar na de dood van Bordewijk kwamen nu eindelijk documenten uit de nalatenschap vrij van een schrijver die als geen ander kee...

Het gebeurt in ons land niet vaak dat een letterkundige promotie nieuws is voor de krant en het televisiejournaal. Zo’n uitzondering was de erepromotie in 1964 aan de Rijksuniversiteit Groningen van Simon Vestdijk, destijds door velen beschouwd als de grootste Nederlandse schrijver van de vorige eeuw en veelvuldig Nederlands genomineerde voor de No...

Eddy du Perron heeft in zijn korte leven nauwelijks in Nederland gewoond. Toch kon hij een van de belangrijkste Nederlandse schrijvers uit het interbellum worden, niet het minst door zijn vriendschap met Menno ter Braak en zijn redacteurschap van Forum. Deze twee gegevens behoren tot Du Perrons levensverhaal, dat in grote lijnen bekend is. Immers...

Bint van F. Bordewijk uit 1934 is stellig een van de meest becommentarieerde romans van de moderne Nederlandse literatuur. De respons is vooral gericht op de stilistische, literair-historische en ideologische dimensies van de roman. Op het levensbeschouwelijke niveau zijn tal van visies op het centrale motievencomplex van de tucht te onderkennen. D...

Ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van F. Bordewijks roman Karakter hield Maarten 't Hart een lezing, gepubliceerd in NRC-Handelsblad van 18 november 1988, waarin hij het personage Joba Katadreuffe belichtte als 'de eerste echte Bom-moeder van onze letterkunde'. In haar artikel over Karakter voert Elsbeth Etty, zonder overigens haar voorg...

Ongetwijfeld behoren de jaren van de Duitse bezetting tot de meest becommentarieerde episodes uit het leven van Simon Vestdijk. De reden daarvoor is niet zozeer gelegen in het kwantitatief en kwalitatief imposante corpus teksten dat hij tijdens de oorlogsjaren weet te schrijven: onder meer de poëzie van de Gestelsche liederen, de historische roman...

‘Hermans is een van de beste schrijvers van Nederland doordat hij een van de beste schrijvers over Nederland is.’ Met deze duidelijke stelling sluit de historicus Ronald Havenaar zijn studie af over het Nederland-beeld van Willem Frederik Hermans (1921-1995). Hermans’ ambivalente relatie tot het vaderland kreeg in vele beschouwingen de nodige aanda...

Toen Nederland en Vlaanderen in 1993 op de boekenbeurs van Frankfurt Schwerpunkt waren, brak de Nederlandstalige literatuur in Duitsland door, maar niet voor het eerst. Een eeuw eerder was er sprake van een vergelijkbare situatie in de literaire betrekkingen tussen het Duitse en het Nederlandse taalgebied. Tussen 1890 en het jaar dat de Eerste Were...

Bint, de korte roman van F. Bordewijk uit 1934, is een literaire gebeurtenis en een fascinerend fenomeen in de Nederlandse cultuur; het boek is de eerste succesvolle modernistische Nederlandse roman. Deze kwalificaties zijn afkomstig uit Betreft Bint: Bint van Bordewijk modernistisch bekeken, de studie waarop Anneke van Luxemburg-Albers op 14 maart...

Bint, de korte roman van F. Bordewijk uit 1934, is een literaire gebeurtenis en een fascinerend fenomeen in de Nederlandse cultuur; het boek is de eerste succesvolle modernistische Nederlandse roman. Deze kwalificaties zijn afkomstig uit Betreft Bint: Bint van Bordewijk modernistisch bekeken, de studie waarop Anneke van Luxemburg-Albers op 14 maart...

‘Wie van Ter Braak meent dat hij maar een half leven heeft gehad, aangezien hij het voortijdig afbrak op 38-jarige leeftijd, moet bedenken dat hij in dat halve leven ruimschoots heeft gepresteerd voor een volledig bestaan.’ Met de constatering van deze waarheid motiveert Léon Hanssen adequaat de omvang van zijn bijna dertienhonderd bladzijden telle...

Ongetwijfeld is de omvangrijkste en bekendste studie over het legale boek tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland en over de instituties die productie en distributie ervan mogelijk maakten tevens het meest omstreden. Adriaan Venemaâs vierdelig werk Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie (1988-1992) wordt immers in hoge mate ontsierd door mor...

De verhouding tussen joden en niet-joden behoort ongetwijfeld tot de meest besproken en beschreven maatschappelijke thema's van onze recente en contemporaine geschiedenis. Tegen het licht daarvan is het opmerkelijk dat de uiteenlopende literaire verwerkingen van deze veelomvattende thematiek door twintigste-eeuwse joodse en niet-joodse schrijvers z...

Het is stellig waar wat de Belgische literatuurwetenschappers Luc Herman en Bart Vervaeck in hun studie Vertelduivels beweren: ondanks evidente tekortkomingen fungeert op onze universiteiten de structuralistische narratologie in de regel nog steeds als het model aan de hand waarvan studenten kennismaken met de analyse van verhalen en romans. De tha...

Het werk van de denker en schrijver Menno ter Braak (1902-1940) wordt buiten de academie waarschijnlijk nauwelijks meer gelezen en over zijn betekenis voor de Neder¬landse cultuur lopen de meningen thans nogal uiteen. Maar in het interbellum en lang na de Tweede Wereldoorlog was zijn renommee als essayist, cultuurcriticus en polemisch beoordelaar v...

Zelden zal een omvangrijk oeuvre in zekere zin zo snel tot zo weinig gereduceerd zijn als dat van Jan Engelman. De naamsbekendheid van deze schrijver wordt thans verbonden aan hooguit drie, maar waarschijnlijk eerder aan twee gedichten of ook wel aan één gedicht en daar dan de eerste regel van: 'Ambrosia, wat vloeit mij aan?' Zo begint de cantilene...

Ongetwijfeld was W.J.M.A. Asselbergs, meer bekend als Anton van Duinkerken, de belangrijkste katholieke letterkundige tijdens het interbellum en de naoorlogse jaren van de vorige eeuw. Deze 'veelomvattende mens' (1903-1968) heeft die reputatie onder meer verworven door zijn veelzijdige aanwezigheid in de literaire wereld. Hij was niet alleen dichte...

Levi in de Lage Landen. 350 jaar joodse schrijvers in de Nederlandse literatuur. Samengesteld door Daphne Meijer. Amsterdam/Antwerpen (Contact) 1999. Met Levi in de Lage Landen stelde de schrijfster en journaliste Daphne Meijer een omvangrijke bloemlezing samen van teksten van joodse auteurs. De onbetwiste literaire en documentaire waarde van een g...

Uit de berichtgeving over H.A. Gomperts' postume essay Een kern van waarheid (Amsterdam, 2000) komen twee gegevens naar voren die als nieuws worden gepresenteerd. Ten eerste is dat Gom¬perts' afrekening 'op de valreep' met zijn leermeester Menno ter Braak. Een hechte en algemeen bekende band van langdurige literaire verwantschap bleek op den duur n...

In oktober 1961 verscheen bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar Tijding van ver, de elfde en voorlaatste roman van F. Bordewijk (* 1884 te Amsterdam, + 1965 te Den Haag). Tijding van ver kreeg vijf afzonderlijke herdrukken: de tweede en derde druk kwamen in 1962 uit, de vierde verscheen in 1967 en de vijfde in 1973. Deel vijf van het Verzameld werk (19...

In maart 1955 ontvingen tweehonderdveertig Nederlandse auteurs een enquête. Daarin stelde de Parijse neerlandicus Pierre Brachin een aantal vragen over de invloed van de Franse literatuur. De eerste, algemene vraag luidde: 'Heeft u in 't algemeen veel belang¬stelling voor buitenlandse literaturen? Als u ze niet alle op één lijn stelt, aan welke gee...

Bloesemtak, de vierde naoorlogse roman van F. Bordewijk (* 1884 te Amsterdam, + 1965 te Den Haag), verscheen in oktober 1955 bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar te Den Haag. Het boek telde 246 bladzijden en kostte f 8,90. Met zijn acht afzonderlijke herdrukken kan aan Bloesemtak een bescheiden populariteit worden toegekend. In 1956 verscheen de tweed...

Het vorige boek ‘Blokken’, dat wij van deze schrijver in het licht gaven, leverde het bewijs, dat Dr. Bordewijk over een oorspronkelijk talent beschikt, dat vele lezers tot de zijne maakt. Door deze nieuwe roman, waarin de auto's ‘KNORRENDE BEESTEN’ worden genoemd, is onze litteratuur een nieuw, eigentijdsch, goedkoop boek rijker geworden. Het is e...

Wie Nederlands gaat studeren aan een universiteit, wordt in de regel al in het eerste jaar geconfronteerd met het vak proza-analyse. Een eerste oriëntering op dit terrein wordt door ons, docenten Moderne letterkunde van de vakgroep Nederlands aan de Universiteit Utrecht, gegeven in het propedeutisch programma. Gedurende tien werkcolleges wordt een...

Wie Nederlands gaat studeren aan een universiteit, wordt in de regel al in het eerste jaar geconfronteerd met het vak proza-analyse. Een eerste oriëntering op dit terrein wordt door ons, docenten Moderne letterkunde van de vakgroep Nederlands aan de Universiteit Utrecht, gegeven in het propedeutisch programma. Gedurende tien werkcolleges wordt een...

Film en literatuur in het interbellum: symbiose of een karikatuur van een synthese Ilja Ehrenburg getekend in 1946 door Henri Matisse Op 25 maart 1934 opende Menno ter Braak zijn wekelijkse boekbespreking voor Het Vaderland met een opmerkelijke stelling: 'Voor de litteratuur-historici van het jaar 2000-en trouwens reeds daarvoor-die er zich toe gaa...

‘De nieuwe zakelijkheid is een zo belangrijk verschijnsel in de moderne letteren, dat men geen inzicht in onze hedendaagse litteratuur kan verkrijgen zonder het grondig onderzocht te hebben.’ Wanneer de criticus Victor van Vriesland deze woorden in 1935 schrijft, behoort de kortstondige hausse van de nieuwe zakelijkheid in de Nederlandse letterkund...

In veel beschouwingen over het werk van F. Bordewijk valt de term surrealisme. Meestal wordt hij in een weinig specifieke betekenis als synoniem voor fantastisch gebruikt. Wat W.F. Hermans hierover onlangs opmerkte lijkt juist: ‘In Nederland en in andere protestantse landen wordt alles wat maar een beetje fantastisch is, surrealisme genoemd’. bron...

In 1982 verscheen in boekvorm een selectie uit de letterkundige kronieken van F. Bordewijk. Voor velen moet deze publikatie een verrassing zijn geweest, immers in de wetenschappelijke en essayistische reflecties op zijn werk waren tot dan de literaire kritieken en beschouwingen altijd ongenoemd gebleven. Dit kritisch proza ontleent zijn waarde niet...

In mei 1978 promoveerde Romain Debbaut aan de universiteit van Leuven op zijn bijna zevenhonderd bladzijden tellende studie Problematiek van het naturalisme; mens en maatschappij in de kreatieve literatuur van het Nederlands naturalisme. Met dit proefschrift pretendeerde Debbaut niet ten onrechte de eerste te zijn die een samenvattende monografie o...

Het is een bekend gegeven dat F. Bordewijk zich nadrukkelijk presenteerde als iemand die buiten het literaire leven stond, geen contacten met auteurs onderhield en mededelingen over zijn schrijverschap hinderlijk en overbodig vond. Het werk, meende hij, is publiek domein, daar dient men zich uitsluitend op te richten en ‘het leven van de schrij...

Karakter van F. Bordewijk (*1884 te Amsterdam, † 1965 te Den Haag) verscheen in het najaar van 1938 bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar te Rotterdam, nadat de roman in hetzelfde jaar als feuilleton in het tijdschrift De gids was gepubliceerd. Op de vijftigste verjaardag van het boek in 1988 kwam de 28e druk uit. De totale oplage bedraagt ongeveer 150...

Karakter wordt over het algemeen beschouwd als een hoogtepunt in het omvangrijke oeuvre van Bordewijk en als een meesterwerk van de moderne Nederlandse literatuur. Het is niet toevallig dat beschouwingen waarin Vestdijk en Bordewijk in een adem genoemd worden vanwege hun vooraanstaande plaats in de letterkunde, voor 1938 zeldzaam zijn. Karakter is...

Tot de meest populaire boeken van F. Bordewijk behoort ongetwijfeld de verzameluitgave Blokken, Knorrende beesten. Bint; drie romans. Ondanks evidente overeenkomsten in structuur, stijl en inhoud heeft Knorrende beesten, vergeleken met de thans gecanoniseerde ‘meesterwerken’ Blokken (1931) en Bint (1934), nauwelijks aandacht getrokken. Ook in recen...

ABSTRACT: In 1929 publiceert Van Wessem in De vrije bladen zijn opstellenreeks ‘Het moderne proza’. Deze verhandeling, die in dit hoofdstuk centraal staat, kan als een van de belangrijkste bijdragen aan de theorievorming over het proza beschouwd worden. Eveneens in 1929 geeft Marsman aan waar de kansen van het proza, dat zal breken met de ‘lyrische...

Geen verzinsels maar feiten in proza waaruit maatschappelijk engagement spreekt, verlangde Donker van de schrijver. Van de buitenlandse voorbeelden die hij de Nederlandse auteur ter navolging voorlegt, is de invloed van Ehrenburgs nieuw zakelijke ‘industrieroman’ 10 P.K. Het leven der auto's het grootst geweest. Tot ‘de Nederlandse tak van de famil...

In het begin van de jaren dertig wordt dikwijls gewezen op de onduidelijkheid van de term nieuwe zakelijkheid met betrekking tot het moderne proza. Teneinde tot een helderder begripsbepaling te komen, wordt deze term eerst globaal getraceerd voorzover ze betrekking heeft op de Nederlandse architectuur en schilderkunst. Het gebruik van het begrip ni...

Vanaf 1924 zijn De vrije bladen ‘het orgaan van de jongere krachten in onze letterkunde’. Redacteur Van Wessem introduceert er het begrip ‘moderne gevoeligheid’, dat als belangrijk kader voor de theorievorming over het proza kan fungeren en dat later door hem in verband zal worden gebracht met de nieuwe zakelijkheid.De strijd tegen de literatuur va...